1 Afrykański pomór świń (ASF) aktualna sytuacja w Polsce, znaczenie dzików jako wektora choroby Zygmunt Pejsak Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach – Krajowy Naukowy Ośrodek Wiodący

2 Aktualne dane na temat właściwości ASFV oraz zjawisk związanych z epidemiologią ASF (dlaczego jest lepiej niż zakładali eksperci zachodnioeuropejscy ?)

3 ASF Zakaźna i zaraźliwa, wolno szerząca się choroba świń i dzików.ASF i CSF to dwie różne choroby jakkolwiek nazwa i objawy kliniczne u świń są b. podobne (rozróżnienie obu pomorów na podstawie badań klinicznych i sekcyjnych nie jest możliwe). Zróżnicowanie genetyczne ASFV, 22 genotypy; aktualnie w Europie tylko genotyp II podlegający nieznacznym zmianom w obrębie genomu. Ten sam gospodarz dla ASFV i CSFV. W przypadku infekcji ASFV śmierć zwierząt następuje z reguły b. szybko. W przypadku CSF czas trwania choroby i siewstwa wirusa jest istotnie dłuższy. Fakt ten decyduje o zasadniczych różnicach w szerzeniu się obu pomorów. Najnowsze dane z Instytutu na wyspie Riems, (Depner Bloom) Grudzień, 2015.

4 Dynamika przebiegu zakażenia taka samau dzików jak i u świń. Wyraźne objawy chorobowe; ogniska ASF najczęściej zgłaszane były przez właścicieli zwierząt, nie stwierdzano ich przypadkowo. Padnięcia dzików 3 -6 dni po infekcji. Wolne szerzenie się choroby w populacji dzików. Duże ilości ASFV we krwi, małe ilości w ślinie i w kale. We krwi wirus pojawia się najwcześniej po zakażeniu i praktycznie znajduje się tam, z reguły do końca życia zwierzęcia. W ziemi zanieczyszczonej krwią z ASFV, wirus przeżywa w zimie kilka miesięcy. Długotrwałe źródło ASFV Zdjęcie z Europy wschodniej

5 Wirus siany jest przez zakażone zwierzętadopiero w końcowym stadium choroby, przy wysokiej gorączce. Chore dziki (z powodu gorączki), w okresie gdy zaczynają siać ASFV, nie przemieszczają się na większe odległości. Padłe dziki są głównym, długotrwałym źródłem ASFV; wektorem w szerzeniu się ASF. Dziki nie są kanibalami (co ogranicza możliwości szerzenia się choroby) - są padlinożercami. Przeceniano zaraźliwość ASFV, dzisiaj jasnym jest, że szczep krążący w Europie jest mało zaraźliwy. Nawet w regionach występowania ASF nie regulowana poprzez odstrzał populacja dzików - rośnie, a nie jak zakładano gwałtownie maleje. Fot. A. Sawwin, 2015.

7 ASF a wścieklizna w populacjach wolno żyjących – lekcja, z której warto wyciągnąć wnioski(kilkudziesięcioletnie doświadczenia ze zwalczaniem wścieklizny wśród lisów powinny być pomocne w zwalczaniu ASF) Wścieklizna wolno, ale konsekwentnie szerzyła się wśród lisów w Europie, pomimo intensywnych działań ukierunkowanych na redukcję populacji (odstrzał lisów, gazowanie nor, sterylizacja hormonalna). Zastosowanie szczepień doustnych (na razie nieosiągalne w przypadku ASF u dzików) przyniosło widoczny skutek, chociaż nie wyeliminowało całkowicie wirusa z populacji. Eliminacja chorób zakaźnych z populacji wolno żyjących jest niezwykle trudna. Szerzenie się wścieklizny u lisów w Europie: lata XX wieku Muller i wsp., 2012

