1
2 Bolesław rozpoczął panowanie w latach 90. XI wieku, gdy władza centralna w Księstwie Polskim znacznie osłabła. Władysław Herman podzielił swoje księstwo, pozostawiając sobie formalnie władzę zwierzchnią, lecz realnie popadł w zależność polityczną od swojego palatyna, Sieciecha. Bolesław i jego brat Zbigniew po kilkuletnich walkach w 1101 wygnali z kraju komesa wspieranego przez Hermana. Po śmierci Władysława w 1102 powstały dwa niezależne organizmy państwowe, podległe Bolesławowi i Zbigniewowi. Palatyn, komes pałacowy – w średniowieczu zarządca dworu królewskiego, początkowo zastępował monarchę przy wydawaniu sądów.
3 Dążenie Bolesława do zdobycia Pomorza wywołało konflikt zbrojny między braćmi, w którego następstwie Zbigniew musiał uchodzić z kraju i szukać pomocy militarnej na dworze niemieckim. Bolesław skutecznie odparł zbrojną interwencję króla niemieckiego Henryka V w 1109 i ukarał Zbigniewa oślepieniem, wskutek którego tenże zmarł. Wymierzona bratu kara wywołała oburzenie wśród zwolenników Zbigniewa, czego następstwem był kryzys polityczny w Polsce. Krzywousty zażegnał go, odprawił publiczną pokutę i odbył pielgrzymkę do klasztoru swego patrona.
4 Polska Piastów, jak pozostałe monarchie wczesnofeudalne w Europie, była państwem słabo powiązanym wewnętrznie. Liczne zdobycze terytorialne przynosiły sławę władcy, ale utrudniały zarządzanie zróżnicowanymi organizmami administracyjnymi, co powodowało silne tendencje odśrodkowe. Decentralizacji władzy sprzyjały również interesy możnych i duchownych Kościoła katolickiego, którzy chcieli uniezależnić się od wpływu króla. Kraj scalała głównie osoba silnego władcy, jednak po jego śmierci dochodziło między członkami dynastii do licznych konfliktów o sukcesję.
5 Doświadczenia wyniesione z własnego domu doprowadziły do ustanowienia przez Bolesława sukcesji i podziału sfer wpływów pomiędzy synów. W swoim testamencie, zwanym również statutem lub aktem, Krzywousty wprowadził w Polsce zasadę pryncypatu (senioratu), chcąc w ten sposób zachować jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami. Rozporządzenia w sprawie sukcesji weszły w życie tuż po śmierci Bolesława.
6 Zasada sukcesji polegała na tym, że kolejnym władcą księstwa, czyli seniorem rezydującym w dzielnicy senioralnej, zostawał najstarszy w momencie śmierci dotychczasowego seniora przedstawiciel dynastii piastowskiej. Senior, będący jednocześnie pryncepsem (tu: najstarszy z braci) posiadał władzę zwierzchnią nad pozostałymi dzielnicami braci: utrzymywał załogi wojskowe w głównych grodach i współdecydował o obsadzaniu urzędów w dzielnicach. Senior (prynceps) miał wyłączność na prowadzenie polityki zagranicznej (wszczynanie wojny, zawieranie pokoju) oraz wyłączność prawa do inwestytury, tj. nadawania władzy dostojnikom kościelnym (biskupom i opatom).
7
8 Jak się wkrótce okazało, ustawa sukcesyjna nie zapobiegła konfliktom dynastycznym o sukcesję tronu. Niedługo po śmierci Bolesława Krzywoustego rozgorzały między braćmi walki o władzę (1146-1177), w których możnowładztwo i duchowieństwo krakowskie popierało młodszych braci przeciwko starszym.
9 W wyniku tych walk, w roku 1177 na tron został wyniesiony najmłodszy z braci - Kazimierz Sprawiedliwy, co oznaczało złamanie zasady senioratu. Aby zalegalizować swą władzę i zdobyć poparcie możnych i duchownych, Kazimierz Sprawiedliwy zwołał w roku 1180 zjazd w Łęczycy. W zamian za zgodę na dziedziczenie tronu przez swoich synów, Kazimierz Sprawiedliwy nadał przywileje duchowieństwu.
10 Przywileje nadane na zjeździe w Łęczycy w roku 1180 otworzyły nową tradycję stosowaną przez królów Polski, którzy w zamian za poparcie szlachty, możnych i duchownych dla swoich działań, stopniowo zwalniali te grupy społeczne z obowiązków na rzecz państwa.
