1

2 Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM-IV, 2000) definiuje inteligencję niższą niż przeciętna (Borderline Intellectual Functioning) jako poziom zdolności umysłowych mieszczący się między poziomem przeciętnym a upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (pomiędzy -1,01 a -2,00 odchyleniem standardowym). Ten poziom sprawności intelektualnej, chociaż nie jest uznany za upośledzenie umysłowe, zakwalifikowany jest do grupy zaburzeń rozwojowych i jako wymagający pomocy klinicznej.

3  Termin „inteligencja niższa niż przeciętna” został wprowadzony w styczniu 1980 roku, kiedy zaczęła obowiązywać IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-9). Wtedy również ostatecznie uznano ten poziom za tzw. „szeroko rozumianą normę” (Kostrzewski 1981).  W X rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD- 10) z 1992 roku również obowiązuje czterostopniowa skala upośledzenia umysłowego oparta na odchyleniach standardowych (upośledzenie umysłowe rozpoznawane jest poniżej -2,01 odchylenia standardowego). Natomiast nie wyróżnia się kategorii inteligencji niższej niż przeciętna (-1,01 a -2,00 odchyl. standard.) ze względu na fakt, iż już w 1980 roku została uznana za poziom wyższy od upośledzenia umysłowego.

4 inteligencja niższa niż przeciętna to obszar między IQ 85 a 70 (między inteligencją przeciętną a upośledzeniem)

5 Obecnie w Polsce funkcjonują takie nazwy jak „inteligencja niższa niż przeciętna”, „niższy niż przeciętny rozwój umysłowy”, „niższy niż przeciętny poziom sprawności intelektualnych” (Kostrzewski 1981), „dzieci z szeroko rozumianej normy”, „dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną”, „dzieci z trudnościami w nauce” (Wojnarska 2003).

6 Również w Stanach Zjednoczonych specjaliści posługują się różnymi terminami dla opisania omawianej grupy uczniów. W literaturze, ale również w użyciu potocznym, pojawiają się również takie określenia, jak: shadowchildren (dzieci cienie) czy greyareakids (dzieci z szarej strefy). Terminy te wybrano nieprzypadkowo. Używa się ich w celu zwrócenia uwagi na niejasną sytuację tych uczniów w systemie edukacji. Dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna najczęściej wpadają w „szarą strefę” systemu, czyli pomiędzy ramy edukacji powszechnej a specjalnej.

7 Ze względu na fakt, iż niższy niż przecięty poziom zdolności umysłowych nie jest kwalifikowany jako upośledzenie umysłowe/ niepełnosprawność intelektualna, uczniom tym nie przysługuje prawo do kształcenia specjalnego.

8  wysoki konkretyzm myślenia,  obniżony poziom myślenia abstrakcyjnego, trudności w posługiwaniu się materiałem o charakterze abstrakcyjnym (trudności w nauce matematyki),  trudności w takich działaniach jak uogólnianie, abstrahowanie, kategoryzowanie,  słabo rozwinięta zdolność do rozróżniania cech istotnych od nieistotnych,  mała samodzielność w myśleniu i działaniu,

9  sztywność myślenia, nieumiejętność rozpatrywania problemu z innego punktu widzenia, przyjmowania innego punktu widzenia,  niski poziom zdolności do planowania i organizowania działań,  dobrze rozwinięta pamięć mechaniczna, ale małe rozumienie zapamiętywanych treści,  niska kreatywność i zdolność do poszukiwania nowych, oryginalnych, alternatywnych sposób rozwiązania problemu,  niski poziom krytycyzmu, bezkrytyczne stosowanie nieskutecznych strategii uczenia się, mała świadomość swoich ograniczeń,

10  obniżony poziom myślenia logicznego, trudności w rozumieniu związków przyczynowo-skutkowych, następstw wydarzeń,  niski poziom myślenia słowno-pojęciowego, trudności w werbalizowaniu myśli, rozumieniu komunikatów słownych,  trudności w koncentracji uwagi, szybko „tracą wątek”, łatwo się rozpraszają,  trudności w zastosowaniu nowo nabytej wiedzy w praktyce, w różnych sytuacjach, zależnie od potrzeby,

11  mała umiejętność łączenia (integrowania) nowo nabytych informacji z już posiadanymi,  trudności z trwałym zapamiętywaniem nowych informacji, dlatego też charakteryzują się ubogą wiedzą ogólną i zasobem słów,  rozumienie sytuacji i przyswajanie zachowań społecznych następuje powoli,  wolne tempo pracy i uczenia się, w środowisku szkolnym funkcjonują więc poniżej stawianych im wymagań i oczekiwań, z trudem realizują założenia podstawy programowej kształcenia ogólnego.

12  stopniowe obniżanie się motywacji do nauki,  utrata poczucia odpowiedzialności za naukę szkolną,  wykształcanie się negatywnego obrazu siebie jako ucznia,  trudności w adaptacji społecznej,  niska odporność na frustrację i stres,  niewłaściwe strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wagary, reagowanie śmiechem lub agresją na niewiedzę),

13  konflikty z prawem,  uzależnienia od substancji psychoaktywnych,  przedwczesne rodzicielstwo,  problemy związane ze zdrowiem psychicznym (Shaw i inni 2005). Nieustanne porażki, frustracja z nich wynikająca, stres i napięcie temu towarzyszące mogą prowadzić do zaburzeń neurowegetatywnych, zaburzeń emocjonalnych i zachowania czy nawet depresji, z którą mogą być związane myśli lub próby samobójcze. Według badań połowa nastolatków, którzy podjęli próby samobójcze zmagała się z poważnymi niepowodzeniami szkolnymi przed 15. rokiem życia (Peck 1985).

