1 Bezpieczna oraz sprawna realizacja inwestycji budowlanych w ramach Poddziałania Efektywność energetyczna i odnawialne źródła energii w infrastrukturze publicznej i mieszkaniowej RIT Subregionu Zachodniego RPO WSL Kancelaria Prawa Gospodarczego GRAVIS LEGAL GROUP Wodzisław śl. r.

2 Plan szkolenia Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlaneWynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorys Ryczałt a roboty dodatkowe 4. Termin wykonania umowy 5. Odpowiedzialność wykonawcy budowlanego 6. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie robót a odbiór

3 Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlaneSposób ustalenia przedmiotu umowy Przedmiotem umowy o roboty budowlane jest realizacja przedsięwzięcia inwestycyjnego albo jego części. Zakres prac objętych umową ma wpływ na ocenę treści zobowiązania wykonawcy, np. czy ma on obowiązek dokonać określonych prac niewyszczególnionych w specyfikacji, a niezbędnych do poprawnej realizacji inwestycji, na zasadach określonych w umowie.

4 Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlaneSposób ustalenia przedmiotu umowy Podstawą podczas zawierania umowy o roboty budowlane jest precyzyjne określenie przedmiotu prac. Leży to w gestii zarówno inwestora jak i wykonawcy. W przeciwnym razie, wskutek zastosowania np. wynagrodzenia ryczałtowego, może się okazać, że zakres prac znacznie odbiega od pierwotnie zakładanego i w ustalonym wynagrodzeniu wykonawca będzie musiał uwzględnić więcej prac niż kalkulował.

5 Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlaneBardzo ważne zatem, aby na etapie podpisywania umowy dokładnie ustalić zakres i wyraźnie wskazać w umowie, które prace objęte projektem stanowiącym załącznik do umowy, nie są objęte umową.

6 Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlaneStanowi o tym wyrok Sądu Najwyższego z 17 maja 2000 r., I CKN 728/98. W przedmiotowej sprawie inwestor i wykonawca umówili się na wynagrodzenie ryczałtowe za „roboty naprawcze nawierzchni i chodników oraz przywrócenie terenu do stanu pierwotnego”. Wykonawca chciał dochodzić wynagrodzenia dodatkowego za prace wykraczające, w jego mniemaniu, poza zakres rzeczowy robót. Sąd jednak, powołując się na domniemanie z art. 649 KC uznał, „że w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym załącznik do umowy o roboty budowlane. Wykonawca, chcąc wyłączyć domniemanie, powinien z inwestorem ustalić wyraźnie zakres przedmiotu umowy.”

7 Wynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorysW przypadku robót budowlanych możliwe jest ustalenie wynagrodzenia: Kosztorysowego Ryczałtowego Wariantów mieszanych

8 Wynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorysRyczałt oblicza się na podstawie przewidywanych kosztów inwestycji. Cechą wyróżniającą ryczałt jest jego niezmienność i polega na umówieniu z góry wysokości wynagrodzenia w kwocie absolutnej, przy wyraźnej lub dorozumianej zgodzie stron na to, że wykonawca nie będzie domagać się zapłaty wynagrodzenia wyższego (na podstawie wyroku SN z 20 listopada 1998 r. II CKN 913/97).

9 Wynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorysWynagrodzenie kosztorysowe ma miejsce wówczas, kiedy określenie sztywnej kwoty byłoby zbyt ryzykowne dla wykonawcy, np. w sytuacji kiedy nie jest pewne, jaki będzie stan obiektu, jakie koszty dodatkowe mogą się pojawić. Podstawą tego wynagrodzenia jest szczegółowe zestawienie planowanych prac i przewidywanych kosztów.

10 Wynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorysWariant mieszany Strony mogą się jednak umówić, że ryczałt będzie miał w pewnym zakresie charakter zmienny, zatem sam ryczałt może być modyfikowany. W każdym wypadku jednak w umowie musi być jasne określenie, na jakie wynagrodzenie strony się umawiają. Można w umowie zastrzec wynagrodzenie ryczałtowe wskazując, że wszystkie roboty dodatkowe lub roboty dodatkowe, których koszty wykonania przekraczają ponad pewną wartość, będą wynagradzane na bazie kosztorysu stanowiącego podstawę obliczenia umówionego wynagrodzenia ryczałtowego.