11 Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego – zjawisko spotykane w średniowiecznej Europie. Występowało m.in. na Rusi, Węgrzech i w Niemczech. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z drugiej – okres ogromnej dynamiki rozwoju wewnętrznego, kultury oraz poprawy bytu szerokich mas ludności.
12 Utrata części ziem przez Polskę; W 1226 roku doszło do nadania ziemi chełmińskiej Krzyżakom – dało to początek jednemu z głównych wrogów państwa polskiego w kolejnych wiekach; Marchia brandenburska – jedno z państewek na jakie podzielone były Niemcy rozwijała się kosztem państwa polskiego;
13 Na ziemie księstwa Mazowieckiego napadały pogańskie plemiona Prusów. W celu ochrony swoich ziem książę Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski rycerzy Zakonu Krzyżackiego – zakon miał otrzymać w lenno ziemię chełmińską. W 1226 roku uzyskali oni przywilej, który gwarantował im na terenach zdobytych na Prusach powstanie własnego państwa – stało się to początkiem rozwoju państwa zakonnego, przekształconego później w świeckie państwo pruskie, jednego z zaborców Polski
14 W latach 1308-1309 Pomorze Gdańskie zostaje zajęte przez Krzyżaków (do 1466 roku) – ograniczenie możliwości rozwoju gospodarczego; Tereny polskie były wyniszczone ciągłymi wojnami domowymi toczonymi między poszczególnymi książętami piastowskimi o zwierzchnictwo nad całym polskim obszarem
15 Rozdrobnienie dzielnicowe doprowadziło do osłabienia możliwości obronnych państwa – książęta dzielnicowi nie udzielali sobie pomocy zbrojnej, ponieważ zwykle ze sobą walczyli; Osłabienie Polski, która stała się łatwym celem dla wrogów (najazd Tatarów); Usamodzielnienie się poszczególnych dzielnic (dzielnice tworzyły jakby niezależne państewka); Obalenie senioratu
16 1241 – trzy armie mongolskie ruszyły na Polskę, Węgry i Siedmiogród W Polsce Tatarzy zaatakowali i zniszczyli: Kraków, Sandomierz, Opole i Wrocław Do największej bitwy doszło pod Legnicą Kolejne najazdy na Polskę miały miejsce w latach 1259 i 1287
17 Teren Czas odpadnięcia od państwa polskiego Sposób odpadnięcia od państwa polskiego Pomorze Zachodnie koniec XII wieku Pomorze Zachodnie zostało podporządkowane kolejno: państwu niemieckiemu, Danii i Brandenburgii Ziemia chełmińska 1226 Konrad Mazowiecki nadaje ziemię chełmińską zakonowi krzyżackiemu Ziemia lubuska 1249-1252 książę Bolesław Rogatka sprzedał ziemię lubuską margrabiom brandenburskim Pomorze1308/1309 Zajęte zbrojnie początkowo przez Brandenburczyków (Pomorze Gdańskie), a następnie przez Krzyżaków
18 Od czasów Kazimierza Odnowiciela rosła grupa możnowładców świeckich i duchownych. Powiększali oni swoje majątki ziemskie i uniezależniali się od monarchy. Pragnęli mieć coraz większy wpływ na decyzje władcy. Już w XII w. Kościół otrzymał pierwsze immunitety w swoich posiadłościach. Konsekwencją (skutkiem) upowszechnienia immunitetu na przełomie XII/XIII w. był rozpad monarchii patrymonialnej (zlikwidowanie ustroju prawa książęcego), ponieważ władza monarchy była bardzo ograniczona, a co za tym idzie – słaba. W tym okresie zanikła ludność niewolna – odtąd wszyscy byli poddanymi pana posiadającego dany majątek ziemski.
19 Immunitet to forma przywileju osobistego polegająca na zwolnieniu kogoś od zobowiązań na rzecz władcy i państwa. Władca mógł nadać: immunitet ekonomiczny (zwolnienie od obowiązku płacenia podatków) lub immunitet sądowniczy (wyłączenie spod władzy sądowej państwa).
20 Immunitet (łac. immunitas – uwolnienie od obciążeń) – instytucja prawna, mocą której osoba z niej korzystająca nie podlega określonym przepisom, do przestrzegania których inne osoby są zobowiązane. Immunitet może też oznaczać ograniczenie odpowiedzialności prawnej danej osoby z tytułu pełnienia przez nią określonej funkcji. Istotą immunitetu jest więc wyłączenie spod określonego obowiązku.
