1 Zagadnienie źródeł i granic poznania – racjonalizm, empiryzm, irracjonalizm, realizm, idealizmAndrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

2 Arystoteles, Metafizyka 980 a „Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania, czego dowodem jest ich umiłowanie zmysłów (bo, nawet niezależnie od ich praktycznej użyteczności, miłują je dla nich samych), a zwłaszcza ponad wszystkie inne dla wzroku. Nie tylko bowiem gdy działamy, ale nawet wtedy, gdy nie mamy niczego praktycznego na względzie, stawiamy wzrok ponad wszystkie inne zmysły. Przyczyną zaś jest to, że ze wszystkich zmysłów wzrok w najwyższym stopniu umożliwia nam poznanie i ujawnia wiele różnic”. Arystoteles, Metafizyka 980 a Skąd pochodzi nasza wiedza o świecie? – aspekt genetyczny (psychologiczny) problemu Jakie są prawomocne metody uzasadniania prawdziwości sądów? – aspekt metodologiczny (epistemologiczny) problemu Czy możliwe jest poznanie rzeczywistości transcendentnej wobec umysłu podmiotu poznającego? Czy istnieją pozaracjonalne źródła poznania?

3 Zagadnienie źródeł poznaniawersja genetyczna (psychologiczna) Zagadnienie genezy naszych pojęć, sądów i myśli Czy istnieje wiedza wrodzona, czy też cała wiedza pochodzi z doświadczenia? Źródła wiedzy o świecie – rozum czy zmysły? racjonalizm genetyczny (natywizm) – istnieje wiedza wrodzona (Platon, Kartezjusz, Leibniz): struktura naszego umysłu (mózgu) sprawia, że musimy wytworzyć pewne pojęcia i dojść do pewnych przekonań niezależnie od doświadczenia empiryzm genetyczny – jedynym źródłem wiedzy są zmysły (Arystoteles, Locke, Berkeley, Hume, Condillac): umysł ludzki pierwotnie jest tabula rasa (czystą, niezapisaną tablicą) – nihil est in intellectu, qod prius fuerit in sensu (nic nie ma w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmysłach)

4 wzór – religia, mistycyzm, wiedza ezoterycznaZagadnienie źródeł poznania zagadnienie istnienia pozaracjonalnych źródeł poznania Czy poza doświadczeniem i rozumowaniem istnieją inne (pozaracjonalne) źródła poznania? racjonalizm Jedyna wartościowa wiedza = zdobyta na podstawie doświadczenia i rozumowania wzór – poznanie naukowe (intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność) irracjonalizm Akceptacja pozaracjonalnych źródeł poznania (intuicja, uczucia, objawienie) wzór – religia, mistycyzm, wiedza ezoteryczna

5 Zagadnienie źródeł poznaniawersja metodologiczna (epistemologiczna) Zagadnienie kryterium prawomocności rezultatów poznawczych. W jaki sposób można dojść do prawdziwego i uzasadnionego poznania? racjonalizm metodologiczny (aprioryzm) skrajny: rozum jest jedynym kryterium prawomocności umiarkowany: istnieją sądy syntetyczne a priori (np. Kant) empiryzm metodologiczny – dominującą rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie (zmysłowe – zewnętrzne; introspekcja – wewnętrzne) umiarkowany: tylko sądy analityczne są a priori (np. Hume) skrajny: wszelkie twierdzenia oparte są na doświadczeniu (nawet logika i matematyka)

6 Zagadnienie granic poznaniaCzy umysł może poznać przedmioty transcendentne? (łac. transcendere – przekraczać) – zagadnienie transcendencji tak: epistemologiczny realizm naiwny krytyczny nie: epistemologiczny idealizm epistemologiczny idealizm immanentny: umysł może poznać jedynie własne przeżycia George Berkeley epistemologiczny idealizm transcendentalny: umysł może poznać jedynie własne konstrukcje Immanuel Kant Zagadnienie granic poznania

7 Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.)Filozofia grecka – intelektualizm: dominująca rola rozumu Obecny zarówno empiryzm genetyczny jak i racjonalizm „Złymi świadkami oczy i uszy ludziom, którzy mają dusze barbarzyńców”. Heraklit z Efezu Wariabilizm – powszechna zmienność rzeczy „Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”. „Wszystko płynie”. Arche = ogień Logos (rozum) własność nie tylko człowieka, ale i Wszechświata

