1 AGRESJA I PRZEMOC U DZIECI I MŁODZIEŻY

2 Agresja – podstawowe pojęcia.Agresja jest pojęciem niejednoznacznym, nie ma zgodności czy jest ona wrodzona, wyuczona czy instynktowna i dlatego też w literaturze można spotkać się z wieloma jej definicjami, na przykład: Na gruncie psychologii „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” A. Frączek, 1979, s. 13.

3 W ujęciu biologicznym to „zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowanie przeciw jego zachowaniu lub życiu” B. Sadowski, J. Chmurzyński, , s. 432. Według słownika języka polskiego jest to „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach” M. Szymczak, 1988, s. 17.

4 W ujęciu psychologii społecznej: „agresja, czy przemoc interpersonalna to czynności podejmowane intencjonalnie przez ludzi, (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości” A. Frączek, P. Struzik, 1986, s. 28. Tłumacząc z języka łacińskiego „agressio” oznacza napaść.

5 AGRESJA A PRZEMOC Charakterystyczna dla zachowań agresywnych jest występująca pomiędzy osobami równowaga w sile psychicznej lub fizycznej. Mówiąc o równowadze chodzi zarówno o zachowania agresywne, jak i możliwość obrony. Warto odróżnić agresję od przemocy, gdyż przemoc charakteryzuje się brakiem równowagi w sile fizycznej i psychicznej. Używana jest przez osobę/grupę silniejszą przeciwko osobie/grupie słabszej pod względem fizycznym, psychicznym, emocjonalnym.

6 Ze względu na formę wyróżniamy agresję:- fizyczną lub psychiczną, - otwartą (jawną) lub ukrytą ( symboliczną, strukturalną), - cielesną lub werbalną, - aktywnie wykonywaną lub pasywnie doświadczaną, - skierowaną na zewnątrz (rodzina, środowisko) lub do środka, do wewnątrz tzw. autoagresja.

7 Ze względy na stopień instrumentalności wyróżniamy dwa rodzaje agresji.Agresja wroga – zwana reaktywną, afektywną, która ma na celu wyrządzenie szkody, krzywdy bądź zranienie drugiej osoby. Nie musi tu występować konkretny powód, a jej efekty są źródłem satysfakcji dla agresora. Mogą tu występować zarówno działania w formie fizycznej (uderzenie, kopnięcie, oplucie), jak i psychicznej (rozsiewanie plotek czy wykluczenie z grupy rówieśników). Agresja instrumentalna – inaczej proaktywna ma na celu uzyskanie czegoś, jakieś korzyści. Przykładem może być zachowanie dziecka, które chcąc się pohuśtać na huśtawce spycha z niej inne dziecko. Dla agresora najważniejszy jest cel, który chce osiągnąć.

8 AGRESJA WERBALNA U dzieci wśród występujących form agresji najczęściej można zaobserwować agresję werbalną. Przejawia się ona często pod postacią krzyków, wyśmiewania, obmawiania, przezywania, grożenia, skarżenia, a także odbierania bądź ograniczania danej osobie swobody, na przykład poprzez wykluczanie ją z zabawy. Jest bardzo bolesna dla osoby, która jej doznaje. Dziecko doznaje upokorzenia przed grupą, czuje się odrzucone, co wpływa na całokształt jego funkcjonowania.

9 AGRESJA WERBALNA Może ono nie być od razu łatwa do rozpoznania, gdyż nie zawsze występuje jawnie, otwarcie, czyli w sposób kierowany. Nie rzuca się ona wtedy tak zdecydowanie w oczy jak agresja skierowana wprost czy agresja fizyczna. Jednak zadaje ból i to dużo bardziej dotkliwy, szczególnie, gdy trwa przez dłuższy czas. Trzeba być wnikliwym obserwatorem wzajemnych relacji dziecięcych, a przede wszystkim należy umiejętnie słuchać tego, co mówią i jak porozumiewają się dzieci.

