1 3. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2013-2014Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW Konsultacje (pok. 1): śr , sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: 1

2 Wykład 3: Aparat pojęciowy analizy tekstu. Poziomy struktury tekstu.2

3 Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Fleksja polska. Elementarz składni.  Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne. 3

4 Przypomnienie Językoznawca opisuje kompetencję językową NS’a, czyli buduje model JN. Opis JN to jego gramatyka. Dane empiryczne: korpus tekstów. Znaki mają trzy poziomy struktury: [diakryt –] znak prosty – znak złożony. Poziomy abstrakcji: okazy i typy. 4

5 Badania empiryczne Empirysta ogląda próbki (okazy) widzi typy opisuje typy Procedury analityczne: segmentacja (= wyodrębnienie „najprostszych składników”) strukturyzacja (= uchwycenie „konstrukcji”) Główne techniki: substytucja hipotezy analogii 5

6 Segmentacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami wtedyśmystanęliwpoprzekjezdni mójsynsięwszystkiegoboi żydkarabinnosi 6

7 Segmentacja Jaś widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Bo: On umarł 7

8 Segmentacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymi skrzydełkami Bo: nóżkami skrzydełkami = nóżkami Jaświdział wczoraj żukazczarnymiskrzydełkami przeddziesięciomadniami wczoraj = przeddziesięciomadniami 8

9 Segmentacja Nie: Jaświdziałw czorajżukazczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdział wczorajżuka zczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydeł kami 9

10 Segmentacja wtedyśmy stanęli w poprzek jezdni -śmy... stanęli (nieciągłość) w poprzek (całość) mój syn się wszystkiego boi \ / się... boi (nieciągłość) żydka rabin nosi czy żyd karabin nosi 10

11 Segmentacja Postulat: staramy się dzielić „na dwa”... Technika substytucji. Równoważność dystrybucyjna = swobodna wymienność. Polowanie na opozycję – szukanie minimalnych różnic kształtu: par minimalnych. 11

12 Hipoteza analogii małego, nowego, drugiego: mał- = now- = drugi- dzieciśpią, wszyscyśpią, czterykobietyśpią: dzieci = wszyscy = czterykobiety śpiiśpi, mamęiojca, wczorajiprzedwczoraj: ZDANIE + i + ZDANIE = RZECZOWNIK + i + RZECZOWNIK = PRZYSŁÓWEK + i + PRZYSŁÓWEK 12

13 Polowanie na opozycje Szukamy różnic kształtu. Najmniejsza różnica: a. COŚ – NIC. b. cecha a – cecha nie-a Doniczka z pelargonią w oknie jako znak: możesz wejść. Opozycja DONICZKA :  Znak drogowy ‘skrzyżowanie z drogą z pierwszeństwem’. Opozycja ‘trójkąt równoramienny z podstawą u góry : nie-trójkąt równoramienny z podstawą o góry’ Taka opozycja: prywatywna. 13

14 Kłopoty z parami minimalnymi1. Znaki zerowe (puste): Jaś-  (bo: Jasia, Jasiowi, Jasiem,...) czytał-- (bo: czytałem, czytało, czytaliśmy,...) Końcówki zerowe (puste)  umarł (bo: Jan umarł) Podmiot domyślny ale nie: wczoraj-  (miałem czas) nie: że-  (przyjdę, nie mówiłem) nie: za-  (domem jest sad) 14

15 Kłopoty z parami minimalnymi2. Wariancja (= „synomimia”) Kształt1  Kształt2, ale Znaczenie1 = Znaczenie2 (profesorz)y – (profesor)owie (stoł)ów – (kosz)y – (szkół)  – (kośc)i (nauczy)ciel – (gr)acz – (piek)arz – (łow)ca – (mont)er taksówkarz – złotówa – taryfiarz Masz czas? – Czy masz czas? 15

16 Kłopoty z parami minimalnymiWariancja – zabezpieczenie systemu. Problem: które różnice kształtu są funkcjonalnie istotne (= relewantne)? Nieistotne (nierelewantne): profesorz- – profesor-; -owie – -y -ciel – -acz – -arz – -ca – -er Istotne (relewantne): nauczy- – gr- – pie- – łow- – mont -owie – -ów – -om ... 16