8 Parmenides z Elei (VI/V w. p.n.e.)„Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a niebytu nie ma”. Parmenides z Elei Skrajny racjonalizm – odrzucenie doświadczenia jako źródła poznania; wartościowe jest wyłącznie poznanie rozumowe; metoda = dedukcja zjawisko / rzeczywistość Byt jest: jeden, wieczny, ciągły, niezmienny, niepodzielny, nieruchomy Pojęcie zmiany implikuje sprzeczność, zmiana nie jest możliwa

9 Paradoksy Zenona z EleiAchilles i żółw: „w wyścigu najszybszy biegacz nie może nigdy prześcignąć najpowolniejszego, bo ścigający musi najpierw osiągnąć punkt, z którego ścigany już wyruszył, tak że powolniejszy ma zawsze pewne wyprzedzenie” (Arystoteles, Fizyka, VI, 239 b)

10 Strzała: lecąca strzała w każdej chwili lotu znajduje się w pewnym miejscu, jeżeli znajduje się w pewnym miejscu, to w tym miejscu spoczywa, zatem strzała spoczywa podczas lotu „skoro wszystko albo zawsze znajduje się w stanie spoczynku, albo w ruchu, i że jest w spoczynku, gdy zajmuje równą sobie przestrzeń, a to, co jest w ruchu, znajduje się zawsze w jakimś ‘teraz’, wobec tego strzała wypuszczona z łuku stoi w miejscu” (Arystoteles, Fizyka, VI 239 b)

11 Dychotomia: aby przejść z A do B, trzeba pokonać najpierw połowę drogi , aby pokonać połowę drogi, trzeba najpierw pokonać połowę połowy drogi itd. (odcinek można dzielić w nieskończoność), ruch jest niemożliwy, ponieważ aby przejść z A do B należałoby pokonać nieskończoną sumę skończonych odcinków, czego nie można uczynić w skończonym czasie „ruch nie istnieje wskutek tego, że to, co znajduje się w ruchu, musi wpierw przebyć połowę drogi zanim osiągnie cel” (Arystoteles, Fizyka 239 b)

12 Stadion: „Czwarty argument odnosi się do ciał poruszających się na stadionie w przeciwnych kierunkach, w szeregach utworzonych z równej ilości tych ciał o jednakowych rozmiarach; jeden z tych szeregów zajmuje przestrzeń od końca stadionu do punktu środkowego, a drugi od punktu środkowego do początku stadionu. Sądzi, iż tego wynika wniosek, że połowa danego czasu jest równa jego podwójnemu okresowe. Paralogizm ten opiera się na założeniu, że ciało w tym samym czasie i tą samą szybkością mija zarówno ciało będące w ruchu, jak i o takich samych rozmiarach ciało spoczywające” (Arystoteles, Fizyka, VI, 240 a)

13 Spróbuj rozwiązać jeden z paradoksów Zenona z Elei.

14 Demokryt z Abdery (460-360 p.n.e.)„Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia”. (Sekstus Empiryk, Adversus mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9) własności obiektywne / własności subiektywne (zmysłowe) „[…] dwie są formy możności poznania: jedna prawdziwa, druga ciemna. Do ciemnej należą łącznie te wszystkie: wzrok, słuch, powonienie, smak, dotyk. Prawdziwa zaś forma jest od tamtej oddzielona. […] Kiedy ciemna już nie może tego, co zbyt małe, ani słyszeć, ani wąchać, ani smakować, ani spostrzegać dotykiem [a trzeba szukać tego, co] bardziej subtelne [wtedy zastępuje ją forma prawdziwa, mająca bardziej precyzyjne narzędzia sądzenia]. Tak więc podług niego [Demokryta – A. Ł.] rozum, który nazywa prawdziwą możnością poznania, stanowi kryterium prawdy” (Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 139).

15 Racjonalizm genetyczny (aprioryzm, natywizm)a priori – niezależne od doświadczenia (pojęcia, sądy, dyspozycje…) Teza: istnieje wiedza niezależna od doświadczenia, wrodzona umysłowi ludzkiemu (ideae innatae – stąd natywizm) 3 > 2 p lub nie-p dobro, piękno, prawda… substancja, przyczynowość…

16 Platon ( ) – anamnesis Poznanie zmysłowe – (empiryczne) zawodne mniemanie dotyczące zjawisk; doksa – mniemanie Poznanie rozumowe (aprioryczne); episteme – wiedza pewna zawarta w pojęciach ogólnych Co poznajemy przez pojęcia? Nie rzeczy – są zmienne i złożone.. Idee (gr. kształt, postać) – podstawowy rodzaj bytu (np. samo piękno, dobro jako takie…) Zmysły nie są źródłem wiedzy, postrzeżenie sprawia, że przypominamy sobie wiedzę wrodzoną Np. określając rzeczy jako równe, musimy uprzednio dysponować pojęciem równości

