1

2 1) pozbawienie praw publicznych, 2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, 2a) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, 2b) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, 2c) zakaz wstępu na imprezę masową, 2d) zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, 2e) nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, 3) zakaz prowadzenia pojazdów, 4) świadczenie pieniężne, 5 ) podanie wyroku do publicznej wiadomości.

3 Od 1 lipca 2015 r. z katalogu środków karnych wyłączono przepadek i środki kompensacyjne – obowiązek naprawienia szkody, nawiązkę.

4  prewencyjna (zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz wykonywania określonego zawodu, zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem i edukacją małoletnich oraz opieką nad nimi, czy zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz wstępu na imprezę masową oraz zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, a także przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa)  kompensacyjna (świadczenie pieniężne)  represyjna (pozbawienie praw publicznych czy podanie wyroku do publicznej wiadomości).

5 Art. 46 § 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

6 Art. 46 § 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. § 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

7 - charakter cywilnoprawny, odesłanie do przepisów prawa cywilnego wprost a nie odpowiednio, - charakter względnie obligatoryjny, - nie stosowanie przy orzekaniu środka kompensacyjnego w myśl art. 56 k.k. odpowiednio przepisów dotyczących dyrektyw wymiaru kary, - stosowanie przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń, - brak przeszkód do stosowania konstrukcji solidarnej odpowiedzialności współsprawców za szkodę, - prawo wyboru pokrzywdzonego co do sposobu naprawienia szkody lub krzywdy (art. 363 k.c.), - zmniejszenie wysokości odszkodowania w oparciu o art. 362 k.c., (art. 440 k.c.?) - możliwość zasądzenia odsetek,

8 a. wydanie przez sąd orzekający w sprawie wyroku skazującego; b. wyrządzenie przez sprawcę szkody; c. złożenie wniosku przez pokrzywdzonego, bądź inną uprawnioną do tego osobę (sąd może działać również z urzędu); d. niewytoczenia przez pokrzywdzonego powództwa cywilnego – res iudicata, lis pensens.

9 Wniosek o orzeczenie środka kompensacyjnego - obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.k.) mogą złożyć: pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 1-4 k.p.k.), prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi pokrzywdzonego (art. 51 § 1-3 k.p.k.), a w wypadku śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu (art. 52 § 1 k.p.k.).

10 2015.07.01 zmiana Dz.U.2013.1247 art. 1Dz.U.2013.1247art. 1 Art. 49. § 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. § 2. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. § 2. Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej: 1) instytucja państwowa lub samorządowa, 2) inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. § 3. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. § 3a. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. § 4. (38) W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

11 W procedurze karnej występuje tylko jeden wyjątek od pojęcia pokrzywdzonego zawierającego przymiot bezpośredniości pokrzywdzenia z art. 49 § 1 k.p.k., który znajduje się w art. 49 § 3 k.p.k. Przepis ten wskazuje, że za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Z tych też względów za pokrzywdzonego nie może być uznany nabywca wierzytelności, która przysługiwała podmiotowi pokrzywdzonemu przestępstwem (wyrok SA w Łodzi z dnia 09.09.2010, II AKa 122/10, OSA 2011/11/49-59, Prok.i Pr.-wkł. 2011/9/33, KZS 2011/6/61, OSAŁ 2010/1/8, OSAŁ 2011/1/8).

12 Art. 52. § 1. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu.

13 Karnoprocesowa definicja pokrzywdzonego składa się z trzech elementów: po pierwsze, ustawodawca wyraźnie wskazuje katalog podmiotów, które mogą uzyskać ten status. Są to: osoby fizyczne, osoby prawne, instytucje państwowe, instytucje samorządowe oraz jednostki organizacyjne. po drugie, aby można było uznać dany podmiot za pokrzywdzonego, konieczne jest naruszenie lub narażenie jego dobra prawnie chronionego. po trzecie, owo naruszenie lub narażenie musi mieć charakter bezpośredni.