21 Immunitet ekonomiczny – w średniowieczu całkowite lub częściowe zwolnienie ludności w dobrach feudalnych od powinności na rzecz państwa. Immunitet sądowy – przekazanie przez panującego władzy sądowniczej nad ludnością terenu immunizowanego w ręce właściciela. Czynności administracyjne, sądowe i skarbowe przejmował posiadacz dóbr objętych immunitetem. Nadawanie immunitetów sprzyjało rozdrobnieniu, prowadziło do utrwalenia stosunków lennych, osłabiało władzę monarszą. Jednocześnie sprzyjało rozwojowi ekonomicznemu tych terenów, osadnictwu, oczynszowaniu gospodarstw chłopskich.
22 KOLONIZACJA (osadnictwo) W XII w. możnowładcy otrzymywali od książąt coraz więcej majątków ziemskich. Organizowali na coraz większą skalę akcje karczowania lasów i zasiedlania tych terenów. Przed założeniem wsi lub miasta możni zabiegali o immunitety. Książęta coraz częściej ich udzielali w zamian za udzielone poparcie lub za wierną służbę.
23 Lokacja – forma organizacyjno-prawna, nadawana prawem lokacyjnym przez właściciela ziemi, zarówno już istniejącym, jak też nowo zakładanym wsiom i miastom w jego posiadłościach. Zasadźca– w średniowieczu człowiek, który w imieniu właściciela ziemi i na podstawie uzyskanego od niego przywileju lokacyjnego zajmował się organizacją prac mierniczych w obrębie zakładanej wsi lub miasta, tworzeniem miejsc do prowadzenia handlu), oraz sprowadzaniem potrzebnych fachowców i osiedlaniem ich na terenie objętym lokacją.
24 Wolnizna – stosowany w średniowieczu dla osadników osiedlających się w nowym miejscu przywilej pozwalający im na użytkowanie ziemi pańskiej bez ponoszenia za to stosownych opłat. Wolnizną określano też ziemię objętą ulgami.
25 LOKACJE NA PRAWIE POLSKIM (głównie w X- XII w.) W tego typu lokacji brakowało jednolitych zasad lokowania. Sprowadzano do nowych miejscowości ludność wolną i niewolną. Umowy były zawierane między właścicielem ziemi a ratajami (wolnymi chłopami), którzy w zamian za ziemię i pożyczkę zobowiązywali się do czynszu i orania ziemi feudalnego pana.
26 LOKACJE NA PRAWIE NIEMIECKIM (głównie w XIII-XIV w.) W tego typu lokacji osiedlano wolną ludność (najpierw niemiecką, później polską). Pan feudalny zawierał umowę z zasadźcą, a osadnikom przydzielał jednakowe nadania ziemi. Gwarantował im zachowanie wolności osobistej oraz dziedzicznych praw do dzierżawy w zamian za płacony mu czynsz (charakterystyczne było stosowanie wolnizny, aby nowi osadnicy mieli czas na zagospodarowanie). Miejscowości lokowane na prawie niemieckim posiadały samorządy oraz regularną zabudowę (we wsi domy i gospodarstwa budowano wzdłuż głównej drogi, zaś w mieście – domy stawiano w oparciu o regularną sieć ulic).
27 Lokacje wsi - Podstawą kolonizacji na prawie niemieckim była umowa spisana między właścicielem gruntów a zasadźcą – przedstawicielem sprowadzanych osadników, którzy na pewien czas byli zwalniani z opłat na rzecz właściciela ziemi (okres wolnizny). Zasadźca w nagrodę dostawał większy nadział ziemi, przywilej na prowadzenie młyna lub karczmy i zostawał sołtysem. Zarówno wsie jak i miasta zakładane na prawie niemieckim miały samorząd administracyjny i sądowniczy (określona społeczność sama rozstrzygała pewne sprawy oraz sprawowała sądy). Samorząd we wsi był nadzorowany przez sołtysa, który stał na czele sądu nazywanego ławą wiejską.
28 Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały charakterystyczny układ przestrzenny, którego centrum stanowił prostokątny rynek z ratuszem (siedziba władz miejskich) oraz z kościołem (siedziba władz kościelnych). Ulice biegły równolegle, a przecinały się pod kątem prostym. Działalność samorządu w mieście nadzorowali wójtowie (zwykle zostawali nimi zasadźcy). Organem samorządowym (władzą samorządową) w mieście była rada miejska (zajmowała się zarządem miasta, pełniła funkcje ustawodawcze i sądownicze). W jej skład wchodzili rajcowie (dziś nazywani radnymi) i burmistrzowie. Pierwszymi miastami lokowanymi na prawie niemieckim były: Złotoryja i Kraków.