11 Ryczałt a roboty dodatkoweZ wyroku SN z 14 marca 2008 r. (IV CSK 460/07) wynika, że „w umowie o roboty budowlane strony mogą zastrzec modyfikacje wynagrodzenia ryczałtowego w zależności od konieczności wykonania robót dodatkowych”

12 Ryczałt a roboty dodatkoweSN w wyroku z dnia 26 kwietnia 2007 r. (III CSK 366/06) orzekł, że „w umowie o roboty budowlane strony mogą określić wynagrodzenie za wykonane roboty budowlane (podstawa i dodatkowe) w postaci wynagrodzenia ryczałtowego przy możliwej modyfikacji tego wynagrodzenia w zależności od konieczności wystąpienia robót dodatkowych lub zmniejszenia zakresu robót podstawowych.”

13 Ryczałt a roboty dodatkoweRoboty dodatkowe a zlecenie inwestora Jeśli to inwestor przygotował zestawienie prac, a wykonawca jedynie sporządził kosztorys do tego zestawienia, to wykonawca ma prawo żądać podwyższenia wynagrodzenia. Jeśli to wykonawca sporządzał zestawienie prac, nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł on przewidzieć konieczności wykonania prac dodatkowych (dlatego należy bardzo precyzyjnie określić zakres prac)

14 Ryczałt a roboty dodatkoweWycena robót dodatkowych Jeżeli prace dodatkowe wykonywane były w tym samym czasie, co prace stanowiące przedmiot umowy o roboty budowlane, to podstawa wyceny ustalona przez strony umowy o realizacje inwestycji może być stosowana w ramach domniemań faktycznych (art KPC) do całości (wyrok SN z 7 grudnia 2005 r. V CK 389/05).

15 Ryczałt a roboty dodatkoweWycena robót dodatkowych Jeśli nie można ustalić wysokości wynagrodzenia za roboty dodatkowe, należy się „zwykłe” wynagrodzenia za tego typu roboty, a jeżeli nie można takiego ustalić, to ma zastosowanie wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom wykonawcy (art. 628 KC)

16 Termin wykonania umowyTerminy związane z wykonywaniem prac: Termin przekazania placu budowy Termin rozpoczęcia prac Termin wykonywania określonych etapów prac wg harmonogramu prac wraz z ustaleniem terminów ich odbioru Termin wykonania całości robót lub obiektu

17 Termin wykonania umowyTermin przekazania placu budowy Jeżeli teren budowy nie zostanie przekazany przez inwestora z jego winy lub z powodu okoliczności, za które odpowiada, to terminy wykonania powinny być także zweryfikowane i zmodyfikowane, przy czym to na wykonawcy ciąży inicjatywa w tym zakresie. W samej umowie powinny już znaleźć się zapisy, które umożliwiałyby przesunięcie terminów o czas opóźnienia przekazania placu budowy, jednak bez względu na to, każdorazowo powinien interweniować w tej sprawie u inwestora.

18 Termin wykonania umowyTermin rozpoczęcia prac Termin ten winien być określony w umowie, ponieważ: wpływa na możliwość realizacji obiektu i wykonania zobowiązania z czasie umownie ustalonym i zależy on po części od inwestora, np. czy w umówionym terminie dostarczył dokumentację i specyfikację oraz teren budowy. jeśli opóźnienie w rozpoczęciu prac po stronie wykonawcy powoduje tak daleką wątpliwość, że nie jest prawdopodobne ukończenie w czasie umówionym, wówczas inwestor może odstąpić od umowy z winy wykonawcy.

19 Termin wykonania umowyTermin wykonywania określonych etapów robót Podział robót na mniejsze zadania ułatwia całą organizację przedsięwzięcia i pozwala monitorować terminowość całej inwestycji. Ponadto ułatwia także proces płatności i daje punkt odniesienia o postępie prac.

20 Termin wykonania umowyTermin wykonywania określonych etapów robót Wyrok SA w Białymstoku z 8 listopada 2007 r. (I ACa 461/07) wnosi, że „możliwość częściowego odbioru robót za zapłatę częściowego wynagrodzenia (art. 654 KC) nie pozbawia znaczenia odbioru końcowego (art KC), jako momentu od którego biegnę terminy ostatecznego rozliczenia całości robót objętych umową.”