17 Platon – nauka o stopniach poznaniaTylko wiedza rozumowa jest wartościowa. Np. poznanie w astronomii: „Będziemy się zajmować astronomią tak jak geometrią, zaś to, co jest na niebie pozostawmy na uboczu, jeśli mamy uprawiać prawdziwą astronomię”, „tą pstrokacizną na niebie należy posługiwać się tylko jako przykładem”. 1. Poznanie dyskursywne – przez rozumowanie, pośrednio dochodzimy do prawdy 2. Poznanie intuicyjne – bezpośrednie poznanie idei (wgląd) Matematyka – najbliższa ideału nauki (czyste pojęcia, niezmienne związki, ale posługuje się myśleniem obrazowym – geometria) Dialektyka – czyste (nieempiryczne), bezobrazowe myślenie, badanie samych pojęć, ich logicznych zależności; początek logiki (systematyczne badania – Arystoteles) Zadanie filozofii – nie tylko poznanie prawdy, ale dokonanie przewrotu w duszy, „spokrewnienie jej z tym, co moralnie piękne”

18 Kartezjusz (1596-1650) – idee wrodzoneUwaga: w filozofii nowożytnej znaczenie terminu „idea” jest różne od platońskiego Platon: idee nie są bytem psychicznym (lecz obiektywną rzeczywistością) Kartezjusz: idee istnieją w naszym umyśle Skrajny racjonalizm – zmysły są przydatne do życia, nie odgrywają żadnej roli w poznaniu; wrażenia – sposobność do uświadomienia sobie wrodzonych idei Idee wrodzone – np. substancji, Boga, jaźni; nie zależą od przedmiotów zewnętrznych; są własnością umysłu; niezależne od woli; proste; jasne i wyraźne; wrodzona jest dyspozycja do określonych przedstawień; są niezawodne (wpojone przez Boga) i towarzyszy im „światło naturalne”, zapewniające prawdziwość Idee nabyte – np. przedstawienie Słońca Idee skonstruowane – np. przedstawienie pegaza Wydanie sądu jest aktem decyzji; same przedstawienia nie są błędne (np. pegaz); błąd pojawia się gdy uznajemy, że pegaz istnieje (woluntarystyczna teoria sądu)

19 Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716)„Rozumowania nasze opierają się na dwóch wielkich zasadach: na zasadzie sprzeczności, na mocy której osądzamy jako fałszywe to, co jest sprzecznością objęte, i jako prawdziwe to, co jest przeciwstawne fałszowi lub z nim sprzeczne. […] Opierają się też na zasadzie racji dostatecznej, na mocy której stwierdzamy, że żaden fakt nie może okazać się rzeczywisty, czyli istniejący, żadna wypowiedź prawdziwa, jeżeli nie ma racji dostatecznej, dla której to jest takie, a nie inne; chociaż racje te najczęściej nie mogą być nam znane”. G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, s. 303 Prawdy pierwotne – oczywiste (zasada tożsamości) Prawdy pochodne Konieczne (rozumowe) – sprowadzalne do pierwotnych za pomocą zasady (nie)sprzeczności, ich zaprzeczenie jest niemożliwe (sprzeczne) Faktyczne – w zasadzie możliwe do sprowadzenia do prawd pierwotnych, ale jest to niewykonalne dla skończonego umysłu ludzkiego – stąd potrzeba sprowadzenia ich do bardziej pierwotnych – zasada racji dostatecznej

20 Empiryzm genetyczny Teza: cała wiedza zawarta w pojęciach, sądach,teoriach naukowych pochodzi z doświadczenia; nie istnieje wiedza od doświadczenia niezależna Fundamentalna rola doświadczenia doświadczanie zewnętrzne (zmysły) doświadczenie wewnętrzne (introspekcja) Pierwotnie umysł ludzki pierwotnie jest tabula rasa (czystą, niezapisaną tablicą) nihil est in intellectu, qod prius fuerit in sensu (nic nie ma w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmysłach)

21 Arystoteles (384-322) Byt jest jednostkowy, wiedza ogólnaWszelkie poznanie rozpoczyna się od spostrzeżeń (zmysły są źródłem wiedzy) Drogą stopniowej abstrakcji umysł dochodzi do pojęć ogólnych Abstrakcja (łac. abstractio – oddzielenie, odrywanie) – czynność polegająca na myślowym oddzielaniu cech nieistotnych (z danego punktu widzenia) badanego przedmiotu (np. badając znaczenie nazwy abstrahujemy od tego, czy ma parzystą, czy nieparzystą liczbę liter) Poznanie ma charakter całkowicie bierny Początek i podstawa wiedzy – doświadczenie zmysłowe (empiryzm genetyczny) Cel – wiedza rozumowa (racjonalizm)