8 ASF a wścieklizna w populacjach wolno żyjących – lekcja, z której warto wyciągnąć wnioski(kilkudziesięcioletnie doświadczenia ze zwalczaniem wścieklizny wśród lisów powinny być pomocne w zwalczaniu ASF) Podstawową metodą ograniczania dynamiki szerzenia się wścieklizny, w okresie gdy nie było szczepionki, było istotne ograniczanie populacji lisów. Redukcja populacji lisów dawała efekty dopiero wtedy gdy przekraczano krytyczny poziom gęstości populacji. Dynamika szerzenia się wścieklizny miała charakter falowy, bariery biologiczne np. rzeki zatrzymywały szerzenie się choroby przez jakiś czas. Działania ograniczające gęstość populacji lisów musiały wyprzedzać czoło fali wścieklizny. (Bogel i wsp. WHO, 1976) Szerzenie się wścieklizny u lisów w Europie: lata XX wieku Muller i wsp., 2012

9 Bariery geograficzne

10 Analiza szerzenia się ASF wśród świń w Rosji, na Ukrainie ale także w krajach nadbałtyckich wskazuje, że głównym (zdecydowanie najważniejszym) wektorem w szerzeniu się ASF na duże odległości jest człowiek. Łamanie wszelkich zasad postępowania obowiązujących przy zwalczaniu chorób z listy A, OIE ( w tym ubijanie zakażonych zwierząt, dystrybucja pozyskanego z nich mięsa, przemieszczanie zakażonych zwierząt, etc.) najczęściej z powodu niewypłacania w szybkim czasie odpowiednich rekompensat jest głównym powodem szerzenia się ASF w populacji świń. Problem może spowodować wypłacanie nadmiernych rekompensat; zakażenie stada ASFV nie może się opłacać się. WEKTOREM SZERZENIA SIĘ ASF W POPUALCJI ŚWIŃ JEST CZŁOWIEK. „ASF IS A MAN-MADE DISEASE” (Depner, Blome, 2015)

11 Hipotetyczne dystanse rozprzestrzeniania się ASF za pośrednictwem człowieka/środków transportu – w bardzo krótkim czasie! Czynnik ludzki stanowi największe ryzyko ze względu na istotny element nieprzewidywalności działań i brak możliwości wiarygodnego prognozowania! 11

12 ASFV Kleszcze Ornithodoros podtrzymujące krążenie ASFVw środowisku i będące ważnym wektorem choroby np. w Hiszpanii i Portugalii, jak na razie nie stwierdzono ich na obszarze Europy Centralnej. W perspektywie lat szczepionka nie będzie dostępna.

13 Czynniki determinujące wolne szerzenie się ASF w PolsceWłaściwości wirusa ASF. Specyficzna patogeneza przebiegu zakażeń. Systemowe zmiany i zabezpieczenia wprowadzone w nadzorze weterynaryjnym (oznakowanie i rejestracja zwierząt, kontrola przemieszczeń, koncentracja ubojów, nadzór nad dobrostanem, wzrost świadomości i dyscypliny rolników, intensywny monitoring). Niezwykłe poświęcenie podlaskiej inspekcji weterynaryjnej. Trafne, szybkie i na razie skuteczne działania: inspekcji weterynaryjnej administracji państwowej, myśliwych, leśników i samych rolników. Wprowadzenie zabezpieczeń epizootycznych na granicach wschodnich.

14 Aktualna sytuacja w Europie

15 ASF w Europie WschodniejRosja. Prawdopodobnie od 2009 roku ASFV występował już w części europejskiej Rosji. Białoruś. Prawdopodobnie jesienią 2011 r. ASFV został wprowadzony do Białorusi, W połowie lutego 2012 medialne doniesienia o ASF w okolicach Nowogródka, w 2013 zgłoszono 2 ogniska – Grodno i Witebsk. Prawdopodobnie od tego momentu ASFV rozprzestrzenił się na inne obszary Białorusi. Ukraina. W 2013 pierwsze ogniska ASF na Ukrainie, aktualnie sytuacja raczej nie kontrolowana. Obecność wirusa stwierdza się u świń ubijanych w rzeźniach i w mięsie w sklepach. Najbliższe ognisko ASF około 200 km od granicy.

16 Rosja Świnie Dziki Żródło: WAHID, OIE

17 2 ogniska, czerwiec, lipiec 2013 (Grodno, Witebsk)Białoruś 2 ogniska, czerwiec, lipiec (Grodno, Witebsk) W 2014 i 2015 r. Białoruś nie zgłosiła żadnego ogniska/przypadku ASF. Według oficjalnych danych ASF nigdy nie stwierdzono u dzików.