10 Niewerbalna forma agresji występuje, jako:fizyczna – bezpośrednie zadawanie bólu, np. bicie, kopanie drapanie, gryzienie. Dziecko może przenosić agresję z osoby, która ją wywołała na inne osoby, które są dla niej mniej zagrażające bądź na zwierzęta czy rzeczy, np. może kopnąć psa. W formie pośredniej występuje, jako: zniszczenie rysunku, popsucie rówieśnikowi zabawki, przeszkadzanie w wykonywaniu jakieś czynności, wykonywanie obraźliwych rysunków itd. niefizyczna – są to przede wszystkim gesty i miny, które bywają lekceważone przez osoby dorosłe, a są one bardzo istotne, gdyż często inicjują konflikty interpersonalne pomiędzy dziećmi.

11 AUTOAGRESJA Zachowania autoagresywne pojawiają się, gdy własne ciało staje się obiektem agresji i dochodzi do samouszkodzeń. U dziecka może to występować na przykład jako: uderzanie głową w ścianę, obryzganie paznokci aż do krwi czy nacinanie skóry (zarówno na kończynach górnych, jak i dolnych). Taka reakcja występuje na skutek pojawienia się problemu, z którym nie potrafi sobie ono poradzić. Towarzyszą jemu emocje, które próbuje w ten sposób rozładować. Mowa zranionego ciała jest to komunikat świadczący o stanie silnego napięcia, rozpaczy, udręce i bólu ! Związany jest z trudnymi i stresującymi przeżyciami !

12 CYBERPRZEMOC Cyberprzemoc – to przemoc z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Odbywa się ona przede wszystkim za pośrednictwem telefonów komórkowych i Internetu. Wykorzystywane są w tym celu serwisy SMS i MMS, czaty, blogi, poczta elektroniczna, serwisy społecznościowe i grupy dyskusyjne itd. Do podstawowych form tego zjawiska zalicza się: publikowanie lub rozsyłanie kompromitujących informacji, zdjęć, filmów; podszywanie się pod kogoś w sieci wbrew jego woli; straszenie czy nękanie z użyciem sieci internetowej. Jest szczególnie niebezpieczna, gdyż daje poczucie anonimowości.

13 Przemoc dzieli się nie tylko w zależności od tego, kto jest jej adresatem i sprawcą. Można rozróżnić następujące jej formy: fizyczną, psychiczną, bezpośrednią i pośrednią, strukturalną, wyrażającą się we wpływie negatywnym, posiadającą swój przedmiot - obiekt lub nieposiadającą go, a także jawną i ukrytą.

14 RODZAJE I FORMY PRZEMOCYPrzemoc fizyczna, Przemoc psychiczna, Przemoc seksualna, Przemoc ekonomiczna, Zaniedbanie.

15 PRZEMOC FIZYCZNA Występuje w następujących formach: - szarpanie, popychanie, kopanie, odpychanie, przytrzymywanie, szczypanie, policzkowanie, przypalanie, duszenie, topienie, porzucanie w niebezpiecznej okolicy, użycie broni, bicie rękoma bądź przedmiotami, nieudzielenie niezbędnej pomocy, itp.

16 KONSEKWENCJE PRZEMOCY FIZYCZNEJObrażenia fizyczne: siniaki, blizny, złamania, ślady po oparzeniach, inne urazy, Zachowania agresywne w stosunku do innych osób, do zwierząt, a nawet samego siebie – autoagresywne, Obniżenia poziomu intelektualnego: zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, Zmiany emocjonalne, zaburzone poczucie własnej wartości i godności, lęk, zaburzone poczucie bezpieczeństwa, depersonalizacja – utrata poczucia siebie, zaburzenia psychosomatyczne, Wycofanie się w świat marzeń i fantazji, izolowanie się, niepokój, podejrzliwość, napady paniki, bezsenność, itp.