22 Logika (narzędzie nauk) – teoria pojęć i sądów Definicja pojęcia – umieszczenie pojęcia w hierarchii pojęć (definicja klasyczna – przez rodzaj i różnicę gatunkową, np. kwadrat to prostokąt równoboczny; człowiek to zwierzę rozumne) Istnieje kres definiowania – są pojęcia ogólne niemające definicji Sądy – tworzą hierarchię racji i następstw; sądy ogólniejsze stanowią rację dla mniej ogólnych Istnieje kres dowodzenia – sądy najogólniejsze np. zasada niesprzeczności nie mogą być i nie potrzebują być dowodzone (nie ma ogólniejszych); dogmatyzm Sylogizm: każdy człowiek jest śmiertelny Sokrates jest człowiekiem _____________________ Sokrates jest śmiertelny Natura rzeczy – z ogółu wynika szczegół (dedukcja); porządek logiczny Natura umysłu – ze znajomości szczegółów dochodzimy do wiedzy ogólnej (indukcja); porządek psychologiczny

23 John Locke (1632-1704) Essay Concerning Human Understanding (1690)Badania dotyczące rozumu ludzkiego Zadanie filozofii – badanie naszych pojęć (psychologiczne badania nad umysłem) Wszelkie sądy (prawdziwe i fałszywe) pochodzą z doświadczenia Doświadczenie świata zewnętrznego – postrzeżenia (sensation) Doświadczenie świata wewnętrznego – refleksja (refelection) Idee – wszystko, co znajdujemy w umyśle Znamy bezpośrednio tylko idee, nie rzeczy Własności pierwotne (primary) – obiektywne, np. rozciągłość, kształt, ruch Własności wtórne (secundary) – subiektywne, np. barwa, smak, dźwięk Idee proste – pochodzą wyłącznie z doświadczenia Idee złożone – połączenia idei prostych przez umysł

24 Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780)O pochodzeniu poznania ludzkiego, Traktat o wrażeniach, Logika Skrajny sensualizm – wszelka wiedza pochodzi z wrażeń zmysłowych Bierność umysłu – nie ma wrodzonych idei i dyspozycji; funkcje umysłu wytwarzają się w rezultacie wrażeń (wrażenia = subiektywne stany umysłu) Eksperyment myślowy „posąg” Posąg ma zdolność odbierania wrażeń jednego zmysłu (np. powonienia) Silniejsze wrażenia pociągają uwagę Wrażenia pozostawiają ślady – powstaje pamięć Nowe wrażenia są porównywane z wcześniejszymi – sądzenie W każdym wrażeniu: przedstawienie i zabarwienie uczuciowe Stopniowo powstają: uwaga, pamięć, wyobraźnia, sądzenie i wnioskowanie pożądanie, wola, miłość, nienawiść, nadzieja, obawa… Z jednego zmysłu stopniowo rozwija się całe życie psychiczne

25 Czy umysł pozbawiony jakichkolwiek mechanizmów wrodzonych (tabula rasa) mógłby się uczyć?

26 Dedukcja a indukcja a także racjonalizm a empiryzm„- Jakim cudem udało ci się to wydedukować – spytałem. - Co wydedukować? – spytał rozdrażnionym tonem. - To, że ten człowiek był emerytowanym sierżantem piechoty morskiej? - […] Mimo, że był po drugiej stronie ulicy, zauważyłem wielką niebieską kotwicę wytatuowaną na grzbiecie jego dłoni. To nasuwało skojarzenie z morzem. Miał jednak postawę zawodowego wojskowego i regulaminowe bokobrody. Wszystko to pasowało do żołnierza piechoty morskiej. Po sposobie, w jaki trzymał głowę i wymachiwał swoją laską, stwierdziłem, że najwyraźniej ma o sobie bardzo wysokie mniemanie; jego zachowanie wydawało mi się nieco władcze. Z wyrazu twarzy natomiast można było wywnioskować, że jest to zrównoważony, budzący szacunek mężczyzna w średnim wieku. Wszystkie wymienione fakty przemawiały za tym, że musiał być w randze sierżanta. - Cudowne! – zawołałem. - Raczej pospolite – odparł Holmes”. (A. Conan Doyle, Tajemnica Lauriston Gardens)

