1 a intra-tekstualność wierszy HerbertaInter-tekstualność a intra-tekstualność wierszy Herberta

2 Dlaczego metoda intertekstualna?Nie jest to wybór metodologiczny niezwykły ani dowolny, ponieważ wiele wierszy poety w taki czy inny sposób zapożycza się u starożytnych pisarzy w sposób niemal ostentacyjny, a bliższa lektura zdumiewa wiernością nawiązań. Na wykładach prezentowanych w Irkucku będę mówił o tzw. „wierszach rzymskich”, to znaczy nawiązujących do tekstów historyków rzymskich.

3 Jak czytać „rzymskie” wiersze Herberta w takim kontekście?Postacie Rzymian w wierszach Herberta przychodzą do nas z kart Liwiusza, Tacyta, Swetoniusza i Plutarcha. Dlatego będziemy czytać wiersze poety z XX wieku porównując z tekstami rzymskich historyków, żyjących 2 tysiące lat wcześniej.

4 Problemy lektury intertekstualnejAż do czasów współczesnych wszystkie poetyki akceptowały, a nawet doradzały naśladownictwo wielkich poprzedników, i dotyczy to nie tylko starożytnych Hellenów i Rzymian, ale całej późniejszej literatury aż po osiemnastowieczny neoklasycyzm. Nawet romantyzm, programowo nastawiony na innowację i oryginalność, także sycił się antykiem. Teraz ważna jest „oryginalność” (fabuły, postaci).

5 Bachtinowska koncepcja dialogowościBezpośrednią poprzedniczką intertekstualności jest koncepcja Bachtinowskiej dialogowości, której istotną cechą jest podmiotowość, gdyż dialog tekstów odsłania dialog osobowości twórczych. Także w niniejszej pracy formy intertekstualności będą rozumiane jako sposoby kontaktu autora (czyli Zbigniewa Herberta) z poprzednikami, a nie bezosobowe relacje samych tekstów.

6 Terminologia Gérarda Genette’a i moje zmianyHipotekst – tekst wcześniejszy (do którego się odnosi autor) Hipertekst – tekst późniejszy (własny tekst autora) Archetekst – tekst najdawniejszy, archetyp kulturowy, do którego nawiązują wszystkie późniejsze teksty

7 Intra-tekstualność jako specyfika liryki Zbigniewa Herberta

8 Intertekstualność powieści UlissesPowieść Jamesa Joyce’a Ulisses (Ulises, Odys) powiela wędrówkę greckiego bohatera w innym miejscu i czasie – to znaczy jest to wędrówka bohatera po mieście Dublin. Można znaleźć symboliczne „odpowiedniki” w Odysei Homera do narracji Joyce’a. Ale to nie są realistyczne przeniesienia akcji, a bohater powieści Bloom nie jest bohaterem starożytnym. Odysea jest „na zewnątrz” powieści.

9 Intratekstualność jako specyfika liryki Zbigniewa HerbertaW omawianych wierszach Herberta najciekawsze jest to, co dzieje się wewnątrz tekstu, w którym odnajdujemy ślady albo części jakiegoś innego utworu, a nie o relacje między odrębnymi, równorzędnymi dziełami.

10 Relacja między tekstami: intra-tekstualnośćInteresuje mnie nowy sposób istnienia starego tekstu, ale jako części nowego, który go pochłonął. Nie jest to kwestia między suwerennymi dziełami, lecz wewnętrzna sprawa dzieła, które w jakiejś formie zaanektowało inne dzieło (albo jego cząstkę) i zdobyło nad nim przewagę. Możliwe terminy: intertekstualność, inkluzja, aneksja, wchłonięcie, zabór cudzego tekstu, skolonizowanie cudzego tekstu.

11 Geneza terminu „intertekstualność”Internet budowany jest przez wszystkich użytkowników i nie można go kontrolować. Intranet to jest sieć wewnętrzna firmy. W obu przypadkach mamy do czynienia z całością składającą się z odrębnych tekstów (zapisanych cyfrowo), ale w drugim wypadku wszystkie teksty traktowane są jako „własne”, ponieważ zostały stworzone lub przetworzone jedną wolą, to znaczy firmy (przez jej pracowników)

12 Po inkluzji (po włączeniu cudzego tekstu)W interpretowanych wierszach nie występują dzieła Tacyta, Swetoniusza czy Plutarcha (ani ich fragmenty), ale Herbertowe ich wersje, spreparowane przez poetę i umieszczone w nowym kontekście, także zależnym od jego woli. Po ankesji mamy do czynienia z analizą wewnętrzną tekstu, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu wpływu anektowanego tekstu na nową całość.