17 PRZEMOC PSYCHICZNA Do jej form można zaliczyć: - poniżanie, upokarzanie, wyśmiewanie (wyglądu, pochodzenia, opinii, poglądów, przekonań np. religijnych), wyzywanie, krytykowanie, narzucanie swojego zdania, stałe ocenianie, kontrolowanie, stosowanie gróźb, zawstydzanie, izolowanie, wmawianie choroby (psychicznej), szantażowanie, wymuszanie posłuszeństwa, ograniczanie: pożywienia/snu/kontaktu z innymi osobami, itp.

18 KONSEKWENCJE PRZEMOCY PSYCHICZNEJZaburzenia zachowania, nawet bardzo skrajne: trzymanie się na uboczu – postawa antyspołeczna, lub: uległość – krańcowa agresja, lub: pobudzenie – nadmiernie aktywne, Zaburzenia emocjonalne, niski poziom samooceny, brak poczucia sprawstwa, bierność, apatia, strach, utrata nadziei, Brak oparcia w rodzicach/odwrócenie ról, (jeśli przemoc występuje w środowisku domowym), Nieodpowiednie do wieku postawy: zbyt dorosłe, infantylne, Zaburzenia apetytu, moczenie się, kłopoty z snem, obsesje, histeria, fobie, hipochondria, choroby psychosomatyczne, stres, Ucieczki z domu, Próby samobójcze , itp.

19 PRZEMOC SEKSUALNA Większość przejawów przemocy seksualnej jest w Polsce przestępstwem. Przemoc seksualna może przybierać różne formy. Przez czynność seksualną rozumie się naruszenie sfery seksualnej dziecka, które polegać może m. in. na: * Dotykaniu ciała dziecka, w szczególności narządów płciowych i innych intymnych części ciała; * Doprowadzaniu dziecka do dotykania intymnych części ciała lub narządów innej osoby; * Wkładaniu przedmiotów lub części ciała (np. placów, języka, członka) do ust, pochwy lub odbytu dziecka. Do naruszenia sfery seksualnej dziecka może dojść pod pozorem naturalnego zachowania, takiego jak: zabawa, ochrona czy okazywanie uczuć.

20 PRZEMOC SEKSUALNA Czynami, które mogą stanowić formę przemocy seksualnej, są również: pornografia dziecięca handel ludźmi. Nadużycie w stosunku do dziecka może obejmować dotyk: stosunek (lub próba), dotykanie genitaliów i stymulacja; bądź bez dotyku: stymulacja werbalna, ekshibicjonizm, oglądactwo, zmuszanie do pozowania do rozbieranych fotografii, pokazywanie czasopism i filmów pornograficznych.

21 KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJCierpienie i ból (zarówno fizyczny – obrażenia ciała, jak i psychiczny), Obniżone poczucie własnej wartości i samooceny, Utrata godności i poczucia atrakcyjności Niechęć do przedstawicieli płci sprawcy przemocy, Zaburzona orientacja i tożsamość seksualna, Emocjonalne: zaburzenia rozwoju, lęk, poczucie krzywdy, nieufności, izolacja emocjonalna, poczucie „inności”, „tajemnica”, poczucie grzechu, winy, Zaburzenia zachowania: dziecko sprawiające poważne kłopoty wychowawcze bądź proszące o ratunek, opiekę, miłość Tendencja do powtarzania patologicznego związku Niepokój i nadwrażliwość lub apatia i depresja, itp.

22 PRZEMOC EKONOMICZNA Formami przemocy ekonomicznej są:Zabieranie pieniędzy, Uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, Zmuszanie do zaciągania długów, pożyczek, Niełożenie na utrzymanie, Uniemożliwianie korzystania z pomieszczeń niezbędnych do zaspokajania potrzeb, np. łazienka, kuchnia, a także odcinanie prądu, gazu, wody. Niezaspokajanie podstawowych (materialnych) potrzeb rodziny, itp.

23 KONSEKWENCJE PRZEMOCY EKONOMICZNEJNiezaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych, Utrata poczucia własnej wartości, godności, obniżenie samooceny, Cierpienie, pogorszenie stanu zdrowia, Utrata wiary we własne kompetencje (zawodowe), Stany lękowe i depresja oraz trudności z panowaniem nad emocjami w sytuacjach stresujących, Brak poczucia bezpieczeństwa, itp.