17 Kłopoty z parami minimalnymi= 17

18 Kłopoty z parami minimalnymi3. Neutralizacja (= honomimia, „wieloznaczność”, „polisemia”) Kształt1 = Kształt2, ale Znaczenie1  Znaczenie2 dziewczyny: dop, poj – mian, mno – bier, mno – woł, mno od DZIEWCZYNA mam: dop, mno od MAMA; 1os, poj, ter od MIEĆ; 2os, poj, roz od MAMIĆ Strzeż kolegi ojca.: ojca (czyjego?) – kolegi (czyjego?) Neutralizacja opozycji – defekt systemu. Wszystkie JN mają ten defekt!!! 18

19 Kłopoty z parami minimalnymiZepsuty semafor 19

20 Strukturyzacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Jaświdziałwczoraj żukazczarnymiskrzydełkami widział wczoraj żuka zczarnymiskrzydełkami 20

21 Strukturyzacja z czarnymiskrzydełkami czarnymi skrzydełkami czarn ymi skrzydełk ami skrzydeł k 21

22 Strukturyzacja Nie: Jaświdziałwczorajżuka zczarnymiskrzydełkami Nie: widział wczorajżukazczarnymiskrzydełkami Nie: żukaz (Nie ma wyrażenia *żukaz) czarnymiskrzydełkami Nie: zczarnymi (Nie ma wyrażenia *zczarnymi) skrzydełkami Nie: skrzydeł kami (Nie ma morfemu *kami) 22

23 Strukturyzacja 23

24 Jednostki elementarneZ czego jest zrobiony (lub: robi się) tekst: z liter, głosek lub sylab, DIAKRYTY z morfemów, ZNAKI ze słów, z fraz, ze zdań, z wypowiedzeń? 24

25 Jednostki elementarneNasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. Ad a.: diakryty Litery n/a/s/i n/o/w/i f/l/e/c/i/ś/c/i k/t/ó/r/y/c/h w/y/s/ł/a/n/o n/a u/r/l/o/p 25

26 Jednostki elementarneGłoski n/a/ś/i/n/o/v’/i/f/l/e/ć/i/ś/ć/i/k/t/u/r/y//v/y/s/u,/a/n/o/n/a/u,/u/r/l/o/p... Sylaby na/śi/no/v’i/fle/ći/śći/ktu/ry /vy/su,a/no/na/u,ur/lop... Tekstu nie robi się z diakrytów!!! Opis diakrytów nie należy do gramatyki. 26

27 Jednostki elementarneAd b.-f.: znaki b. Morfemy nas/i now/i flec/iśc/i któr/ych wy/sła/no na urlop/ powiedzie/l/i/ sw/emu dyryg/ent/ow/i że nie wróc/ą c. Słowa Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. 27

28 Jednostki elementarneFrazy d. (a) nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi , że nie wrócą d. (b) nasi nowi fleciści , których wysłano na urlop 28

29 Jednostki elementarnenasi nowi fleciści nowi fleciści których wysłano na urlop na urlop swemu dyrygentowi 29

30 Jednostki elementarneZdania e. nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą , których wysłano na urlop , że nie wrócą 30

31 Znaki złożone Znak złożony to konstrukcja. Podstawowy problem: łączliwość. Dwa typy konstrukcji: - konstrukcje morfologiczne, - konstrukcje składniowe. Gramatyka JN „typu polszczyzny”: - morfologia, - składnia. 31

32 Konstrukcje morfologiczneMORFOLOGIA Tematy: fleci+śc- wy+sła- [SŁOWOTWÓRSTWO] dyryg+ent- Formy wyrazowe: nas+i fleciśc+i któr+ych FLEKSJA wysła+no urlop+  32

33 Konstrukcje składnioweSKŁADNIA Frazy: nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, nasi nowi fleciści których wysłano na urlop nowi fleciści [Ale także: nasi nowi fleciści których wysłano na urlop ] 33

34 Konstrukcje składnioweZdania: nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą których wysłano na urlop że nie wrócą 34

35 Problemy opisu tekstu wizualno-przestrzennegodiakryty a znaki cecha a element znaki proste a znaki złożone linearność a przestrzenność elementy językowe a pozajęzykowe 35

36 Podsumowanie Główne zadanie lingwisty: szukanie opozycji. Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: znak zerowy, wariancja i neutralizacja. Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe. Frazy a zdania. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię (słowotwórstwo i fleksję) oraz składnię. Diakryty nie należą do gramatyki! Języki wizualno-przestrzenne to pewien typ języka naturalnego. 36