1 7. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2014-2016Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW Konsultacje (pok. 1): śr , sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: 1

2 Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Wstęp do morfologii. Fleksja polska. Elementarz składni.  Derywacja i gniazda słowotwórcze. Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne.

3 Wykład 7: Derywacja i gniazda słowotwórcze.

4 Przypomnienie (1) Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). Gramatyka słów: morfologia. Gramatyka wyrażeń: składnia. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflected Language).

5 Przypomnienie (2) Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań między składnikami. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne – egzocentryczne. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie – uzgodnienie – uporządkowanie linearne. Uzgodnienie: zgoda – rząd. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone. Wypowiedzenia niezdaniowe: oznajmienia i zawadomienia.

6 Problem Gramatyka języków wizualno-przestrzennych a gramatyka języków fonicznych XX wiek: William Stokoe, Carol Padden, Scott Liddell pokazują, że języki migowe to takie same języki naturalne jak foniczne. XXI wiek, lingwistyka migowa: języki migowe to języki naturalne, ale bardzo specyficzne! Fleksja??? Składnia???

7 Punkt wyjścia A co ze słowotwórstwem?

8 Operacje na słowach student => studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,... student => studentka, studencik, studencki, studenteria, studentowaty, arcystudent, niestudent,... czytał => czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,... czytał => doczytał, odczytał, poczytał, przeczytał, sczytał, zaczytał,..., czytywał, doczytywał, odczytywał,...

9 Operacje na słowach A tak naprawdę: STUDENT == {student, studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,...} STUDENT => STUDENTKA STUDENCIK STUDENCKI STUDENTERIA STUDENTOWATY ARCYSTUDENT NIESTUDENT

10 Operacje na słowach CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...} CZYTAĆ => DOCZYTAĆ ODCZYTAĆ POCZYTAĆ PRZECZYTAĆ SCZYTAĆ ZACZYTAĆ CZYTYWAĆ

11 Operacje na słowach DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...} DYSKRETNY => NIEDYSKRETNY PRZEDYSKRETNY DYSKRECJA DYSKRECJONALNY

12 Słowotwórstwo Dwa typy leksemów: Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD Typ A.: podzielne słowotwórczo (derywaty). Typ B.: niepodzielne słowotwórczo.

13 Dwie morfologie Niebieskie: fleksja Fioletowe: słowotwórstwo (derywacja)

14 Dwie morfologie Morfologia – zbiór reguł, które robią: słowa z morfemów FLEKSJA Fleksja „przekształca” leksem w jednostkę tekstową. TWORZY TEKST!!! leksemy z leksemów SŁOWOTWÓRSTWO Słowotwórstwo „przekształca” leksem w leksem, ROZBUDOWUJE SŁOWNIK!!! Słowotwórstwo – słabo gramatyczne. Co to znaczy?

15 Derywaty DOM  DOMEK FIGIEL  FIGIELEK KURDYBAN  KURDYBANEK ale: GAJ  HARCERZ  KURA  OKNO  CIELĘ 

16 Derywaty DOM  DOMEK FIGIEL  FIGIELEK KURDYBAN  KURDYBANEK ale: GAJ  GAIK HARCERZ  HARCERZYK KURA  KURKA OKNO  OKIENKO CIELĘ  CIELĄTKO

17 Derywaty A tutaj? DRAB  ??????????? PAN  ??????????? WYWÓZ  ??????????? LITOŚĆ  ??????????? ZIELE  ???????????

18 Derywaty A tutaj? DRAB *DRABEK, *DRABIK PAN ?? PANEK, *PANIK WYWÓZ *WYWOZEK, *WYWOZIK LITOŚĆ *LITOSTKA ZIELE ?? ZIÓŁKO Takich leksemów nie ma!!! A PANEK? A ZIÓŁKO?

19 Derywaty Wnioski: Derywacja to zmiana kształtu powodująca zmianę znaczenia. Derywaty to leksemy „młodsze”. Nowe znaczenie może być bardzo ogólne albo przeciwnie: bardzo szczegółowe. A w ogóle jest nieprzewidywalne... Wykładnik derywacji nie zawsze jest przewidywalny. Derywacja zwykle nie jest seryjna.

20 Słowotwórstwo synchroniczneW szkole uczą: wyraz (leksem) pochodny = pochodzący od innego („dziecko” innego leksemu). Takie słowotwórstwo to etymologia: może ciekawe, ale lingwistycznie nieistotne. To słowotwórstwo diachroniczne, czyli opis historii języka. Pytanie: skąd się wziął dany leksem w danym języku?

21 Słowotwórstwo synchroniczneGramatyk, nauczyciel języka obcego i cudzoziemiec potrzebują innego słowotwórstwa: synchronicznego. Pytanie: jak odkryć znaczenie danego wyrazu na podstawie znajomości znaczenia innego wyrazu? Dla potrzeb opisu PJM – słowotwórstwo diachroniczne nie ma zastosowania!!!

22 Słowotwórstwo synchroniczneTwórca koncepcji słowotwórstwa synchronicznego: Miloš Dokulil ( ) – po polsku: DOM  DOMEK Baza (B) Derywat (D) DOM- + -EK Temat słowotwórczy Formant + Fundacja ‘dom’ ‘mały dom’ Motywacja Parafraza

23 Słowotwórstwo synchroniczneDerywat diachroniczny = leksem pochodzący od innego leksemu. Derywat synchroniczny = leksem motywowany przez inny leksem. Leksem X jest motywowany przez leksem Y = Użyjesz leksemu Y, odpowiadając na pytanie: Co to znaczy X? Odpowiedź ta to parafraza. Prawie zawsze interpretacja diachroniczna i synchroniczna są zgodne...