27 Czy stosowane przez Sherlocka Holmesa rozumowanie jest rozumowaniem dedukcyjnym?

28 Przykład rozumowania dedukcyjnego (1)Wszystkie wykłady z filozofii są nudne Prowadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii ___________________________________________________ Ten wykład jest nudny a) i b) – przesłanki, c) – wniosek rozumowanie dedukcyjne: jeśli przesłanki są prawdziwe, to wniosek musi być prawdziwy nie jest możliwe, aby przesłanki były prawdziwe, a wniosek fałszywy

29 Przykład (2) Niektóre wykłady z filozofii są nudneProwadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii __________________________________________________ Ten wykład jest nudny Czy wniosek wynika logicznie z przesłanek?

30 Przykład (2) Niektóre wykłady z filozofii są nudneProwadzony przeze mnie wykład jest wykładem z filozofii __________________________________________________ Ten wykład jest nudny W (2) wniosek nie wynika logicznie z przesłanek (prowadzony wykład może być interesujący). Uznanie przesłanek za prawdziwe i (c) za fałszywe nie implikuje sprzeczności

31 Przykład (3) Wszystkie planety mają 3 księżyceZiemia jest planetą ______________________________ Ziemia ma 3 księżyce Pytanie: czy rozumowanie (3) jest poprawne?

32 Przykład (3) Wszystkie planety mają 3 księżyceZiemia jest planetą ______________________________ Ziemia ma 3 księżyce Rozumowanie jest poprawne, ale… Logika dedukcyjna to nauka o wyprowadzeniu jednych zdań z innych zdań. Za pomocą samej logiki nie można ustalić prawdziwości przesłanek (logika nie jest źródłem prawdziwych twierdzeń o świecie). Dedukcja – wnioskowanie od racji do następstwa, z przesłanek wynika wniosek, wnioskowanie niezawodne („od ogółu do szczegółu”).

33 Indukcja Typ rozumowania redukcyjnego (od szczegółu do ogółu), metoda wyprowadzenia wniosku, będącego zdaniem ogólnym z przesłanek będących zdaniami jednostkowymi Indukcja jest rozumowaniem zawodnym (prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku)

34 Indukcja matematycznaMetoda dowodzenia twierdzeń o liczbach naturalnych Niech T(n) będzie formą zdaniową o zmiennej n określoną w dziedzinie N. Jeśli za n wstawić dowolną liczbę naturalną, to T(n) stanie się zdaniem prawdziwym albo fałszywym. Zasada indukcji matematycznej: 1. Jeżeli istniej taka liczna n0, że T(n0) jest zdaniem prawdziwym 2. Dla każdej liczby naturalnej n zachodzi implikacja T(n) → T(n +1) _______________________________________________________ To T(n) jest prawdziwe dla każdej liczny naturalnej n. Uwaga: indukcja matematyczna (indukcja zupełna) jest rozumowaniem dedukcyjnym

35 Indukcja enumeracyjna i eliminacyjnaIndukcja enumeracyjna – wnioskowanie, w którym zdanie stwierdzające ogólną prawidłowość uznajemy jako wniosek na podstawie uznania zdań jednostkowych, stwierdzających niektóre poszczególne przypadki tej prawidłowości Indukcja eliminacyjna – wnioskowanie, w którym jedna z przesłanek jest alternatywą kilku zdań ogólnych, inne przesłanki są zdaniami jednostkowymi obalającym wszystkie człony tej alternatywy z wyjątkiem jednego. Wnioskiem indukcji eliminacyjnej jest jeden nieobalony człon alternatywy (F. Bacon, J. S. Mill)

36 Teoria idoli: Francis BaconF. Bacon ( ), Novum Organum (1620), Nowa Atlantyda (1627) Empiryzm: nauka jako środek do praktycznych celów – wiedza to potęga (panowanie człowieka nad przyrodą), należy nie kontemplować przyrodę, lecz „wydrzeć jej tajemnice” przez eksperyment Odrzucenie sylogizmu na rzecz metody empirycznej – indukcji „umysłowi ludzkiemu nie skrzydeł trzeba, lecz ołowiu” Podwójne zadanie filozofii: 1) usunąć źródła błędów; 2) wskazać pozytywne środki zdobywania wiedzy 1) Teoria złudzeń (idola) a. złudzenia plemienne (idola tribus) wspólne całemu gatunkowi ludzkiemu, wynikające z właściwej człowiekowi konstrukcji (np. skłonność do antropomorfizowania, teleologicznego ujmowania przyrody…) b. złudzenia jaskini (idola specus) indywidualne uwarunkowane wychowaniem, lekturą, wykształceniem (por. Platon i alegoria jaskini) c. złudzenia rynkowe (idola fori) powodowane przez język (w języku są wyrazy, którym nic nie odpowiada – por. onomatoidy Kotarbińskiego) g. złudzenia teatru (idola theatri) hipostazy i błędy pojęć właściwe tradycji filozoficznej