21 Termin wykonania umowyTermin wykonywania określonych etapów robót Odbiór częściowy i zapłata części wynagrodzenia za roboty budowlane nie rozliczają stron umowy w zakresie tej części robót, bowiem przedmiotem zobowiązania inwestora jest odebranie całego obiektu i zapłata całego wynagrodzenia, czego w żadnym razie nie zmienia przyjęcie w umowie częściowego rozliczenia robót. Przedmiotem zobowiązania wykonawcy zaś jest oddanie całości obiektu, a nie jego poszczególnych części (wyrok SN z 23 stycznia 2007 r. III CSK 275/06)

22 Termin wykonania umowyTermin wykonywania określonych etapów robót Jest to finalny termin rozliczenia przez wykonawcę całości prac i nie mają na niego wpływu wcześniejsze odbiory częściowe. Należy pamiętać, aby w sytuacji, gdy wykonywane są roboty dodatkowe bądź opóźnienia w przekazaniu placu budowy, ustalić, jak te wydarzenia wpływają na termin wykonania całej inwestycji, gdyż nie dzieje się to automatycznie.

23 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność kontraktowa może wynikać z następujących przesłanek: 1. Zaistniałego zdarzenia, które powoduje szkodę 2. Normalnego związku przyczynowego między tym zdarzeniem a szkodą 3. Odpowiedzialności za zdarzenie strony umowy, która ma ponosić konsekwencje wystąpienia tego zdarzenia i spowodowanej nim szkody

24 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa Za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania grożą wykonawcy określone sankcje. W razie ich zaistnienia inwestor ma prawo: 1. Żądać wykonania zobowiązania 2. Żądać odszkodowania za zwłokę 3. Żądać odszkodowania za opóźnienie 4. Wnieść do sądu o upoważnienie do wykonywania zobowiązania na koszt dłużnika lub wykonać je na koszt dłużnika bez upoważnienia sądu 5. Odstąpić od umowy 6. Żądać odszkodowania za niewykonanie umowy

25 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa Jeśli umowa zakłada stosowanie kar umownych na wypadek niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania, to może ona uwzględniać: 1. Zwłokę lub opóźnienie z przejęciem placu budowy 2. Zwłokę lub opóźnienie z rozpoczęciem prac 3. Zwłokę lub opóźnienie z wykonaniem każdego z etapów robót budowlanych 4. Zwłokę lub opóźnienie z wykonaniem robót budowlanych (końcowym wykonaniem) 5. Wystąpienia wad robót 6. Zwłokę lub opóźnienie z usunięciem wad robót 7. Odstąpienia od umowy przez wykonawcę lub przez inwestora z powodów leżących po stronie wykonawcy

26 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa Instytucję kary umownej w kontekście umowy o roboty budowlane usystematyzował SN wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2006 r. (III CSK 11/06).

27 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa „Kara umowna może być zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy. Zastrzeżenie takiej kary umownej znajduje podstawy w art. 483 ust. 1 KC w zw. z art. 494 KC, gdy odstąpienie od umowy rodzi pomiędzy stronami określone obowiązki i roszczenia strony odstępującej od umowy, w tym i roszczenie odszkodowawcze z tytułu niewykonania umowy, co za tym idzie nie ma przeszkód do wprowadzenia w trybie art KC do umowy dodatkowych postanowień zastrzegających karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po drugiej stronie, stanowiącą uproszczoną formę odszkodowania za niewykonanie zobowiązania, wskutek zniweczenia węzła obligacyjnego z przyczyn zawinionych przez jedną ze stron”.

28 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność kontraktowa Wyrok SA w Katowicach z 3 lipca 2008 r. (V ACa 199/08) stanowiący o możliwości stosowania kilku kar wynikających z umowy: „Istnieje dopuszczalność zastrzeżenia kilku kar umownych, o ile każda z nich związana jest z innym przejawem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o ile kary te wzajemnie się nie wykluczają. Taka zaś sytuacja ma miejsce w przypadku kary zastrzeżonej na wypadek zwłoki w wykonywaniu zobowiązania, należącej do kategorii nienależytego wykonania zobowiązania, oraz kary umownej za odstąpienie od umowy, będącej, zważywszy na skutki odstąpienia od umowy i związane z tym roszczenia, karą za niewykonanie umowy”.

29 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność z tytułu rękojmi „Wadą jest każda niekorzystna i niezamierzona właściwość wybudowanego obiektu, utrudniająca zgodne z przeznaczeniem korzystanie z niego, bądź jego konsekwencję, lub obniżająca jego estetykę albo komfort użytkowników, która nie jest powszechną cechą obiektów budowlanych, niedająca się wyeliminować przy pomocy aktualnie stosowanej techniki budowlanej. Ponadto wadą jest brak właściwości obiektu, o której wykonawca zapewniał inwestora.” (definicję wady budowlanej opracowali prof. dr hab. inż. G. Chrabczyński oraz mgr inż. A. Heine, „Serwis budowlany” Lex/El. 2005)

30 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność za teren budowy Od momentu protokolarnego przekazania wykonawcy placu budowy przez inwestora, wykonawca ponosi odpowiedzialność za szkody wynikłe na tym terenie, aż do momentu oddania obiektu z powrotem inwestorowi (art. 652 KC).

