1 Analiza Matematyczna część 2[wersja z 12 XI 2007] Analiza Matematyczna część 2 Konspekt wykładu dla studentów fizyki/informatyki Akademia Świętokrzyska 2007/8 Wojciech Broniowski

2 Ciągi i szeregi

3 Przestrzeń metryczna Metryka: Przestrzeń metryczna: para (X, r)Przestrzeń Rn, n - wymiar, x = (x1,x2,...,xn), xk – współrzędna Metryka euklidesowa: pomiar linijką Inne przykłady (miejska, wiejska (leśna), węzła kolejowego, max, dyskretna, z funkcją rosnącą)

4 Przykłady dla R2 Metryka miejska: rM((x1,y1),(x2,y2)) = | x1-x2|+ | y1-y2| (a,b) oczywiste (c) wynika z Metryka dyskretna: (a,b) oczywiste (c) - przypadki Metryka maximum: rmax((x1,y1) ),(x2,y2)) = max (| x1-x2|,| y1-y2|)

5 Nierówność Schwarza: liczby rzeczywiste liczby zespolone D: Rozważenie trójmianu w zmiennej t w rozwinięciu lewej strony nierówności daje natychmiast dowód dla przypadku rzeczywistego. Dla przypadku zespolonego mamy Z nierówności Schwarza dla liczb rzeczywistych wynika nierówność (D: podniesienie obu stron do kwadratu i uproszczenie). Stąd wynika warunek trójkąta dla metryki euklidesowej - wystarczy przyjąć ak=xk-yk, bk=zk-yk.

6 Metryka produktowa: (X,r1), (y,r2) – przestrzenie metryczne. Możemywprowadzić metryki Metryka indukowana – metryka na niepustym podzbiorze A zbioru X Metryka w zbiorze liczb zespolonych C: r (z1,z2) = |z1-z2| Kule (otoczenia) domknięte i otwarte:

7 Kule w R2 z metryką euklidesową i miejskąW metryce dyskretnej kulami są zbiory punktowe lub cała przestrzeń

8 Kule w metryce indukowanej:Metryka r1 jest silniejsza niż r2 jeśli (dla dowolnego x i dla dowolnie małego e można dobrać takie d, że kula w metryce silniejszej o promieniu d zawiera się kuli w metryce słabszej o promieniu e) Metryki r1 i r2 są równoważne jeśli r1 jest silniejsza niż r2 i jednocześnie r2 jest silniejsza niż r1 Przykład metryk równoważnych: euklidesowa, miejska, maksimum Wiejska jest silniejsza od euklidesowej, wiejska nie jest silniejsza od kolejowej, a kolejowa nie jest silniejsza od wiejskiej! Metryka dyskretna jest najsilniejsza i nie jest równoważna z euklidesową Metryki r1 i r2 są jednostajnie równoważne jeśli

9 Ciąg Definicja ciągu: funkcja Notacja: ciąg n-wyrazowy, ciąg liczbowyCiąg arytmetyczny: a0, a0+r, a0+2r, a0+3r, ..., a0+(k-1)r Ciąg geometryczny: a, aq, aq2, aq3, .... , aqk-1 Ciąg Fibonacciego: 1,1,2,3,5,8,13,21,34, an= an-1+ an-2 dla n>2 (rekurencja)

10 Zbieżność ciągu Ciąg (xn) jest zbieżny do granicy x jeśli dla każdego (dowolnie małego) e istnieje n0 (w ogólności zależne od e) takie, że dla każdego n > n0 zachodzi, że xn należy do K(x, e) („prawie wszystkie” wyrazy ciągu należą do dowolnie małej kuli o środku w x) Przykład: xn=1/n (metryka euklidesowa)

11 Przykład ciągu rozbieżnego: cos(4n) Inny ciąg rozbieżny: an=(-1)nPrzykład ciągu w R2 z metryką maksimum zbieżnego do (0,0) Prawie wszystkie (z wyjątkiem skończonej liczby) wyrazy ciągu znajdują się w dowolnie małej kuli o środku w punkcie będącym granicą ciągu Przykład ciągu rozbieżnego: cos(4n) Inny ciąg rozbieżny: an=(-1)n