37 Teoria indukcji BaconaPodstawa nauki = eksperyment (zamiast przypadkowego zbierania faktów) + indukcja (zamiast sylogizmu – por. Arystoteles) Analogia ze światem zwierząt: mrówki – tylko zbierają, pająki – snują własne nici (filozofowie), pszczoły – zbierają i przerabiają zebrany materiał (naukowcy) Indukcja nie jest prostym zestawianiem faktów, lecz metodą ich uogólniania – poszukiwania stałych związków Jeśli zajmujemy się jakąś własnością W należy: Zestawić wypadki, w jakich W występuje (wykaz obecności) Zestawić wypadki, w jakich W nie występuje (wykaz braku) Zestawić wypadki, w jakich W występuje w różnym stopniu (wykaz stopni) Właściwa indukcja ma na celu ustalenie, jakie własności wiążą się badaną własnością: Wyniki: Odrzucenie własności brakujących w pewnych przypadkach Dodanie własności Rozstrzygnięcie kwestii spornych Cel rozumowania indukcyjnego – znalezienie stałych własności, stanowiących istotę rzeczy (por. Arystoteles)

38 Teoria indukcji Bacona cd.Formułujemy wyczerpującą listę wzajemnie wykluczających się hipotez H Jeśli lista jest wyczerpująca, to znajduje się na niej H prawdziwa Za pomocą eksperymentu eliminujemy H fałszywe Pozostaje H prawdziwa Eksperyment krzyżowy (experimentum crucis) – musi być tak zaprojektowany, aby dowolny jego rezultat eliminował co najmniej jedną z alternatywnych hipotez Problem: skąd wiadomo, które czynniki są istotne w danym eksperymencie? Powinniśmy przyjąć H dopiero po wyeliminowaniu H alternatywnych, ale musimy zakładać inne H… aby dokonać wstępnej selekcji „czynników nieistotnych” Zawsze można przeanalizować jedynie skończoną liczbę czynników. Skąd wiadomo, że liczba czynników w przyrodzie jest skończona? (tzn. że spełnione jest założenie ograniczonej różnorodności świata)

39 Niedookreślenie teorii przez dane empirycznePo wyeliminowaniu wszystkich hipotez niezgodnych z pewnym zespołem danych empirycznych zawsze pozostaje nieskończenie wiele danych do wyeliminowania Paradoks doboru krzywej: Dowolny zbiór danych empirycznych można przedstawić w postaci skończonego zbioru punktów na płaszczyźnie Istnieje nieskończony zbiór krzywych przechodzących przez wszystkie punkty tego zbioru Nawet przy założeniu skończonej różnorodności świata metoda Bacona może być wiarygodna jedynie przy założeniu istnienia prawidłowości w przyrodzie Bacon zakładał esencjalizm (rzeczy mają swoją istotę) Później – zamiast poszukiwania istoty rzeczy – poszukiwanie prawidłowości, możliwych do ujęcia w postaci praw przyrody

40 Kanony Milla J. St. Mill (1806-1873), A System of Logic, 1843Empiryzm – wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (stanowisko przeciwstawne – aprioryzm) prawa logiki wywodzą się z doświadczenia (są uogólnieniem doświadczeń, a nie pierwotne i oczywiste) Nominalizm – w świecie istnieją tylko rzeczy jednostkowe, ogólne są jedynie wyrazy Definicja nie oddaje „istoty rzeczy” ale znaczenie wyrazów Do twierdzeń ogólnych można dojść tylko przez indukcję (doświadczenia są zawsze jednostkowe); z twierdzeń ogólnych można potem dedukcyjnie wyprowadzać wnioski (odrzucenie sylogizmu)

41 Kanon jedynej zgodnościJeżeli zdarzenia szeregu (1) A, B, C…, zachodzą wcześniej niż szeregu (2) a, b, c… oraz tylko jeden element szeregu (1) i (2) powtarzają się, mamy prawo przypuszczać, że A jest przyczyną a A, B, C… → a, b, c… A, D, E… → a, d, e… __________________ A → a (→ symbolizuje związek przyczynowy) Przykład: tzw. gorączka Teksasu (koniec XIX w. USA): krowy hodowane na północy i przenoszone na południe zapadały na chorobę i masowo padały. Th. Smith zauważył, że choroba jest przenoszona zawsze (jedyna zgodność) przez kleszcze.