14 1. Czy szkoda, o której mowa w art. 46 § 1 k.k. obejmuje wyłącznie krzywdę osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem (ofiary) czy również krzywdę osób jej najbliższych doznaną w związku z jej śmiercią jako następstwem przestępstwa; 2. W przypadku uznania, że do uzyskania zadośćuczynienia uprawniona jest jedynie ofiara przestępstwa, czy roszczenie to przechodzi na osoby najbliższe (strony zastępcze - art. 52 § 1 k.p.k.) niezależnie od ograniczeń z art. 445 § 3 k.c.?

15 Nieodzowne jest odwołanie się do przepisów prawa cywilnego, które przewidują w razie śmierci poszkodowanego spowodowanej wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia możliwość dochodzenia od sprawcy: 1) kosztów leczenia i pogrzebu przez tego, kto je poniósł (art. 446 § 1 k.c.), 2) renty przez osobę względem której ciążył na zmarłym obowiązek alimentacyjny oraz osobę, której zmarły dobrowolnie stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (art. 446 § 2 k.c.), 3) stosownego odszkodowania przez najbliższych członków rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji rodzinnej (art. 446 § 3 k.c.), 4) odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę przez najbliższych członków rodziny zmarłego (art. 446 § 4 k.c.).

16 Pojęcie szkody występuje w kodeksie karnym jako element środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.k.), bądź warunku probacyjnego przy warunkowy umorzeniu postępowania (art. 67 § 3 k.k.), warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 72 § 2 k.k.). Rodzaj i rozmiar szkody uwzględniany jest jako okoliczność wpływająca na wymiar kary i środków karnych (art. 53 k.k.), a także jako jedno z kryteriów oceny stopnia społecznej szkodliwości (art. 115 § 2 k.k.). Występuje też w przepisach określających konsekwencje czynnego żalu lub nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 2 k.k.). Ponadto szkoda stanowi znamię czynów zabronionych, łączona jest też z innymi dopełniającymi ją nieostrymi znamionami, np. istotna szkoda (art. 231 § 3 k.k., art. 181 § 2 k.k.), szkoda w wielkich rozmiarach, znaczna (art. 115 § 7 k.k.).

17 Przy określaniu karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody przyjmuje się szerokie rozumienie szkody. Jego podstawy nie ograniczają jej tylko do uszczerbku majątkowego. Odnośnie do zakresu pojęcia szkód materialnych dominuje pogląd, że szkoda na gruncie prawa karnego obejmuje nie tylko straty rzeczywiste w majątku pokrzywdzonego (damnum emergens), ale także utracone korzyści (lucrum cessans). Przepisy prawa karnego nie zawierają postanowień dotyczących ustalania zakresu obowiązku naprawienia szkody, poza wskazaniem, że naprawienie szkody może nastąpić w całości lub w części. Punkt wyjścia stanowią zatem przyjęte w tym względzie rozwiązania prawa cywilnego.

18 Przed nowelizacją w myśl art. 49a k.p.k. złożenie wniosku o zobowiązanie oskarżonego do naprawienia wyrządzonej szkody mogło nastąpić w nieprzekraczalnym i nieprzywracalnym terminie prekluzyjnym - do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej. Po nowelizacji zgodnie z art. 49a k.p.k. złożenie wniosku o zobowiązanie oskarżonego do naprawienia wyrządzonej szkody może nastąpić do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.

19 Środek kompensacyjny: art. 46 § 1 k.k. Warunek probacyjny: art. 72 § 2 k.k. – przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary art. 67 § 3 k.k. – przy warunkowym umorzeniu postępowania art. 159 § 1 k.k.w. przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu, może nałożyć sąd penitencjarny (od 1.01.2012 r.)

20 Przy warunkowym umorzeniu postępowania z art. 67 § 3 k.k. znamienne jest również to, że zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody nie jest pozostawione swobodnej decyzji sądu, przepis obliguje organ orzekający do jego nałożenia. Zgodnie z jego brzmieniem sąd obowiązany jest do nałożenia na sprawcę obowiązku naprawienia szkody wówczas, gdy powstanie szkody w zakresie dóbr pokrzywdzonego jest następstwem popełnionego przez niego przestępstwa, a nadto szkoda taka w czasie warunkowego umorzenia postępowania karnego nadal istnieje.

