1 - KULTURA ŻYDOWSKA W MYŚLENICACH -STARE POMNIKI OPOWIADAJĄ SWOJĄ HISTORIĘ - pozostałości kultury żydowskiej w twoim regionie - KULTURA ŻYDOWSKA W MYŚLENICACH - prezentacja: Julian Turski kl. I f Gimnazjum nr 1 im. Juliusza Słowackiego w Myślenicach Opiekun: mgr Tadeusz Jarząbek
2 CO POZOSTAŁO? Myślenice były niegdyś miastem, w którym obok Polaków, żyli także liczni mieszkańcy pochodzenia żydowskiego. Żydzi mieli tu swoją synagogę, cheder, swoje domy i sklepy… Dzieci niektórych Żydów uczęszczały do „mojej szkoły” - czyli tej, gdzie obecnie znajduje się Gimnazjum nr 1 w Myślenicach. Niestety II wojna światowa w tragiczny sposób zakończyła dzieje myślenickich Żydów. Zachowały się nieliczne materialne ślady ich istnienia w naszym mieście. Pozostały głównie wspomnienia, relacje oraz liczne, archiwalne fotografie …
3 Dzieci niektórych Żydów uczęszczały do „mojej szkoły”SZKOŁA POWSZECHNA - obecnie Gimnazjum nr 1 im J. Słowackiego w Myślenicach Dzieci niektórych Żydów uczęszczały do „mojej szkoły” - czyli tej, gdzie obecnie znajduje się Gimnazjum nr 1 w Myślenicach. W archiwum szkoły znalazłem dokumenty świadczące o ich żydowskim pochodzeniu. To odkrycie przede wszystkim skłoniło mnie do wzięcia udziału w tym konkursie. Dokumenty z archiwum Gimnazjum nr 1 w Myślenicach z 1922/23 roku, dotyczące uczniów pochodzenia żydowskiego. Fot. Julian Turski
4 4. Mykwa – publiczna łaźnia 2. Beit Midrasz – dom nauki1.Synagoga 3. Drukarnia Fadena 4. Mykwa – publiczna łaźnia do rytualnych obmyć. 2. Beit Midrasz – dom nauki 2 4. 1. 6. 5. 3 . 7. 8. Panorama Myślenic w dwudziestoleciu międzywojennym. Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach 5. Potok Bysinka 6. Talmud Tora – szkoła żydowska, zbudowana w 1925 r. 7. Żydowskie domki mieszkalne przy ul. Stradom (dziś Niepodległości) 8. Zabudowa ze sklepami żydowskimi przy ul. Kościuszki.
5 SYNAGOGA W swoje święta w ramach swych obrzędów Żydzi wychodziliz bożnicy z zapalonymi świeczkami, modląc się i śpiewając maszerowali ustronnymi uliczkami miasteczka. Stwarzało to niesamowity, niepowtarzalny, ale jakże piękny widok, kiedy duży wąż czarnych chałatów, brodatych i pejsatych Żydów z zapalonymi świeczkami wolno przesuwał się przy akompaniamencie ich egzotycznego wschodniego hebrajskiego śpiewu. Kazimierz Harcuła „Myślenickie Redivivia” – z archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach Synagoga w Myślenicach - zbudowana w 1890 roku z inicjatywy Icchaka Perlrotha . Przetrwała wojnę pomimo, iż Niemcy zamienili ją na stajnie. Została zburzona w1971 roku. Fot. ze zbiorów Andrzeja Boryczki
6 Ul. K.I. Gałczyńskiego - przy niej stała synagoga i dom nauki.Fot. J. Turski Beit Midrasz – dom nauki, w którym działała jesziwa - rodzaj wyższej szkoły talmudycznej. Był połączony z synagogą i znajdował się przy wąskiej uliczce prowadzącej od Rynku do potoku Bysinka.