42 Kanon jedynej różnicy Jeżeli zdarzenia szeregu (1) A, B, C…, zachodzą wcześniej niż szeregu (2) a, b, c… oraz brak tylko jeden elementu szeregu (1) związany jest z brakiem tylko jednego elementu (2), mamy prawo przypuszczać, że A jest przyczyną a A, B, C… → a, b, c… D, E… → d, e… __________________ A → a Przykład: tzw. gorączka Teksasu (XIX w. USA): krowy hodowane na północy i przenoszone na południe zapadały na chorobę i masowo padały. Th. Smith zauważył, że krowy z południa zapadały w młodości na lekką gorączkę i były uodpornione Kanony (1) i (2) można stosować łącznie – łączny kanon zgodności i różnicy

43 Kanon jedynej reszty Jeśli nie jesteśmy pewni, czy przyczyną a jest A, B czy C, oraz wiemy, że przyczyną a nie jest ani B ani C, wtedy – na zasadzie reszty – wnosimy, że A jest przyczyną a A lub B lub C → a nie-B → a nie-C → a __________________ A → a Jeśli wiemy, że pewne zjawisko a można wyjaśnić tylko na jeden z dwóch sposobów A lub B, to jeśli nie B, zatem A (tertium non datur)

44 Kanon zmian towarzyszącychJeśli nie wiemy, czy zdarzenie typu A jedynie współwystępują ze zdarzeniami typu a, czy też są powiązane z nimi przyczynowo, to jeśli zmiana A związana jest ze zmianą a (pozostałe pozostają stałe), możemy wnosić, że A jest przyczyną a A1, B, C… → a1, b, c… A2, B, C… → a2, b, c… A3, B, C… → a3, b, c… __________________ A → a Przykład: związek okresu drgań wahadła (a) z wartością przyciągania grawitacyjnego (A) w różnych miejscach na Ziemi Bacon – indukcja pozwala poznać istotę rzeczy Mill – indukcja pozwala poznać przyczyny zdarzeń, podstawa prawa przyczynowości jest psychologiczna i subiektywna (przyzwyczajenie, że coś, co wielokrotnie okazywało się prawdą, nadal okaże się prawdą) Problem: prawo przyczynowości opiera się na indukcji, a indukcja na przyczynowości…

45 Sposoby uzasadnienia indukcjiNaiwny indukcjonizm – nauka wychodzi od obserwacji, wiedza naukowa wyprowadzana jest za pomocą indukcji ze zdań obserwacyjnych Zasada indukcji: „Jeżeli duża ilość przedmiotów A została zaobserwowana i wszystkie miały własność B, to wszystkie A mają własność B”. Problem: jak uzasadnić zasadę indukcji? Jeżeli nawet zdania obserwacyjne są niezawodne [twierdzenie możliwe do zakwestionowania], to w jaki sposób rozumowanie indukcyjne prowadzi do wiedzy niezawodnej? Rozumowanie indukcyjne jest zawodne (w odróżnieniu od rozumowania dedukcyjnego) – prawdziwość przesłanek rozumowania indukcyjnego nie gwarantuje prawdziwości wniosku. Kruk x1 zaobserwowany w czasie t1 okazał się czarny Kruk x2 zaobserwowany w czasie t2 okazał się czarny itd. ________ Wszystkie kruki są czarne Błąd: nie ma żadnej logicznej gwarancji, że następny zaobserwowany kruk będzie nie-czarny

46 Sposoby uzasadnienia indukcjiPrzykład: Bertrand Russel i przypowieść o indyku-indukcjoniście Rozumowanie indyka: Pierwszego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano Drugiego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano… [obserwacji dokonał w różnych okolicznościach w długim, czasie] n-tego dnia na fermie indyczej nakarmiono mnie o 9 rano ________ Wniosek: zawsze otrzymuję posiłki o 9 rano Na Święto Dziękczynienia indyk został upieczony…

47 Sposoby uzasadnienia indukcjiZasady indukcji nie można uzasadnić na podstawie doświadczenia: Zasada indukcji okazała się skuteczna w sytuacji x1 Zasada indukcji okazała się skuteczna w sytuacji x2, itd. ________ Zasada indukcji jest zawsze skuteczna Błąd circulus vitiosus – nie można posługiwać się indukcją w celu uzasadnienia indukcji

48 Sposoby uzasadnienia indukcjiCo to jest „duża ilość” obserwacji? Czy aby się przekonać, że bomba atomowa może wywołać ogromne zniszczenia i śmierć wielu ludzi trzeba wielokrotnie powtarzać jej zrzucenie na miasto? Czy aby się przekonać, że ogień parzy, trzeba wielokrotnie wkładać rękę do ognia? Czy na podstawie tego, że „jasnowidzowi” udało raz poprawnie przewidzieć jakieś wydarzenie należy uznać, że posiada dar przewidywania przyszłości?