21 Podstawę orzekania obowiązku naprawienia szkody jako warunku probacyjnego przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary zawiera przepis art. 72 § 2 k.k., który przewiduje możliwość fakultatywnego zobowiązania przez sąd warunkowo skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzeczono środek kompensacyjny w postaci obowiązku naprawienia szkody. Odsetki jako świadczenie właściwe prawu cywilnemu stanowią rodzaj zryczałtowanego odszkodowania za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, nie wynikają one z faktu wyrządzenia szkody, lecz z opóźnienia w jej naprawieniu. Przepisy prawa karnego zezwalające na nałożenie obowiązku naprawienia szkody jako warunku probacyjnego, nie zawierają wskazania co do możliwości zasądzenia odsetek.

22 Realizacja zobowiązania do naprawienia szkody z art. 72 § 2 k.k. wymaga określenia jego terminu. Zgodnie z dyspozycją art. 74 § 1 k.k. określenie czasu i sposobu wykonania nałożonego obowiązku naprawienia szkody następuje po wysłuchaniu skazanego, z kolei według § 2 art. 74 k.k. istnieje możliwość ustanowienia, rozszerzenia, zmiany lub zwolnienia skazanego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania w okresie próby od nałożonych obowiązków wymienionych w art. 72 § 1 pkt 3-8 k.k., z wyłączeniem obowiązku naprawienia szkody przewidzianego w art. 72 § 2 k.k.

23 Uprawnienie wynikające z art. 46 § 1 k.k. jest korzystniejsze dla pokrzywdzonego i ma pierwszeństwo przed możliwością wynikającą z treści art. 72 § 2 k.k. Zgodnie z intencją ustawodawcy daje on możliwość zaspokojenia słusznego roszczenia pokrzywdzonego, w terminie przez niego wybranym. Ustawodawca przewidział w art. 74 § 1 k.k. obligatoryjne określenie przez sąd m.in. czasu wykonania obowiązku z art. 72 § 2 k.k., a więc określenia go w sposób inny niż jako data uprawomocnienia się wyroku. Zatem wykonalność zobowiązania do naprawienia szkody, orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k., następuje z zaistnieniem terminu wykazanego w wyroku przez sąd, co stanowi wyjątek od (przewidzianej w art. 9 § 2 k.k.w.) zasady, że orzeczenie staje się wykonalne z chwilą uprawomocnienia. Dopiero z chwilą upływu terminu oznaczonego przez sąd, pokrzywdzony może wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności i egzekwować zasądzone świadczenie (wyrok SA w Katowicach z dnia 6.03.2014, II AKa 502/13, LEX nr 1441370 ).

24 Orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody jest traktowane jak orzeczenie co do roszczenia majątkowego. Odejście od dotychczasowego pojmowania cywilnoprawnych konsekwencji orzekania karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody nastąpiło wraz z wejściem w życie regulacji art. 107 § 2 k.p.k., według której za orzeczenia co do roszczeń majątkowych uważa się również orzeczenia nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jeżeli nadają się do egzekucji w myśl przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

25  Art. 415 § 1 k.p.k. W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.

26  Art. 415 § 2 k.p.k. Jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.

27 Art. 46 § 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

28 Art. 44 § 3 k.k. Art. 46 § 2 k.k. Art. 47 k.k. Art. 57a § 2 k.k. Art. 212 k.k. Art. 216 k.k. Art. 290 § 2 k.k.

29  fakultatywny (art. 42 §1k.k.)  obligatoryjny (art. 42 § 2-4 k.k.)

30 Art. 42 § 1. Sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.

31 Art. 42 § 2. Sąd orzeka, na okres nie krótszy niż 3 lata, zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w § 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177.

32 Art. 42 § 3. Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 lub jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 173, którego następstwem jest śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2 był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami. § 4. Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie ponownego skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny w warunkach określonych w § 3.