12 Ciąg, który nie ma granicy nazywamy rozbieżnymCiąg, dla którego xn=x dla n > n0, nazywamy ciągiem stałym. Jego granicą jest x. Ciąg jest ograniczony jeśli (wszystkie wyrazy ciągu należą do pewnej, dowolnie dużej, kuli) Przykłady: 1/n, (-1)n, kontrprzykłady: n, (-1)nn2 Tw. Ciąg zbieżny ma dokładnie jedną granicę D (przez sprzeczność): Załóżmy, że ciąg ma dwie różne granice x1 i x2. Weźmy (wolno nam!) Wtedy z nierówności trójkąta oraz z faktu, że dla n>n0 element xn musi jednocześnie należeć do otoczenia punktu x1 i x2 dostajemy sprzeczność:

13 Tw. Ciąg zbieżny jest ograniczonyD: Jeśli x jest granicą (xn), to istnieje n0 takie, że dla n > n0 zachodzi r(xn ,x)<1. Weźmy r = max(1, r(x1,x), r(x2,x), ... , r(xn0,x)). Z konstrukcji , więc ciąg jest ograniczony. Przykład: 1/n2 Przeciwstawnie: ciąg nieograniczony nie może być zbieżny Tw. Ciąg zbieżny w metryce silniejszej jest zbieżny w metryce słabszej. Jeśli metryki są równoważne, to ciąg jest zbieżny w obu metrykach, albo rozbieżny w obu metrykach. D: Korzystamy z faktu, że otoczenia metryki silniejszej zawierają się w otoczeniach metryki słabszej. Tw. Ciąg (xn) jest zbieżny do x wtedy i tylko wtedy, gdy ciąg liczb r(xn,x) jest zbieżny do 0. D: Wynika bezpośrednio z definicji kuli.

14 tzn. p1< p2< p3< ... definiujemy ciąg (yn) taki, że Podciąg: mając dany ciąg (xn) oraz rosnący ciąg liczb naturalnych (pn), tzn. p1< p2< p3< ... definiujemy ciąg (yn) taki, że Przykład: (xn) =(1,-1,1,-1,1,-1,1,....), (pn)=(1,3,5,7,...), (yn) =(1,1,1,1,...) Tw. Ciąg jest zbieżny do x wtedy i tylko wtedy, gdy każdy jego podciąg jest zbieżny do x. xn = 1/n co drugi wyraz, (pn)=(1,3,5,7,...) co trzeci wyraz, (pn)=(1,4,7,10,...) Wszystkie podciągi zbieżne do x=0

15 Tw. O granicy sumy, różnicy, iloczynu, ilorazuDowód tw. 1:

16 Tw. O zachowanie relacji w granicy:D (przez sprzeczność): Oznaczmy zn=yn-xn, z=lim zn, oraz z=y-x. Załóżmy wbrew tezie, że z<0 i weźmy e=-z/2. Z def. granicy dla x i y wiemy, że dla dalekich n zachodzi |xn-x| < e i |yn-y| < e, a więc co przeczy założeniu. (Analogiczne tw. nie zachodzi dla nierówności ostrej: 1/n < 2/n, a obydwa ciągi mają tę samą granicę równą 0)

17 Tw. O trzech ciągach (inaczej „O dwóch policjantach i aresztancie”)D: Z definicji granicy dla n>n0 mamy |xn-a| dla n>n1=max(k,n0) zachodzi , co oznacza z definicji że (yn) ma granicę a. Ciąg monotoniczny to ciąg niemalejący lub nierosnący Tw. Ciąg monotoniczny w R jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy jest ograniczony Przykład: xn = 1-1/n jest rosnący i ograniczony, więc jest zbieżny, natomiast ciąg xn = 2n jest rosnący i nieograniczony, a więc jest rozbieżny Dla ciągu niemalejącego (nie rosnącego) granicą jest sup{an} (inf{an})

18 Ciągi rozbieżne do nieskończonościCiąg jest rozbieżny do plus nieskończoności, gdy a do minus nieskończoności, gdy Przykłady: n, n2 -n, -n! signum - znak

19 Inny zapis powyższych twierdzeń:

20 Granice szczególnych ciągówGranica ilorazu wielomianów:

21 Weźmy . Wtedy natychmiastPodobnie, korzystając z

22 Przykłady

23 Hierarchia rozbieżności do nieskończonościszybciej wolniej często spotykane przypadki

24 Tw. Stolza (*) Przykład:

25 John Napier ( ) Leonhard Euler ( ) Liczba e

26 Ponieważ anPonieważ an monotonicznym (an) jest zbieżny, lim an=e, 2 < e < 4. Również lim bn=e, ponieważ bn= an(1+1/n). n an bn 1 2 4 2.25 3.75 5 10 1000 Kolejne, coraz lepsze ograniczenia od dołu i od góry na liczbę e:

27 Interpretacja „bankowa” – procent składany

28 Ciągi ograniczone Tw. Bolzano-Weierstrassa: Ciąg ograniczony o wyrazach w R posiada podciąg zbieżny Przykład: an=cos(4n) zoom więcej punktów

29 D: (konstrukcja poprzez kolejne podziały przedziału [a,b])Tw. Ciąg ograniczony o wyrazach w Rn ma podciąg zbieżny Tw. Zbiór granic częściowych ciągu ograniczonego zawiera element największy i najmniejszy (granice dolna i górna)

30 Dla ciągu zbieżnego granice dolna i górnasą równe granicy ciągu

31 Jeszcze o liczbie e

32

33 Szeregi Paradoks Zenona z Elei (ok. 500 p.n.e.) – Achilles nigdy nie dogoni żółwia Achilles porusza się z prędkością v1, a żółw z prędkością v2 = qv1 < v1. Początkowa odległość wynosi a. Jeśli Achilles przebiegnie drogę długości a, to żółw przejdzie w tym czasie drogę qa. Po pokonaniu przez Achillesa drogi qa żółw pokona drogę q2a, która znowu pozostaje do pokonania Achillesowi, w kolejnym kroku q3a, itd. A zatem Achilles nigdy nie dogoni żółwia! a q a q2a Achilles Żółw

34 Interpretacja geometryczna szeregu geometrycznegoNieindukcyjne wyprowadzenie wzoru na sumę szeregu geometrycznego:

35 Definicja szeregu: wyjściowy ciąg liczbowy sumy częściowe szereguciąg sum częściowych = szereg granica ciągu sum częściowych - suma szeregu (też: szereg) jeśli istnieje – szereg zbieżny

36 Tw: Warunkiem koniecznym zbieżności szeregu jest zbieżność wyrazów do zera:Nie jest to warunek dostateczny (geometryczny zbieżny dla |q|<1, rozbieżny dla |q| 1) Szereg harmoniczny: podciąg ciągu sum częściowych

37 Tw. Suma i różnica szeregów, mnożenie przez liczbę:Tw. Dwa szeregi różne skończoną liczbą wyrazów są albo jednocześnie zbieżne, albo jednocześnie rozbieżne. Tw. Kryterium porównawcze: Tw. (*) Kryterium ilorazowe: (an) i (bn) – ciągi liczb rzeczywistych, bn>0, oraz =c. Wówczas Szereg nazywamy bezwzględnie zbieżnym, jeśli jest zbieżny W przeciwnym razie mówimy o zbieżności warunkowej. Tw. Szereg bezwzględnie zbieżny jest zbieżny.

38 Przykłady

39 Kryterium d’Alamberta

40 Kryterium pierwiastkowe Cauchy’egoKryterium Cauchy’ego jest silniejsze od kryterium d’Alamberta, ale trudniej je stosować. Oba kryteria nie są zbyt subtelne w przypadku rozbieżności, gdyż rozbieżność wynika z faktu, że Kryterium Leibniza Szereg anharmoniczny:

41 Inne kryteria zbieżności szeregów

42

43 Szereg potęgowy promień zbieżności szeregu potęgowego

44 Rozwinięcie liczby e w szereg

45 Zmiana kolejności sumowaniaTw. W szeregu bezwzględnie zbieżnym dowolna zmiana kolejności sumowania nie zmienia granicy, np. Tw. Riemanna: Dla szeregu warunkowo (czyli nie bezwzględnie) zbieżnego odpowiednio zmieniając kolejność sumowania można otrzymać dowolną skończoną granicę lub szereg rozbieżny.

46 Iloczyn Cauchy’ego szeregówWarunek bezwzględnej zbieżności przynajmniej jednego szeregu jest tu istotny. Iloczyn dwóch szeregów zbieżnych warunkowo może być rozbieżny.