7 Ul. K.I. Gałczyńskiego - w pobliżu stała drukarnia Fadena.Fot. J. Turski Na początku XX wieku Dawid Faden założył w Myślenicach drukarnię. Znajdowała się po drugiej stronie wąskiej ścieżki, obok synagogi. Dziś w miejscu, gdzie Faden produkował ulotki, książeczki i pocztówki i gdzie jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości nadrukował na austriackich znaczkach napisy Poczta Polska, stoją nowoczesne budynki. Agnieszka i Martin Cahn „MYŚLENICE. ŚLADY ŻYDOWSKIEGO MIASTECZKA. SPACEROWNIK” Reklama w książce Tadeusza Prusa-Wiśniowskiego „Myślenice – szkic do monografii geograficznej” wydanej w 1930 r. - z archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach
8 MYKWA W Myślenicach, w każdy piątek Żydzi odbywali kąpiel w tzw. ''mykwie''. Ta mykwa znajdowała się przy Bysince, obok domu Gomulaka, nie daleko chederu – szkoły żydowskiej (…) W obszernej izbie z jednej strony urządzona była sauna, w drugiej, w podłodze ocementowane wgłębienie, mały, dość głęboki basenik o wymiarach około 2x2 m, wypełniony letnią wodą. Woda w tym baseniku była często zmieniana. Najpierw brano gorącą saunę, potem zanurzano się w mykwie. Żydówki obowiązkowo po każdym okresie /menstruacji/ musiały pójść do mykwy, wziąć kąpiel najpierw w gorącej saunie, potem zanurzyć się w mykwie po samą szyję. To nazywało się ''mikwe''. Kazimierz Harcuła „Myślenickie Redivivia” - z archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach Budynki w pobliżu mostku nad Bysinką przy ul. Słowackiego, w miejscu, gdzie dawniej znajdowała się mykwa – publiczna łaźnia do rytualnych obmyć. Fot. Julian Turski
9 TALMUD TORA I BYSINKA Żydzi mieszkali po obu stronach Bysinki. Potok stał się ważnym elementem ich życia. Nie tylko dostarczał wody do mykwy, ale i do codziennego prania i mycia. W sobotnie popołudnia lub wieczory urządzano nad nim ceremonię Hawdali – uroczystego zakończenia Szabatu. Widok z ul. Słowackiego na koryto Bysinki i budynki, gdzie wcześniej znajdowała się szkoła żydowska. Fot. J. Turski Talmud Tora – szkoła żydowska, zbudowana w 1925 r. pozwalała dzieciom w wieku od czterech do trzynastu lat na zapoznanie się z nauką Tory. W wieku trzynastu lat, czyli od momentu osiągnięcia dojrzałości chłopcy przechodzili do miejskiej jesziwy (rodzaj wyższej szkoły talmudycznej). Początkowo uczniowie pobierali nauki w niewielkim budynku w dzielnicy żydowskiej nad strumieniem Młynówka. Teksty - Agnieszka i Martin Cahn „MYŚLENICE. ŚLADY ŻYDOWSKIEGO MIASTECZKA. SPACEROWNIK”
10 Dom przy ul. Niepodległości – tu mieścił się stary Cheder.Cheder – szkoła żydowska o charakterze religijnym utrzymywana przez gminę religijną. Dawniej była to szkoła elementarna, do której posyłano chłopców w wieku trzech lub pięciu lat. Mieściła się w tym budynku, do czasu zanim zbudowano w Myślenicach Talmud Torę. Dom przy ul. Niepodległości – tu mieścił się stary Cheder. Fot J. Turski. Większość Chasydów posiadała liczne rodziny i zamieszkiwała małe drewniane domki wzdłuż strumienia Bysinka oraz ulicy Stradom ( dziś Niepodległości ). Tworzyły one prawdziwy labirynt i nadawały Myślenicom charakteru sztetl – żydowskiego miasteczka. Agnieszka i Martin Cahn „MYŚLENICE. ŚLADY ŻYDOWSKIEGO MIASTECZKA. SPACEROWNIK” Dzieci żydowskie – w tle cheder. Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach
11 ULICA KOŚCIUSZKI Ulica Kościuszki w Myślenicach.Fot. J. Turski Zabudowa ze sklepami żydowskimi przy ul. Kościuszki. Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach W Myślenicach w zasadzie cały handel był w rękach żydowskich. Prawie całe centrum rynku było zajęte wyłącznie przez Żydów. W każdym sklepie katolickim czy żydowskim klient był bardzo uprzejmie obsługiwany, mimo, iż w niektórych sklepach, zwłaszcza z materiałami ubraniowymi zawzięcie się targowano. Na ogół każdy sklep miał swoich stałych klientów. Jeśli katolik był stałym klientem żydowskiego sklepu, Żyd ze swej strony rewanżował się przynosząc mu w prezencie na wigilię świąt Bożego Narodzenia dwa okazałe żywe karpie, zaś w swoje żydowskie święto ''Peisach'' przynoszono paczki macy. Kazimierz Harcuła „Myślenickie Redivivia” Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach
12 RYNEK Fot. J. Turski Główne życie gospodarcze i handlowe skupiało się przy Rynku – tu handlowali Żydzi w czasie jarmarków – stragany żydowskie stały zawsze koło starostwa; tu też mieściły się najlepsze żydowskie sklepy, lokale… i tak pod nr: trzecim – restauracja Froehlich oraz sklep z gotowymi ubraniami - Blumenstock , zaś na I p, - sklep Leiba Leubentracht piątym – hurtownia cukru Żyda Czapnika siódmym – Hojda Chaim dwunastym- Neuman wyszynk dwunastym - Hojda - buty, galanteria skórzana oraz Hojda Moses sklep bławatny trzynastym - Wind pieczywo szesnastym - sklep bławatny – Blumenstock siedemnastym – żydowski zegarmistrz oraz cukiernia Passella dziewiętnastym - knajpa Naftalego Horowitza dwudziestym – Balsam – knajpa dwudziestym czwartym – sklep skórzany Weinmanna dwudziestym piątym - Backer Berisch - sklep wielobranżowy dwudziestym szóstym – Perlberger – sklep z butami, Zehngut - sklep bławatny, dwudziestym ósmym – Karger – sklep z rowerami i gramofonami Reklamy w książce Tadeusza Prusa-Wiśniowskiego „Myślenice – szkic do monografii geograficznej” wydanej w 1930 r.
13 Południowa pierzeja Rynku w Myślenicach.Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach Od lewej: Perlberger – sklep z butami i artykułami szewskimi, Backer – sklep wielobranżowy, Zehngut – sklep bławatny Weinmann- sklep ze skórami i produktami skórzanymi Chęcińki – masarnia Perlroth – mała drukarnia i handel wodą gazowaną Mannheimer – sklep wielobranżowy Balsam – restauracja róg zachodniej pierzei: Horowitz - restauracja Na powyższym przykładzie widać że Żydzi dominowali w miejskim handlu i życiu gospodarczym. Do bogatszych należeli: Neumann Korn, Laubentracht, Bittersfeld, Ballsam, Hojda Freilich, Goldwasser, Faden.
14 Południowa pierzeja Rynku w MyślenicachFot . Julian Turski
15 DOM LUSTIGÓW Dom rodziny Lustigów - handlarzy artykułami żelaznymi przy ul. Sobieskiego w Myślenicach. Na ścianie budynku zbudowanego tuż przed II wojną, zachowała się do dzisiaj przedwojenna reklama urządzeń produkowanych w Prostejowie w Czechach. Autor fot.: Andrzej Szymura, 1941 r. Fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Myślenicach Fot . Julian Turski Ul. J. Sobieskiego (współczesny widok) – jedyny budynek piętrowy na ulicy, zbudowany przez Żyda Lustiga.