18 w 2015 ¼ terytorium objęta ASFUkraina w 2015 ¼ terytorium objęta ASF ASF

19 Epidemiologia ASF we wschodniej EuropieDługotrwałe utrzymywanie się wirusa w sektorze przyzagrodowym. Endemiczne utrzymywanie się wirusa u dzików. Okresowa transmisja do ferm przemysłowych (zazwyczaj „ślepa uliczka”epidemiologiczna). Źródło: S. Khomenko, FAO)

20 Aktualna sytuacja w krajach Unii Europejskiej

21 ASF w Polsce i Krajach Bałtyckich Źródło mapy: FLI Riems, Niemcy

22 Liczba przypadków i ognisk ASF – Litwa, Łotwa, Estonia i Polska(do 31 grudnia 2015 r.) Kraj Przypadki Ogniska Litwa 182 19 Łotwa 1047 42 Estonia 1003 18 Polska 87 3

23 Liczba przypadków ASF u dzików i ognisk ASF u świń – Litwa, Łotwa, Estonia i Polska (stan na dzień r.) Kraj Liczba przypadków ASF u dzików Liczba ognisk ASF u świń ESTONIA 297 LITWA 31 ŁOTWA 194 POLSKA 3 WŁOCHY (SARDYNIA) 33 2

24 Aktualna sytuacja w Polsce

25 87 przypadków, 3 ogniska – (stan na 22.01. 2016)Świsłocz

26 Granica Polsko - BiałoruskaPrawdopodobnie, ASFV został wprowadzony do Polski wraz z migrującymi zakażonymi dzikami z Białorusi. ASFV rozprzestrzenił się wśród dzików w sposób naturalny (dyfuzyjny) bez udziału człowieka. Jarosław Nestorowicz IW Koroszczyn

27 OGNISKA Wszystkie (3) ogniska ASF wystąpiły wchlewniach przyzagrodowych, w których nie przestrzegano żadnych zasad bioasekuracji !!! (8 świń) (1 świnia) (7 świń)

28 Analiza epidemiologicznaszerzenia się ASF w Polsce

29 Rozprzestrzenienie ASF w Polsce – ostatni przypadek 82 85 84 przypadek

30 Analiza odległości kolejnych przypadków ASF u dzików padłych i odstrzelonych i odległości od granicy białoruskiej dotychczas najdalej wysuniętym na zachód przypadkiem ASF był przypadek 82 (33 km), najczęściej odległość od granicy białoruskiej nie przekracza 1-12 km 102 km 33 km źródło: Śmietanka i in. 2015

31 Analiza odległości kolejnych przypadków ASF u dzików padłych i odstrzelonych i odległości od granicy białoruskiej od pierwszego ogniska w Torżoku w Obwodzie twerskim, które dało początek północnej strefie endemicznego występowania ASF w RF, do Grzybowszczyzny w Polsce choroba przebyła dystans ok. 815 km w przeciągu 985 dni (średnie tempo ok. 820 m dziennie). od pierwszego przypadku w 2014 do ostatniego w 2015 r. rozprzestrzeniała się w kierunku zachodnim w średnim tempie ok. 50 m dziennie (33 km w 696 dni). średnie tempo przemieszczania się ASFV po terytorium Polski jest ok. 16,5 razy wolniejsze. źródło: Nestorowicz 2015

32 Możliwości ciągłego „zasilania” populacji wirusem ze wschoduŹródło: Khomenko, 2015 32

33 Wzrost aktywności ASFV w miesiącach letnich w Europie wschodniej – dlaczego?Hipoteza: kanibalizm u dzików jest zjawiskiem b. rzadkim, ale w miesiącach letnich kontakt ze zwłokami może być częstszy z uwagi na odżywianie się larwami owadów (plujkowate) znajdującymi się w padlinie (Ray i wsp., 2014)  kontakt bezpośredni z padliną  wzrost częstości infekcji ASFV.

34 Wstępne wyniki monitoringu częstości kontaktów dzików z padliną (badania prowadzone w Niemczech) Sporadyczny kontakt z padliną dzików Natychmiastowy kontakt z padliną jelenia Źródło: A. Globig 2015, Dziki są padlinożercami, ale nie kanibalami, co może wyjaśniać, dlaczego obserwujemy niski odsetek zakażonych dzików biorąc pod uwagę, że głównym źródłem zakażenia są dziki padłe.