31 Odpowiedzialność wykonawcy budowlanegoOdpowiedzialność za teren budowy Wyroku SN z 11 listopada 1977 r. (IV CR 308/77): „W świetle art. 429 KC inwestor jest zwolniony od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez przedsiębiorstwo trudniące się zawodowo wykonywaniem powierzonych przez niego robót, nie jest natomiast zwolniony od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną jego własnym zadaniem”.

32 Nienależyte wykonanie a odbiór pracDwa rodzaje odpowiedzialności: Odpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność deliktowa

33 Nienależyte wykonanie a odbiór pracOdpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność kontraktowa wynika z postanowień umownych kontraktu zawartego przez strony. W ramach odpowiedzialności kontraktowej mamy do czynienia z odpowiedzialnością za niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania, odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady rzeczy lub wykonanych prac oraz odpowiedzialność z tytułu udzielonej gwarancji.

34 Nienależyte wykonanie a odbiór pracOdpowiedzialność deliktowa Odpowiedzialność deliktowa dotyczy sytuacji, kiedy zobowiązanie wynika z określonych zdarzeń spowodowanych czynem niedozwolonym, np. wypadku na budowie.

35 Nienależyte wykonanie a odbiór pracPo zakończeniu prac związanych z procesem budowlanym, strony spotykają się, żeby odebrać przedmiot robót. Można wyróżnić: 1. Odbiór końcowy (finalny), 2. Odbiór warunkowy, 3. Odmowę odbioru ze wskazaniem terminu naprawienia prac, tak by odpowiadały treści umowy (zobowiązania).

36 Nienależyte wykonanie a odbiór pracJeśli przy odbiorze stwierdzono wady, to nie oznacza to wcale, że do odbioru nie doszło. Inwestor mógł bowiem odebrać roboty posiadające wady na zasadzie odbioru warunkowego lub zwykłego odbioru z istniejącymi wadami. Można przyjąć, że jeśli inwestor zapłacił umówione wynagrodzenie, to odebrał obiekt (z wadami – jeśli takowe były).

37 Skala wady Nienależyte wykonanie a odbiór pracSkala wady może determinować czy mamy do czynienia z niewykonaniem zobowiązania w ogóle czy z nienależytym wykonaniem zobowiązania. Jeśli wada uniemożliwia normalne wykorzystanie efektu prac zgodnie z przeznaczeniem i celem umowy albo odbiera ich właściwe cechy istotnie zmniejszając wartość (wada istotna), to jest to niewykonanie zobowiązania i zawsze uzasadnia odmowę przyjęcia robót. Pozostałe wady świadczą o nienależytym wykonaniu zobowiązania.

38 Wady istotne Nienależyte wykonanie a odbiór pracOrzecznictwo i doktryna wskazują, że jedynie wady istotne uzasadniają odmowę odbioru robót, a także prawo odstąpienia od umowy, zaś wady nieistotne oznaczają, że zobowiązanie zostało wykonane, ale w sposób nienależyty co do jakości. W takiej sytuacji inwestor może domagać się ich usunięcia w oznaczonym terminie bądź obniżenia wynagrodzenia (wyrok SA w Katowicach z 30 marca r., I ACa 1900/05).

39 Wady istotne Nienależyte wykonanie a odbiór pracPodczas czynności odbiorowych należy ustalić, czy inwestor odmawia przyjęcia wadliwych robót, czy też przyjmuje roboty, a jedynie zobowiązuje wykonawcę do usunięcia wad we wskazanym terminie. Odmowa odbioru powoduje odmowę przyjęcia świadczenia z powodu nienależytego wykonania i powoduje określone sankcje np. kary umowne. Przyjęcie zaś robót z zastrzeżeniem powoduje, że inwestor przyjmuje świadczenie, ale domaga się usunięcia wad bądź obniżenia wynagrodzenia.