24 ZANIEDBYWANIE Jest to brak dbałości o właściwy rozwój dziecka (intelektualny, emocjonalny). W skrajnych przypadkach – brak zaspokojenia elementarnych potrzeb życiowych. Dziecko otrzymuje wtedy sygnał, że jest niechciane, niekochane, bezwartościowe.

25 KONSEKWENCJE ZANIEDBYWANIA DZIECIZaburzenia w rozwoju emocjonalnym i poznawczym. Wzrost podatności na choroby. Słaby rozwój fizyczny. Bierność, depresja, lękliwość, apatia. Zaburzone poczucie wartości i bezradność.

26 Przyczyny agresywnych zachowańu dzieci Występuje wiele różnych czynników przyczyniających się do występowania agresji u dzieci i młodzieży. Mogą one tkwić w dziecku, jak i w jego środowisku. Do występujących przyczyn można m. in. zaliczyć: - modelowanie zachowań osób z najbliższego otoczenia (domu, przedszkola bądź innej grupy rówieśniczej). - postawy osób dorosłych: odtrącanie dziecka, nadopiekuńczość bądź stawianie mu nadmiernych wymagań, wysyłanie sprzecznych komunikatów, brak konsekwencji itd. - właściwości osobnicze dziecka, głównie temperament, niska samoocena, lęk przed niepowodzeniami, niski próg tolerancji, trudności edukacyjne czy osłabione mechanizmy kontroli zachowania.

27 - frustracja wywołana niezaspokajaniem potrzeb. - naśladowanie ulubionych bohaterów filmów, bajek, gier komputerowych (problem uzależnienia!!!). - frustracja wywołana niezaspokajaniem potrzeb. - sytuacje stresujące np. śmierć bliskiej osoby, wyjazd rodziców do pracy zarobkowej za granicę, zmiana miejsca zamieszkania, narodziny rodzeństwa, choroba – zły stan zdrowia dziecka. Nagłe wydarzenia życiowe mogą powodować nieoczekiwane zmiany. Natomiast sytuacje stresujące mogą wywoływać zachowania agresywne. Ból i cierpienie, niezaspokajanie oczekiwań oraz frustracja zwiększają prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Frustracja powstaje w wyniku niezaspokajania fizycznych, jak i psychicznych potrzeb. Wtedy, gdy na drodze do upragnionego celu pojawiają się przeszkody, które opóźniają lub uniemożliwiają jego osiągnięcie.

28 Zachowania agresywne u dzieci mogą pojawiać się jako efekt modelowaniaZachowania agresywne u dzieci mogą pojawiać się jako efekt modelowania. Przeważnie naśladują osoby, które są dla nich znaczące, identyfikując się z nimi. Najczęściej są to osoby z ich najbliższego otoczenia. Panująca w domu nerwowa i napięta atmosfera, konflikty, agresja, a nawet przemoc może być jednym ze źródeł występowania zachowań agresywnych u dziecka. Podobnie się dzieje, gdy rodzice nie mają czasu dla swojej pociechy, są ciągle zajęci, gdyż np. dużo pracują bądź całą swoją uwagę poświęcają młodszemu rodzeństwu. Wtedy też dziecko poprzez swoje niewłaściwe zachowanie stara się na siebie zwrócić uwagę.

29 Nadopiekuńczość, ograniczanie działalności dziecka i poczucie sprawstwa, nie daje mu szansy rozwoju, opóźnia jego dojrzałość społeczną i emocjonalną. Mała samodzielność utrudnia mu między innymi zawieranie kontaktów społecznych. Wyręczanie przyczynia się do rozwoju egoistycznej postawy, w efekcie, której dziecko nie liczy się z niczym i nikim. Natomiast stawianie nadmiernych wymagań powoduje u dziecka brak wiary we własne możliwości i frustrację.