14 Wolne tempo uczenia się:  niezbędne jest zmniejszenie objętości materiału oraz wydłużenie okresu uczenia i utrwalania materiału, a więc dłuższy czas na wykonanie zadań w domu (na przykład na nauczenie się wiersza, tabliczki mnożenia) oraz wydłużenie czasu klasówki (o ile to możliwe) i mniejsza liczba zadań na klasówce. Szybkie zapominanie wyuczonego materiału:  większa liczba powtórzeń i nieustanne przypominanie, wracanie do opanowanego już materiału,  sprawdziany i odpytywanie w odniesieniu do małych partii materiału (podzielenie materiału na porcje).

15 Konkretyzm myślenia:  odwoływanie się do konkretów podczas udzielania wyjaśnień (przedmiotów, obrazków),  proponowanie zadań, podczas których uczeń jest aktywny, rozwiązuje zadania z wykorzystaniem konkretnych pomocy,  uczenie dokonywania operacji myślowych na materiale konkretnym, na przykładach znanych dziecku z życia. Mała samodzielność myślenia:  dodatkowe pytania, naprowadzanie na właściwą odpowiedź,  udzielanie dodatkowych wyjaśnień i upewnienie się, że uczeń w pełni zrozumiał na czym polega zadanie,  wyłączanie się z udzielania pomocy natychmiast, gdy widzimy, że dziecko potrafi kontynuować rozwiązywanie zadania i włączanie się krótko (na niezbędny okres czasu), gdy gubi się podczas pracy nad zadaniem.

16 Mały krytycyzm:  skłanianie do ponownego sprawdzenia warunków zadania (danych, sensu pytania itp.), wyników,  udzielenie podpowiedzi zawierającej wskazania, argumenty, co należy wziąć pod uwagę podczas sprawdzania poprawności odpowiedzi lub wykonania zadania. Mała produktywność, kreatywność myślenia, trudności w poszukiwaniu nowych rozwiązań:  zachęcanie do tworzenia nowych pomysłów. Sztywność myślenia:  kierowanie uwagi dziecka na dokładne przeczytanie zadania, ze zwracaniem uwagi na warunki zadania (dane, sens pytania itp.), na elementy nowe w stosunku do poprzedniego zadania,  dzielenie podpowiedzi dotyczących argumentów poszerzających punkt widzenia.

17  należy dostrzegać i chwalić praktyczne umiejętności dziecka i jego zaangażowanie,  nie wolno na forum rodziny czy klasy, a także w bezpośredniej rozmowie, porównywać dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna do ich rodzeństwa czy kolegów w celu wykazania, że są słabsze, wolniej rozumieją polecenia, w nieskończoność odrabiają lekcje, stale potrzebują pomocy przy wykonywaniu prac domowych, szybko zapominają, co było na lekcji, to co już umiały, a także nie umieją wykorzystać swojej wiedzy podczas rozwiązywania zadań,

18  warto stosować porównania intraindywidualne (moje obecne wyniki w stosunku do moich poprzednich wyników), nie zaś interindywidulane (ja na tle klasy, wobec prymusów, mojego rodzeństwa),  należy uczyć dziecko cieszenia się z małych postępów w stosunku do swoich poprzednich wyników, czyli do konkurowania ze sobą samym, a nie z innymi,  na negatywne oceny szkolne rodzice powinni reagować cierpliwie, ze rozumieniem, dając dziecku informację, że nie są rozczarowani ani zagniewani; dziecko powinno otrzymać komunikat, że rodzice znają i doceniają jego wkład w przygotowanie do klasówki, wiedzą, że wcześniej umiało i opanowało ten materiał oraz że nie powinno mieć poczucia winy i nie zasługuje na karę,

19  dajemy dziecku nadzieję, że dalsza praca może przynieść lepsze efekty (nie znakomite i nie na pewno), a my nadal będziemy je wspierać.  na bardzo pozytywną ocenę należy reagować radością, lecz okazywaną z umiarem, dziecko bowiem może zrozumieć, że tylko wtedy jest kochane, gdy osiąga bardzo dobre oceny szkolne,  nauczyciele powinni korzystać z opisowych, jakościowych ocen pracy dziecka,  przy słabej ocenie ilościowej mogą dopisać uwagi takie jak: tym razem jest lepiej, widzę, że się starałeś, że przygotowałeś się, że dobrze myślisz, poprawiłeś czytelność pisma, dużo napisałeś,

20  konieczne jest uczestniczenie tych dzieci w zajęciach pozalekcyjnych, w których mogą się wykazać osiągnięciami oraz rozwijać swoje mocne strony i potencjalne możliwości,  nie należy odsuwać dziecka od pomagania w domu tylko z tego powodu, że musi mieć więcej czasu na odrabianie lekcji,  podkreślać wszelkie zasługi dziecka w jego praktycznych działaniach na rzecz domu, kolegów, młodszych dzieci.

21