35 Zagęszczenie dzików 2014 2015

36 Zagęszczenie dzików a przypadki ASFWszystkie przypadki na obszarach >1 osobnik/km2 Nie ma wątpliwości, że możliwości szerzenia się ASFV zależne są od gęstości populacji dzików.

38 Sposoby ograniczania szerzeniasię ASF w populacji dzików

40 Metody ograniczania ryzyka utrzymywania się i rozprzestrzeniania zakażeń w populacji świń Zamknięcie, w strefach II i III wszystkich chlewni lekceważących podstawowe zasady bioasekuracji. Nieprzerwane podnoszenie świadomości rolników o mającym miejsce zagrożeniu. Badanie wszystkich dzików odstrzelonych i padłych w strefach III, II i I. Nieprzerwane ćwiczenia z zakresu gotowości. Monitorowanie sytuacji wzdłuż całej granicy wschodniej.

41 Monitorowanie - Podsumowanie wyników badań laboratoryjnychw kierunku ASF wykonanych w PIWet –PIB – Metoda Gatunek Świnie Dziki Liczba próbek Wynik + Molekularna 38 675 11 26 281 131 Serologiczna 2 753 12 624 17 Razem próbek 41 428 38 923 148 Razem zwierząt 38 683 11* 26 274 139 ** * w 3 ogniskach ** zakwalifikowane jako 83 przypadki

42 Problemy w diagnostyce laboratoryjnej Serologia plus, PCR minus

43 Występowanie przypadków i ognisk w 2014 i 2015 r.31 grudnia grudnia 2015 Strefa I Strefa II Strefa III

44 Należy przyjąć do wiadomości fakt, że ASF występować będzie w populacji dzików przez wiele kolejnych lat. ( Celem wszystkich działań powinno być nie dopuszczenie do poszerzenia stref występowania ASF u dzików oraz ochrona stad świń)

45 African swine fever ASF in Eastern Europe: achievements and perspectives Ministerial Meeting, Tallinn, 26/02/16 Commissioner Vytenis Andriukaitis,

46 The cornerstone of EU measures is the smart management of wild boar (najważniejsze dla bezpieczeństwa UE jest mądre zarządzanie populacją dzików)

47 INNOWACYJNY SYSTEM KONTROLOWANEGO OGRANICZENIA POPULACJI DZIKA (Sus scrofa)

48 System WBPCS – Elementy Składowe Implementacja skutecznych rozwiązań i procedury w celu zahamowania powstawania PRZYPADKÓW wirusa ASF WBCS to profesjonalny system kontrolowanej i efektywnej redukcji populacji dzika, opracowany przez Piotra Siemińskiego w oparciu o wyniki i ekspertyzy prac naukowych renomowanych instytutów badawczych, oraz autorskie rozwiązania w zakresie kontrolowanej redukcji populacji dzika. MN, MA Materiał Nieaktywny Materiał Aktywny SAM System Aktywnego Monitoringu SD CZ Centrum Zarządzania GO Grupa Operacyjna SDT System Dozowania i Tagowania SAP System Aktywnego Pozycjonowania

49 Świnie odporne na ASF (Roslin Institute U.K.)Genetycy z Roslin Institute zmodyfikowali kod genetyczny świń w zakresie sekwencji genu RELA i upodobnili gen do genu RELA guźców, które są w znacznym stopniu oporne na ASF. Badania ukierunkowane sa na uzyskanie linii genetycznych świń opornych na zakażenie ASFV

50 jedyny sposób oddzielenia ASFBIOASEKURACJA jedyny sposób oddzielenia ASF u dzików od świń

51 Właściwe ogrodzenie fermyZabezpieczenie przed dzikami

52 Dezynfekcja pojazdów / środków transport Odpowiedni środek dezynfekcyjny !!! Prawidłowo Dopuszczalnie Do poprawy Stop / szlaban – rejestracja Wiata / Zadaszenie – ochrona środka dezynfekującego Wystarczająca długość przejazdu Stop / szlaban – rejestracja Pompa / spryskiwacz stosowane w razie potrzeby Specjalny pojazd wyznaczony do poruszania się w obrębie fermy Brak szlabanu, brak rejestru, brak progu zwalniającego Bezpośrednie oddziaływanie słońca i deszczu Zbyt krótki przejazd

53 Przede wszystkim lekarze wet. mają kontakt z chorymi zwierzętami.Z tego powodu muszą zwracać szczególną uwagę na przestrzeganie zasad bioasekuracji.

