1

2  Regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp. Każdy posiada pewną liczbę wyrazów nie znanych innym odmianom, różnice leksykalnie mogą wynikać z odmiennych warunków przyrodniczych i kulturowych.  Różne odmiany dialektów określa się też jako (nie są to definicje ścisłe, w rzeczywistości często tych terminów używa się zamiennie): gwarę lub narzecze.  Badaniem dialektów zajmuje się dział językoznawstwa – dialektologia.  Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany polszczyzny, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Charakteryzują się dużą odmiennością od języka ogólnego głównie w zakresie fonetyki i leksyki.  Z dialektami związane są trzy podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, jabłonkowanie i kaszubienie.

3 Schematyczny podział dialektów polskich.

4  dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, ogólnie nie występuje w nim mazurzenie;  dialekt chełmińsko- kociewsko- warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka dialekt, podkreślający związek gwar Ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany;  dialekt małopolski – dialekt który odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się polszczyzny literackiej, charakteryzuje się mazurzeniem;  dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego i miał na niego niewielki wpływ (który z czasem jednak wzrastał), dziś w związku ze znaczeniem politycznym Mazowsza ulega szybkiemu zanikowi na korzyść języka ogólnego;  dialekt śląski– archaiczny dialekt, uznawany za odrębny język, ale nie jest to pogląd dominujący  dialekt kaszubski – najbardziej odrębny wśród polskich dialektów, dziś bardzo często uznawany za oddzielny język zachodniosłowiański, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa oraz archaiczne słownictwo;  nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, obecnie w zaniku;  Poza granicami Polski:  dialekt północno - kresowy – dialekt, który występuje na Litwie i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego;  dialekt południowo-kresowy – dialekt obecny na Ukrainie, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego.

5  Dialekt mazowiecki: obejmuje pn - wsch. i środkową część Polski jest poza kaszubskim najbardziej odrębny z dialektów polskich i zarazem najbardziej ekspansywny.  W dialekcie mazowieckim występuje mazurzenie fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca (ubezdźwięcznienie spółgłosek przed samogłoskami w nagłosie następnego wyrazu). Z innych ważniejszych cech należy wymienić asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych palatalnych (zmiękczonych).Występuje także zrównanie "y" z "i". Uderzające jest twarde "l" przed "i" np. "lyst", "lyna". Mazowsze cechuje monoftongiczna wymowa samogłosek. W ostatnich czasach coraz bardziej się szerzy mazowiecki przyrostek " -ak" w nazwach istot niedorosłych": cielak, kurczak itd.  Dialekt mazowiecki kształtowały się na przestrzeni wieków pod wpływem czynników wewnętrzno i zewnętrzno językowych. Stan dzisiejszy jest wynikiem zamierzchłych dziejów historycznych, ruchów osadniczych, podziałów administracyjnych i kościelnych, lecz także najnowszych dziejów ziem, które ze względu na cechy dialektalne zamieszkującej ich ludności zostały zaklasyfikowane do geograficzno-lingwistycznego obszaru dialektu mazowieckiego.

6  Obejmuje teren ograniczony linią przechodzącą na pd. od Koła, Kalisza, Ostrowca Wlkp. Na pn. od Noteci koło Krzyża i dalej Notecią do jej źródeł i do Warty. W dolnej wlkp. Nie ma mazurzenia, z wyjątkiem niewielkiego obszaru na pn. zachodzie. Fonetyka międzywyrazowa jest udźwięczniająca. Inne cechy to dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek, wąska i rozłożona wymowa samogłosek nosowych, utrzymanie dźwięczności "v" po spółgłoskach bezdźwięcznych oraz uproszczenia grup spółgłoskowych.  Na terenie Wielkopolski, tradycyjnie można było wyróżnić ponad trzydzieści różnych grup etnograficznych. Znaczna część z nich to potomkowie osadników z Niemiec (Bambrzy, Hanobrzy), różnych części Polski (głównie ze Śląska), a także z Rusi i Litwy (Tatarzy), Holandii (Olędrzy), Rumunii (Rumuni) oraz przesiedleni w ramach akcji „Wisła” Łemkowie i Ukraińcy.

7  Zachował się w pd-zach. części Polski i na niewielkim terenie byłej Czechosłowacji. Jest bardzo charakterystyczny głównie przez to, że najwyrazistsza cecha - szeroka wymowa "ę" - występuje w okręgu przemysłowym także wśród ludności nierolniczej. Na pn-zach. wygłosowe "aN", "eN", "yN", "iN" przechodzą we wtórne nosówki: potą (potem),vą (wiem). Szeroka wymowa "ę" nie obejmuje całego Śląska, z drugiej strony spotyka się ją w resztkach w dialekcie małopolskim. Na pn. Śląsku występuje mazurzenie, natomiast Śląsk pd. nie mazurzy. Cecha wyraźnie odcinającą dialekt śląski od małopolskiego jest brak na Śląsku przejścia "-ch" w "-k". Na pn. Śląsku charakterystyczna jest dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek.

8  Charakterystyczna, nosowa wymowa "ą" i "ę", wymowa końcówki "-enka", jak w "ręka" (np. [pa ɲ εŋka])  akcent wyrazowy inicjalny, przesunięcie akcentu w wołaczu na ostatnią sylabę  częste używanie partykuły "że" w trybie rozkazującym ("weźże", "idźże", "zróbże", "podajże")  charakterystyczny zaśpiew w mowie potocznej  zlewanie zbitek "t-sz" i "d-ż" w afrykaty "cz" i "dż". Różnice są tu analogiczne, jak przy udźwięcznianiu – w standardowym języku polskim następuje to tylko przed obstruentami. Np. "drzwi" → "dżwi" (w starannej, nienaturalnej, wymowie "dżżwi", w hiperpoprawnej "d-żwi"), ale "trzmiel" → "cz-szmjel" i "trzy" → "cz-szy" (w starannej, nienaturalnej, wymowie "t-szmjel", "t-szy"), natomiast w dialekcie małopolskim także przed sonorantami (łącznie z samogłoskami ) – "czmjel", "czy".

9 Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennych:  Pomorzan (Pomorze),  Polan (Wielkopolska),  Wiślan (Małopolska),  Mazowszan (Mazowsze)  Ślężan (Śląsk).

10  Terytorialna odmiana języka, mowa ludności (zwłaszcza wiejskiej) na określonym terytorium, wyodrębniona z języka ogólnego i gwar sąsiadujących poprzez odrębności fonetyczne i leksykalne. Podrzędna w stosunku do dialektu. Czasem wyodrębnia się również podrzędne w stosunku do dialektu zespoły gwarowe. Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, wyodrębniane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (cech odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.  Niekiedy pojęcia "gwara" i "dialekt" używana są zamiennie. Terminem "gwara" określa się również mowę ludności wiejskiej jako całość.  Terminów "gwara ludowa" i "gwara terytorialna" używa się, by odróżnić gwary w sensie właściwym od terminów gwara miejska i gwara zawodowa. Jako że gwary terytorialne w przeciwieństwie do tego rodzaju odmian języka prócz różnic leksykalnych wykazują regularne odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w stosunku do języka narodowego, termin "gwara" w odniesieniu do gwar zawodowych nie jest najwłaściwszy. Termin "gwara zawodowa" przyjął się jednak szeroko ze względu na to, że gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których sprowadzają się gwary miejskie, zachowują ze względu na ich wzajemne związki pewne fonetyczne i fonologiczne podobieństwa do gwar terytorialnych.