24 Słowotwórstwo synchroniczneAle nie zawsze: pochodność motywacja STÓŁ  STOLARZ STÓŁ  STOLARZ PIWO  PIWNICA === PIWO  PIWNICA SKĄPY  SKĄPIĆ SKĄPY  SKĄPIĆ KSIĘGA  KSIĄŻKA =/= KSIĄŻKA  KSIĘGA różny zwrot pochodzenia i motywacji KAMIEŃ  KAMIENICA KAMIEŃ, KAMIENICA jest pochodzenie, ale nie ma motywacji RECHNUNG RACHOWAĆ  RACHUNEK nie ma pochodzenia, jest motywacja

25 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje formalne: derywaty mające jedną bazę: derywaty właściwe derywaty mające więcej niż jedną bazę: złożenia

26 Klasyfikacje derywatówSKRZYPEK, GOLIZNA, DOMOWY, UCZESTNICZYĆ, STAROŚĆ,... KRÓTKOWIDZ-0, JASNOZIELONY, BARWOŚLEPOTA,...

27 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje formalne: derywaty sufiksalne derywaty prefiksalne derywaty prefiksalno-sufiksalne derywaty z interfiksem derywaty inne

28 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje formalne: MARZYCIEL, PROŚBA, RASISTA, JESIENNY, PISYWAĆ,... ARCYKSIĄŻĘ, EKSMAŁŻONEK, PRZEOGROMNY, ODCZYTAĆ,... ZADOŁOWAĆ, UPARTYJNIĆ, OBJAŚNIĆ,... CUDZOZIEMIEC, LICZYKRUPA, JASNOŻÓŁTY,...

29 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje semantyczne: I 1. derywaty regularne semantycznie: znaczenie wynika tylko ze struktury 2. derywaty nieregularne semantycznie: znaczenie częściowo wynika ze struktury – plus coś jeszcze...

30 Klasyfikacje derywatówI 1. DOMEK, STUDENTKA, PRODUCENT, WĘDZARNIA, PRZYDŁUGI, PISARZ, WESOŁEK, OFERENT, PIWIARNIA, LUDOWY,...

31 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje semantyczne: II 1. derywaty transpozycyjne: B i D znaczą to samo, różnica części mowy 2. derywaty mutacyjne: D różni się znaczeniem od B, denotat D =/= denotat B 3. derywaty modyfikacyjne: D różni się znaczeniem od B, denotat D = denotat B

32 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje semantyczne: II 2. ŚPIEWAK, STARZYZNA, DOMATOR, WARIACTWO, LEKKODUCH, STUDENTKA, DOMEK, GŁUPAWY,...

33 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje semantyczne: III [Tzw. kategorie słowotwórcze: k.s. – klasa derywatów o tym samym znaczeniu formantu] 1. Nazwy czynności 2. Nazwy cech 3. Nazwy wykonawcy czynności 4. Nazwy nosiciela cechy 5. Nazwy narzędzia 6. Nazwy miejsca

34 Klasyfikacje derywatówKlasyfikacje semantyczne: 3. WŁADCA, LEKARZ, PRACOWNIK, TRĘBACZ, UZDROWICIEL, ŚMIAŁEK, MORFINISTA, MODELARZ, KOPARKA, KRAJALNICA, WKRĘTAK, NOCLEGOWNIA, KARTOFLISKO, JADALNIA,

35 Udział słownikowy formantu a produktywnośćFormant może być rzadki / średnio obciążony / częsty w słowniku. Formant produktywny: tworzący serie, żywy, używany do budowania nowych jednostek Przykłady:

36 Słownik jako sieć / drzewo / gniazdoDOM DOMATORSKI DOMATOR DOMATORSKOŚĆ DOMOWY DOMATORSTWO ZADOMOWIĆ SIĘ DOMEK DOMOWNIK ZADOMOWIENIE DOMOWNICZKA UDOMOWIĆ DOMKOWY DOMOWNICTWO UDOMOWIENIE DOMECZEK UDOMOWIENIOWY DOMOWNICZY

37 Słownik jako sieć / drzewo / gniazdoPISAĆ

38 Słownik jako sieć / drzewo / gniazdoZadania: sporządzić drzewo dla leksemu PISAĆ sporządzić drzewo dla znaku migowego [PISAĆ] w PJM Uwaga: nie „tłumaczymy” drzewa polskiego na PJM!!! Nie tłumaczymy go też na angielski!!! Sieć dla języków wizualno-przestrzennych jest na pewno zupełnie inna... ZADANIE (2) NIE JEST MĄDRYM ZADANIEM!!! Słowotwórstwo w językach migowych – inne niż w fonicznych

39 Literatura Dla zainteresowanych: Grzegorczykowa, Renata: Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1971 i wiele wydań późniejszych.

40 Podsumowanie Słowotwórstwo – dział morfologii: reguły rozbudowywania słownika. Derywat synchroniczny: leksem podzielny motywowany (= dający się sparafrazować) przez inny leksem – bazę. Derywat zbudowany jest z tematu słowotwórczego i formantu. Są derywaty właściwe i złożenia. Formant wnosi pewne znaczenie ogólne. Nakładają się na nie nadwyżki. Słownik jest siecią. Leksemy powiązane są rozmaitymi nitkami – m.in. nitkami pochodności synchronicznej.