54 Nie należy zapominać o słowie „bioterroryzm”.Nie dziki, ale aktywność ludzi, w tym przede wszystkim środki transportu i nielegalnie przemieszczone mięso zakażonych DZIKÓW lub świń będzie przyczyną rozwleczenia ASF na duże odległości. Nie należy zapominać o słowie „bioterroryzm”.

55 Wnioski ASF wolno ale systematycznie rozszerza swój zasięg w populacji dzików. W roku ASF występował na terytorium 4 a w 2015 na obszarze 10 gmin. Liczba przypadków ASF w populacji dzików w roku 2015 wzrosła o około 75% w stosunku do w roku 2014. Poważnym problemem jest występowanie ASF w Puszczy Białowieskiej. Nie ma możliwości zwalczenia ASF bez współpracy z sąsiadami. Występowanie ASF wyłącznie w populacji dzików (podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do grypy ptaków), nie powinno ograniczać międzynarodowego obrotu trzodą chlewną.

56 Zestawienie dzików padłych i powypadkowych za okres od 01. 10Zestawienie dzików padłych i powypadkowych za okres od do

57 Województwo DolnośląskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Dzierżoniowski 1 Górowski 2 Jeleniogórski 4 Kamiennogórski Kłodzki Legnicki 5 8 Lubiński 3 Oleśnicki Oławski Polkowicki 12 Średzki 9 11 Świdnicki 6 20 Trzebnicki m.n.p.p Wałbrzych Wołowski m.n.p.p Wrocław 43 Ząbkowicki Zgorzelecki Złotoryjski Suma 42 128

58 Województwo Kujawsko-PomorskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Aleksandrowski 1 Brodnicki 6 m.n.p.p Bydgoszcz Chełmiński 7 Golubsko-Dobrzyński 8 5 m.n.p.p Grudziądz 2 Inowrocławski 70 172 Lipnowski Rypiński Sępoleński 3 Świecki 15 m.n.p.p Toruń 4 m.n.p.p Włocławek Suma 93 222

59 Województwo LubelskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy m.n.p.p. Biała Podlaska 7 27 Biłgorajski 10 Chełmski 4 11 Hrubieszowski 1 Janowski 3 Krasnostawski Kraśnicki Lubartowski 16 m.n.p.p. Lublin 22 Łęczyński Łukowski 5 12 Opolski Parczewski 9 Puławski Radzyński 13 Rycki 2 Świdnicki Tomaszowski 8 Włodawski Zamojski 6 Suma 32 163

60 Województwo Lubuskie Powiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy m.n.p.p. Gorzów Wielkopolski 1 14 Krośnieński 6 Międzyrzecki 7 Nowosolski Słubicki 2 3 Strzelecko-Drezdeński Sulęciński 5 Świebodziński Wschowski m.n.p.p. Zielona Góra Żagański 4 Żarski 17 Suma 40 81

61 Województwo Łódzkie Powiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Bełchatowski 3 Kutnowski 2 Łowicki 14 m.n.p.p. Łódź 6 31 Opoczyński 5 Pabianicki 4 1 m.n.p.p. Piotrów Trybunalski Poddębicki 12 Radomszczański Rawski 13 Sieradzki m.n.p.p. Skierniewice 7 Tomaszowski 22 Wieluński Zgierski Suma 41 112

62 Województwo MałopolskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Bocheński 1 Brzeski 11 m.n.p.p. Kraków 5 4 Miechowski 29 38 Myślenicki 3 Nowosądecki Nowotarski 2 Wadowicki 14 Suma 59 55