40 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyOdbiór „Odbiór robót jest elementem przełomowym w stosunkach pomiędzy stronami umowy o roboty budowlane, gdyż […] potwierdza wykonanie zobowiązania i otwiera wykonawcy prawo do żądania wynagrodzenia, bądź wskazuje na jego niewykonanie lub nienależyte wykonanie w całości lub w części wobec istnienia wad oraz rodzi odpowiedzialność za wady ujawnione przy odbiorze” – wyrok SA w Katowicach z 17 lutego 2000 r., I ACa 1027/99SA.

41 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyOdbiór Protokół odbioru musi zawierać poczynione ustalenia w kwestii jakości wykonanych robót, ewentualnego wykazu wszystkich ujawnionych wad z terminami do ich usunięcia lub oświadczenie inwestora o wyborze innego uprawnionego z tytułu odpowiedzialności wykonawcy za wady ujawnione podczas odbioru. Protokół odbioru można uznać za pokwitowanie spełnienia świadczenia – wg wyrok SN z 8 stycznia r., I CK 24/03.

42 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowySkutki odbioru robót Odbiór robót ma następujące skutki: Stanowi pokwitowanie wykonania zobowiązania przez wykonawcę, Stanowi punkt odniesienia w czasie dla obowiązku zapłaty wynagrodzenia, Rozpoczyna bieg przedawnienia roszczeń.

43 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyNewralgiczne kwestie odbiorowe 1. Usterki prac upoważniają inwestora do kwestionowania należytego wykonania zobowiązania SN orzekł, że prawo do wstrzymywania się z zapłatą wynagrodzenia przysługuje tylko, jeżeli wady mają charakter istotny (wyrok SN z 7 lipca 1997 r., I CKN 520/97), dlatego warto w umowie doprecyzować, co strony rozumieją przez wady istotne i nieistotne.

44 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyNewralgiczne kwestie odbiorowe 2. Warunkiem zapłaty jest należyte wykonanie zobowiązania O wykonaniu robót w całości lub w części można mówić wtedy, kiedy zostały one wykonane zgodnie z umową i zasadami budowlanymi i nie wykazują wad istotnych (wyrok SN z 26 lutego 1998 r., I CKN 520/97)

45 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyNewralgiczne kwestie odbiorowe 3. Wystąpienie usterek nie stanowi jednoznacznego uzasadnienia wstrzymania się z zapłatą wynagrodzenia SA w Katowicach w wyroku z dnia 4 grudnia 2003 r. (I ACa 659/03) stwierdził, że: „Po odebraniu robót, które wykazują wady, nie przysługuje już zarzut niewykonania umowy i prawo powstrzymywania się ze świadczeniem wzajemnym. Ustawodawca chroni w takim przypadku interesy inwestora poprzez instytucję rękojmi za wady, której zadaniem jest ochrona zaufania kontrahenta(…)”

46 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyNewralgiczne kwestie odbiorowe 4. Różnica pomiędzy wykonaniem zobowiązania, dokonaniem odbioru i podpisaniem protokołu odbioru Wyrok SA w Szczecinie z dnia 14 września 2005 r. (I ACa 222/05) podnosi, że: „Podobnie jak w przypadku umowy o dzieło, tak i przy umowie o roboty budowlane, decydujące znaczenia dla powstania obowiązku zapłaty wynagrodzenia ma odbiór robót i choć regułą jest prowadzenia odbioru w formie pisemnej w postaci tzw. protokołu obioru, skuteczne może być również dokonanie faktycznego odbioru bez sporządzania formalnego protokołu.”

47 Stwierdzenie wykonania lub niewykonania umowyNewralgiczne kwestie odbiorowe 4. Różnica pomiędzy wykonaniem zobowiązania, dokonaniem odbioru i podpisaniem protokołu odbioru Na inwestorze ciąży obowiązek stawienia się do odbioru niezależnie od tego czy finalnie go dokona, czy też protokołem odmówi jego dokonania wskazując na nienależyte wykonanie zobowiązania.

48 Podsumowanie omawianej tematyki:Treść, przedmiot i zakres umowy o roboty budowlane Wynagrodzenie za wykonanie umowy: ryczałt czy kosztorys Ryczałt a roboty dodatkowe 4. Termin wykonania umowy 5. Odpowiedzialność wykonawcy budowlanego 6. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie robót a odbiór

49 Spotkanie poprowadził Kancelaria Prawa GospodarczegoTomasz Sułkowski Kancelaria Prawa Gospodarczego GRAVIS LEGAL GROUP Widera, Sułkowski Sp.j. ul. Jagiellońska 1 | Bytom tel: | fax: GSM