29 Urbanizacja – proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności danego obszaru. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój.
30 Nowa struktura społeczeństwa: 1) Stan duchowny 2) Stan rycerski 3) Mieszczaństwo 4) Chłopi
31 Monarchia stanowa – forma ustroju politycznego, charakterystyczna dla schyłkowego okresu średniowiecza, związana z wyodrębnieniem się zróżnicowanych grup społecznych (stanów). Władza monarchy, dotąd patrymonialnego, została ograniczona na rzecz stanów, szczególnie rycerstwa i duchowieństwa, niekiedy mieszczaństwa. Udział stanów w rządach był realizowany przez reprezentację w zgromadzeniach stanowych (późniejsze parlamenty) i różne formy samorządu.
32 Skutkiem kolonizacji (osadnictwa) była zupełna zmiana organizacji społeczno-gospodarczej w Polsce. Intensywny rozwój miast doprowadził do ożywienia handlu, natomiast kolonizacja wsi spowodowała wzrost znaczenia rolnictwa i produkcji zbóż (zwiększenie plonów zbóż osiągnięto poprzez zwiększenie areału upraw po wykarczowaniu lasów, przez wprowadzenie trójpolówki i nowych narzędzi rolniczych: kosy, pługa, młynów, wiatraków) kosztem hodowli, gospodarki leśnej i rybołówstwa. Zwiększenie plonów doprowadziło do wzrostu demograficznego (wzrostu liczby ludności), ponieważ było czym wykarmić wielodzietne rodziny.
33 Nadwyżka pożywienia umożliwiła wielu chłopom przeniesienie się z wsi do miast - porzucano rolnictwo na rzecz rzemiosła, ponieważ rósł popyt na wyroby rzemieślnicze (bogatsze społeczeństwo miało za co kupować takie wyroby). Spisywanie umowy podniosło poziom świadomości prawnej ludzi (wcześniej zawierano umowy ustne). Zastąpienie danin w naturze czynszem spowodowało przekształcanie się gospodarki towarowej w towarowo-pieniężną. Częstsze posługiwanie się pieniądzem prowadziło do świadomego zarządzania pieniądzem, a co za tym idzie do oszczędności i wzrostu zamożności ludzi.
34 W XII i XII wieku dokonały się głębokie przeobrażenia w rolnictwie w skutek upowszechnienia: 1) Narzędzi rolniczych (pług z okładnicą. Brony, kosy, chomąta dla koni) 2) Hodowli koni do celów gospodarczych 3) Systemu trójpolówki
35 Pług Chomąto
36 Trójpolówka – sposób uprawy roli polegający na podzieleniu pola na trzy części. Każdego roku uprawiane są tylko dwie z nich, a trzecia ugoruje, co pozwala na "odpoczywanie" ziemi. Jedno pole obsiewano jesienią zbożem ozimym, drugie obsiewano wiosną zbożem jarym, a trzecie pole ugorowane stanowiło pastwisko. Co roku zmieniano kolejność upraw na poszczególnych polach. Ugorowano ziemię, która wiosną obsiana była zbożem jarym dojrzewającym później niż ozime. Po zbiorach jarki pole stawało się pastwiskiem do jesieni następnego roku, kiedy obsiewano je oziminą.
37 a) polityczne: władza była w ręku jednej dynastii Piastów (oprócz Pomorza Gdańskiego) Małopolska i Wielkopolska nie uległy podziałowi na drobne dzielnice i mogły być zaczątkiem do zjednoczenia anarchia w państwie i brak przestrzegania prawa wykształciły dążność do panowania jednego monarchy chęć przywrócenia autorytetu władzy i korony wspólna nazwa państwa Królestwo polskie
38 b) ekonomiczne: rozwój miast i handlu - cło monetę mógł bić tylko książe (utrudniało to wymianę handlową) - jednolity kraj = jednolita moneta c) kulturalne: językiem powszechnie używanym był język polski, panowały polskie zwyczaje i obyczaje w XIII wieku Polacy poczuli odrębność narodową (osadnictwo niemieckie) jednolita prowincja kościelna (jedno arcybiskupstwo w Gnieźnie), rozdrobnienie dzielnicowe utrudniało pracę duszpasterską
39 Za koniec rozbicia dzielnicowego Polski uznaje się rok 1320, kiedy to Władysław Łokietek koronował się na króla Polski.