63 Województwo MazowieckiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Białobrzeski 3 Ciechanowski 4 Garwoliński 1 Grójecki 10 Kozienicki 2 Łosicki 9 Makowski Miński 14 Mławski Nowodworski 58 m.n.p.p. Ostrołęka Ostrowski Otwocki 6 42 Warszawski Zachodni Piaseczyński 22 Płocki 15 Płoński Pruszkowski 5 Pszasnyski Pułtuski 11 m.n.p.p. Siedlce 17 Sochaczewski 13 Sokołowski m.n.p.p. Warszawa Węgrowski 8 Wyszkowski Żyrardowski 23 Suma 75 277

64 Województwo Opolskie Powiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Brzeski 7 6 Głubczycki 1 Kędzierzyńsko-Kozielski 9 Kluczborski 2 Krapkowicki Namysłowski Nyski 11 3 Oleski Opolski 16 Prudnicki Suma 54 22

65 Województwo PodkarpackiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Brzozowski 2 Dębicki Jarosławski 10 Lubaczowski 3 Łańcucki Niżański 4 m.n.p.p. Przemyśl 6 Przeworski 1 Ropczycko -Sędziszowski m.n.p.p. Rzeszów Stalowowolski Tarnobrzeski Suma 19 24

66 Województwo PodlaskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypakowy Augustowski 5 6 m.n.p.p. Białystok 7 23 Bielski Grajewski 1 2 Hajnówski 17 8 Kolneński Łomżański Sejneński Siemiatycki Sokólski 3 m.n.p.p. Suwałki Zambrowski Suma 44 60

67 Województwo PomorskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Bytowski 1 Chojnicki 14 9 Człuchowski 3 m.n.p.p. Gdańsk 2 Kościerski 154 63 Kwidzyński Lęborski Malborski 6 Nowodworski Gdański 56 17 Pucki 20 Słupski 12 21 Stargardzki Tczewski 4 Wejherowski 8 Suma 248 189

68 Województwo Śląskie Powiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Będziński 33 m.n.p.p. Bielsko-Biała 2 Cieszyński 1 m.n.p.p. Częstochowa m.n.p.p. Gliwice 15 m.n.p.p. Katowice 54 Kłobucki Lubliniecki Myszkowski 3 Pszczyński Raciborski m.n.p.p. Rybnik 4 Tarnogórski 8 m.n.p.p. Tychy 10 Zawierciański 6 Żywiecki 9 Wodzisławski Suma 28 161

69 Województwo ŚwiętokrzyskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Jędrzejowski 2 Włoszczowski 1 m.n.p.p. Kielce Skarżyski 3 Suma 6

70 Województwo Warmińsko-MazurskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Braniewski 1 Bartoszycki Działdowski 3 10 m.n.p.p. Elbląg 2 15 Ełcki 35 36 Giżycki 6 Gołdapski Nidzicki Olecki 16 18 Lidzbarski 7 Piski Węgorzewski Suma 62 94

71 Województwo WielkopolskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Chodzieski 13 10 Czarnkowsko - Trzcianecki 2 7 Gostyński 6 3 Gnieźnieński 4 Grodziski Kaliski 1 Kolski Leszczyński Międzychodzki Ostrowski Pilski 36 Pleszewski m.n.p.p. Poznań 9 28 Rawicki Szamotulski 14 12 Turecki Wągrowiecki Wolsztyński Wrzesiński Złotowski Suma 76 132

72 Województwo ZachodniopomorskiePowiat wysyłający próbki Dzik padły Dzik powypadkowy Białogardzki 51 74 Choszczeński 1 Drawski 3 11 Gryfiński 6 4 Kamieński 8 17 Kołobrzeski 21 m.n.p.p. Koszalin Łobeski Myśliborski 12 Pyrzycki Sławieński 13 Stargardzki m.n.p.p. Szczecin 5 62 Szczecinecki 10 42 Świdwiński m.n.p.p. Świnoujście Wałecki 50 Suma 89 324

73 Dziękuję za uwagę

74 Szanownym Koleżankom i Kolegom z podlaskiej inspekcji weterynaryjnej, za wspaniałą współpracę serdecznie dziękujemy. Szczególne podziękowania dla Koleżanek i Kolegów z PIW w Białymstoku, Hajnówce i Sokółce. autorzy niniejszej prezentacji