30 Środowisko, w którym się ono wychowuje, domowa atmosfera, relacje panujące pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny mają bardzo duże znaczenie i wpływają na rozwój i zachowanie młodego człowieka. To w rodzinie gromadzi ono doświadczenia społeczne, rozwija się emocjonalnie, wpajane ma normy i wzorce zachowań. Dlatego tak ważne jest, aby była to rodzina prawidłowo funkcjonująca, w której dziecko doznaje miłości, akceptacji i poczucia bezpieczeństwa.

31 Grupa rówieśnicza odgrywa istotną rolę w procesie socjalizacjiGrupa rówieśnicza odgrywa istotną rolę w procesie socjalizacji. Dziecko będąc w niej uczy się nawiązywać i podtrzymywać kontakty społeczne z rówieśnikami. W szkole wchodzi też w relacje z osobami dorosłymi i nie bez znaczenia jest panująca tam atmosfera. Kiedy dziecko zachowuje się agresywnie wpływa negatywnie na pozostałe osoby, jak i zarówno szkodzi samo sobie. Spotyka się z dezaprobatą otoczenia, staje się odrzucane przez grupę. Może powstać tzw. „błędne koło” w jego działaniu, czyli chcąc poprawić swoją pozycję w klasie, podnieść samoocenę usiłuje dominować nad innymi stając się być jeszcze bardziej agresywnym.

32 Wzorem zachowań agresywnych poza osobami dorosłymi, dziećmi i młodzieżą mogą też być bohaterowie bajek, filmów i gier komputerowych. Dzieje się tak, dlatego, że dzieci (szczególnie młodsze) bardzo często przyjmują w sposób bezkrytyczny model zachowania swoich ulubionych bohaterów. Odbierają w bardzo sugestywny sposób prezentowane obrazy i przenoszą je do codziennego życia i to bez poczucia winy. Nie są świadome różnic istniejących między fikcją telewizyjną a otaczającą rzeczywistością. Dlatego tak ważne jest, aby dorośli kontrolowali to, co dziecko ogląda, w co gra i jak długo (!) oraz, żeby dokonywali selekcji właściwych treści dla swoich pociech. Spędzali wspólnie czas, słuchali dziecięcych opowieści, właściwie reagowali i uczyli jak postępować w różnych sytuacjach. Rolą dorosłych jest starać się ustrzec dzieci przed negatywnym wpływem mass mediów, gdyż w młodym wieku są one szczególnie na nie podatne.

33 Do czynników sprzyjających występowaniu i utrwalaniu zachowań agresywnych można także zaliczyć:- niejasne/nieprecyzyjne zasady, normy (lub ich brak), - przyzwolenie rodziców, nauczycieli i rówieśników na destrukcyjne zachowania, - brak zaufania uczniów do dorosłych, - ograniczona/zablokowana komunikacja szkoła – dom, dom-szkoła, - wysoki poziom frustracji wśród osób dorosłych, którzy niekiedy sami przejawiają zachowania agresywne, - obojętność bądź przyzwolenie dorosłych i rówieśników na agresję (bierność świadków), utrzymanie tabu wobec istniejącego problemu, - brak konsekwencji dorosłych wobec agresywnych zachowań.

34 ZAPOBIEGANIE ZACHOWANIOM AGRESYWNYM I PRZEMOCOWYM (jak sobie z nimi radzić)Przede wszystkim warto zastanowić się nad przyczyną takiego zachowania. Najczęściej agresja młodego człowieka skierowana jest przeciwko rówieśnikom bądź rodzicom. Często jej powodem jest chęć zwrócenia na siebie uwagi. Dlatego też nie należy ignorować zachowania agresywnego u dziecka, lecz na nie reagować. Warto porozmawiać z dzieckiem o jego zachowaniu, dać mu uwagę, wspólnie spędzony czas.

35 Należy też zastanowić się nad tym: jakie korzyści odnosi dziecko z takiego zachowania, bo jeśli odnosi, to nie będzie chciało go tak łatwo zmienić. Warto odpowiedzieć sobie na pytanie: czy nie naśladuje kogoś, np. z najbliższego otoczenia, bądź jakąś postać z gier komputerowych itp. Ważna jest cierpliwość i konsekwencja ze strony dorosłego. Żeby zachowanie dziecka uległo poprawie potrzebny jest czas i systematyczność działań. Postępuj według zasady: „KOCHAM I WYMAGAM”.