13 Pytania po aneksji (inkluzji):1. Jaką rolę w semantycznym wyposażeniu omawianych wierszy Herberta odgrywają teksty starożytnych autorów? 2. Czy mamy do czynienia z przytaczaniem konkretnych tekstów (lub ich fragmentów) i wcielaniem ich w wiersze własne, czy tylko z odwołaniem się do ich istnienia, albo z przywoływaniem kliszy kulturowej, która nie wymaga precyzyjnej wiedzy i niekoniecznie musi być poparta realną znajomością cudzych dzieł?

14 Pytania po aneksji (inkluzji):3. W jaki sposób poeta wprowadził i umotywował informacje lub sugestie, że przywołuje dzieło lub autora? 4. Czy wewnątrztekstowe „instrukcje” odbioru są jasne czy ukryte, wymagające większej przenikliwości lub kompetencji badawczych czytelnika?

15 Pytania po aneksji (inkluzji):5. Jaka jest domniemana intencja autora: czy zaciera ślady nawiązań i zapożyczeń, czy też naprowadza na ich istnienie? 6. Czy w związku z tym należy przypuszczać, że znajomość źródła jest mniej czy bardziej istotna dla zrozumienia wiersza, to znaczy jaką pełni ono funkcję: np. łatwiej wprowadza w temat, komplikuje lub poszerza świat przedstawiony przez inkluzję obrazu świata zawartego w cudzym dziele, a może podnosi autorytet wypowiedzi autorskiej?

16 Pytania po aneksji (inkluzji):7. Jakiego rodzaju związki łączą świat przedstawiony z inkorporowanymi dziełami, a także z rzeczywistością pozaliteracką i co w tekście wskazuje na niespójność obrazu lub relacji albo na innego rodzaju anomalie będące wykładnikami intertekstualności. 8. Co dla świata przedstawionego wynika z odczuwanych niespójności (anomalii), widocznych przekształceń (czasami zniekształceń), albo z umieszczania w nowym kontekście cudzych dzieł?

17 Pytania po aneksji (inkluzji):9. Czy istnieją odwołania gatunkowe (architekstualność) i jaki mają wpływ na interpretację? W przypadku architekstualności (relacji gatunkowej, reguł gatunkowych, norm stylistyczno-wypowiedzeniowych) najczęściej będę się odwoływał do terminu Stanisława Balbusa: reminiscencje stylistyczne.

18 O co pytamy w badaniach intertekstualnych?typ relacji: (a) intertekstualnej między równorzędnymi tekstami, jak różnego rodzaju aluzje, reminiscencje i inne odniesienia, lub (b) intratekstualnej – polegającej na inkorporacji cudzego tekstu (inkluzji, aneksji), a więc cytaty, przetworzenia fabuły, przywołanie/używanie postaci; istnienie jednego lub więcej hipotekstów, a także istnienie archetekstu (najstarszego hipotekstu pełniącego funkcję wzorca, archetypu lub toposu); sposób wykorzystania hipotekstu (fragment, całość, zbiór utworów);

19 O co pytamy w badaniach intertekstualnych?stopień wyrazistości sygnalizowania relacji: bezpośrednie lub pośrednie przywołanie tytułu hipotekstu (lub archetekstu), czyli na istnienie sygnału metatekstowego; stopień zależności zrozumienia utworu od znajomości hipotekstu (ewentualnie archetekstu i hipotekstów), a w szczególności objaśnienie niejasności semantycznych i anomalii formalnych hipertekstu; stopień istotności relacji (a więc wzbogacenie lub modyfikacja sensów zawartych w utworze), uwarunkowany znajomością hipotekstu, archetekstu lub reminiscencji stylistycznej;

20 O co pytamy w badaniach intertekstualnych?zależność rozumienia tekstu od innych utworów autora (intertekstualna autarkiczność) lub wręcz całości dzieła; istnienie intertekstualności rozpoznawalnej przez „czytelnika idealnego” (kompetentnego, zawodowego) i „naiwnego” (niekompetentnego); rozpoznawalność uzależnioną historycznie („intertekstualność pożądana”, pokoleniowa, zależna od modelu edukacji).