47 Iloczyny nieskończone (*)

48 Ciągi i szeregi funkcyjneZbieżność niejednostajna

49 Kryterium Weierstrassa

50 S1 S3 S S2 S6 S Zbieżność jednostajna

51 Ciągłość

52 Zbiory otwarte Rozważamy przestrzeń metryczną (X,r)Otoczenie punktu x: dowolna kula otwarta K(x,r) Sąsiedztwo: K(x,r)-{x} Punkt skupienia x zbioru A: każde sąsiedztwo punktu x zawiera jakiś punkt y zbioru A (x jest różne od y). Uwaga: x nie musi należeć do A Punkt izolowany (zewnętrzny) x zbioru A: x należy do A ale nie jest punktem skupienia (istnieje sąsiedztwo x które nie zawiera żadnych punktów skupienia) Punkt wewnętrzny x zbioru A: istnieje otoczenie x zawarte w A Punkt brzegowy zbioru A: punkt należący do X, który nie jest ani punktem wewnętrznym, ani zewnętrznym zbioru A. Uwaga: nie musi należeć do A Zbiór otwarty: każdy jego punkt jest punktem wewnętrznym Zbiór domknięty: zawiera wszystkie swoje punkty skupienia Zbiór doskonały: domknięty i każdy jego punkt jest punktem skupienia Dopełnienie zbioru A: X-A Zbiór ograniczony A: istnieje liczba M i y należące do X takie, że dla każdego x należącego do A zachodzi r(x,y)

53 Przykłady koło wraz z okręgiem a) b) c) wnętrze koła pewien skończonyzbiór punktów d) e) f) cała przestrzeń g) h) (X=R) (X=R2)

54 Przykłady zewnętrzny (izolowany) wewnętrzny brzegowy brzegowy brzegowyotwarty domk- nięty dosko- nały a) tak nie b) c) d) e) f) g) h) a) b) c) d) e) f) g) h) (X=R) (X=R2)

55 Tw. A jest otwarty wtedy i tylko wtedy, gdy jego dopełnienie X-A jest domknięte

56 Tw. Otoczenie jest zbiorem otwartymTw. Zbiór otwarty (domknięty) w metryce słabszej jest otwarty (domknięty) w metryce silniejszej. W metrykach równoważnych rodziny zbiorów otwartych są takie same. Tw. Suma dowolnej (nawet nieskończonej) liczby zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym, iloczyn dowolnej liczby zbiorów domkniętych jest zbiorem domkniętym, suma skończonej liczby zbiorów domkniętych jest zbiorem domkniętym, iloczyn skończonej liczby zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym. Ale:

57 Dla X=R otoczeniami są przedziały otwarte (x-r,x+r)Sąsiedztwa lewo- i prawostronne punktu x: (x-r,x), (x,x+r) Wnętrze zbioru A – najwięjszy zbiór otwarty zawarty w A Domknięcie zbioru A – najmniejszy zbiór domknięty zawierający A Tw. Zbiór a jest domknięty wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego ciągu zbieżnego punktów ze zbioru A jego granica należy do A

58 Zbiór A jest zwarty jeśli dowolny ciąg punktów zbioru A zawiera podciąg zbieżny do punktu należącego do zbioru A Tw. Zbiór domknięty i ograniczony w R jest zwarty Zbiór B={1,1/2,1/3,1/4,...} nie jest zwarty, bo ciąg (1/n) jest zbiezny to 0, a 0 nie należy do B. Zbiór C={0,1,1/2,1/3,1/4,...} jest zwarty (uzwarcenie) Tw. Zbiór domknięty i ograniczony w Rn jest zwarty Tw. Zbiór zwarty jest domknięty

59 Ciągi Cauchy’ego, przestrzeń zupełna(coraz dalsze wyrazy są coraz bliższe siebie) W pewnym sensie mówimy o zbieżności bez specyfikowania granicy Tw. Ciąg zbieżny jest ciągiem Cauchy’ego. Ciąg Cauchy’ego jest ograniczony Przestrzeń nazywamy zupełną jeśli każdy ciąg Cauchy’ego jest zbieżny (do granicy należącej do tej przestrzeni) Tw. Przestrzeń zwarta jest zupełna Tw. Rn jest zupełna

60 Granica funkcji

61 Granice jednostronne i niewłaściweCiągłość lewo- i prawostronna

62 Ciągła w x=1, chociaż wykres nie jest linią ciągłą!RR / /

63 Część całkowita z liczby, [x] 1/|x|Przykłady: Część całkowita z liczby, [x] /|x| RR

64 f(x)=exp(1/x) f(x)=1/x (RR) f(x)=sin(p/x)

65 Def. otoczeniowa (Cauchyego)

66 Przykład i kontrprzykłady:

67 Działania na funkcjach ciągłychWielomiany, f. wymierne, trygonometryczne, cyklometryczne, wykładnicza, logarytmiczna - ciągłe

68 Tw. O trzech funkcjach D: Z tw. O trzech ciągach Przykład:

69 Przykłady:

70 Asymptoty

71 Asymptota ukośna funkcji f(x)=(x2-3x)/(x+1) (RR)

72 Własności funkcji ciągłychRysunek

73 Przykład i kontrprzykład - tangens