36 Ważne są relacje panujące w rodzinie, panujące w niej normy i zasady.Nie należy liczyć od razu na całkowite wyeliminowanie agresywnego zachowania, lecz zauważać coraz dłuższe momenty, gdy dziecko zachowuje się poprawnie (najczęściej reagujemy, gdy zachowuje się źle, a nie zwracamy uwagi, gdy jest dobrze). Wtedy też je chwalić i doceniać, a nawet nagradzać pozytywne zachowania, np. u młodszych dzieci sprawdza się system żetonowy- naklejki za dobre zachowanie.

37 Dzieci potrzebują zrozumienia, bezpieczeństwa, pomocy w wyrażaniu uczuć. Pomocne w tym mogą być między innymi różnego rodzaju gry i zabawy przeciwko agresji. Złość jest wierzchołkiem góry lodowej, pod którym skrywają się prawdziwe emocje, jak: wstyd, lęk, obawa przed odrzuceniem itp. Z dzieckiem o emocjach łatwiej jest rozmawiać na przykładzie innej osoby (w sposób pośredni), dlatego też warto skorzystać z bajek terapeutycznych (bajkoterapia), edukacyjnych.

38 Bardzo istotną rolę odgrywa postawa rodzicaBardzo istotną rolę odgrywa postawa rodzica. Nie wystarczy dziecku mówić, co i jak powinno robić, ale swoim zachowaniem dawać przykład, np. dorosły, który mówi, aby dziecko nie biło, a sam podnosi rękę. Dzieci stosują też mechanizm polegający na tym, iż przeczuwając zagrożenie ze strony drugiej osoby, chcąc ją ubiec same atakują, zgodnie z powiedzeniem, „że najlepszą obroną jest atak”.

39

40 To co następuje bezpośrednio po zachowaniu, utrwala, bądź powoduje zaniechanie konkretnego działania. Jest to tak zwany mechanizm wzmacniania lub wygaszania zachowania. Dotyczy zarówno tego odpowiedniego, jak i tego niewłaściwego. Każde dziecko ma dobre strony: ZNAJDŹ JE !!!

41 WARTO POLECIĆ: LITERATURA: Seria książek autorstwa Adele Faber, Elaine Mazlish, między innymi: - „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”, - „Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały. Jak słuchać, żeby z nami rozmawiały”, - „Jak mówić, żeby dzieci się uczyły i w domu i w szkole”, - „Jak być rodzicem, jakim zawsze chciałeś być”, - „Rodzeństwo bez rywalizacji”, Pisula Agnieszka, Kołakowski Artur, „Sposób na trudne dziecko”, Herbert Martin, „Co wolno dziecku? Rozsądne ustalanie granic”,

42 Thomas Gordon, „Wychowanie bez porażek”, „Wychowanie bez porażek w praktyce”, „Wychowanie bez porażek w szkole”, MacKenzie Robert, „Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić? Maria Molicka, „Bajki terapeutyczne”, cz.I i cz.II, Sylwia Krajewska, „Opowiedz mi, co u ciebie”, Jirina Prekop, „O miłości, która daje wsparcie czyli jak kochać dziecko”, Martin Herbert, „Krnąbrne zachowanie. Jak sobie z nim poradzić”, Kevin Steede, „10 błędów popełnianych przez dobrych rodziców”, Aleksandra Karasowska, „Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania”, 2) Warsztaty dla rodziców: „Szkoła dla rodziców”.

43 www.cyberbullying.org – strona w j. angielskim, 2) STRONY INTERNETOWE – strona w j. angielskim, – amerykańska strona opisująca problemy przemocy rówieśniczej w sieci, cyberprzemocy. (fundacja dajemy dzieciom szanse).

44 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ EWA BUGAJ – ZALEWSKA (psycholog)