49 Galileo Galilei ( ) „Filozofia zapisana jest w tej ogromnej księdze, którą stale mamy otwartą przed naszymi oczami; myślę o wszechświecie; lecz nie można jej zrozumieć, jeśli się wpierw nie nauczymy rozumieć języka i pojmować znaki, jakimi została zapisana. Zapisana została zaś w języku matematyki, a jej literami są trójkąty, koła i inne figury geometryczne, bez których niepodobna pojąć z niej ludzkim umysłem ani słowa; bez nich jest to błądzenie po mrocznym labiryncie” (Galileo Galilei, Il saggiatore) Idealizacja Eksperyment Matematyczny opis zjawisk Powstanie matematycznego przyrodoznawstwa

50 Zagadnienie granic poznaniaCzy umysł może poznać przedmioty transcendentne? (łac. transcendere – przekraczać) – zagadnienie transcendencji tak: epistemologiczny realizm nie: epistemologiczny idealizm epistemologiczny idealizm immanentny: umysł może poznać jedynie własne przeżycia George Berkeley epistemologiczny idealizm transcendentalny: umysł może poznać jedynie własne konstrukcje Immanuel Kant Zagadnienie granic poznania

51 Kartezjusz (Rene Descartes, 1596-1650)Subiektywistyczny punkt wyjścia: podstawa filozofii - immanentna sfera filozofującego podmiotu (świadomość) racjonalizm program mathesis universalis — nowej, powszechnej nauki, opartej, podobnie jak matematyka, na oczywistych i pewnych zasadach podstawowych Discours de la methode Geometrie Dioptrique, Meteores Meditationes de prima philosophiae, 1641 Principia philosophiae, 1644 Le monde ou le traite de la lumiere, 1664

52 11/12 grudnia 1619 – koncepcja jedności nauk „Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie) Założenie Kartezjusza: odpowiednia metoda umożliwi zdobycie wiedzy prawdziwej 11/12 grudnia 1619 – koncepcja jedności nauk „wobec tego, że dla każdej rzeczy istnieje jedna tylko prawda, to, skoro ktoś ją wykryje, wie o niej tyle, ile tylko wiedzieć można” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2) „Albowiem ostatecznie metoda, która uczy, jak przestrzegać prawdziwego porządku i dokładnie wykazywać wszelkie okoliczności tego, czego szukamy, zawiera wszystko, co daje pewność prawidłom matematyki” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)

53 Metoda analityczna „nigdy nie przyjmować za prawdziwej żadnej rzeczy, zanim by jako taka nie została rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty” („jasno i wyraźnie”) „dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby potrzeba do najlepszego ich rozwiązania” „prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych” „czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne, aby być pewnym, że nic nie zostało pominięte” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 2)

54 Racjonalizm Według Kartezjusza nie zmysły, lecz rozum pozwala zdobyć wiedzę prawdziwą racjonalizm vs empiryzm Problem: poszukuję wiedzy pewnej… ale od czego zacząć? Kartezjusz poszukuje niewzruszonej podstawy wiedzy Archimedes: „dajcie mi punkt oparcia, a poruszę całą Ziemię”

55 Sceptycyzm metodologiczny„odrzucić jako bezwzględnie fałszywe wszystko, co do czego mógłbym sobie wyobrazić najmniejszą nawet wątpliwość, aby zobaczyć, czy potem nie zostałoby w zespole mych wierzeń nic takiego, co by było całkowicie niewątpliwe” „Tak więc, jako że nasze zmysły niekiedy nas zwodzą, zamierzałem przyjąć, że nie istnieje ani jedna rzecz, która by była taka, jaką wydaje się nam za ich sprawą” [możliwość błędy w geometrii] – „odrzuciłem jako błędne wszystkie racje, które brałem poprzednio za dowody” „wszystkie myśli, które mamy na jawie, mogą nas nachodzić również we śnie” – „wszystko, co kiedykolwiek znalazło się w moim umyśle, nie było bardziej prawdziwe aniżeli moje senne widziadła” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3) Czy pozostaje coś, w co niepodobna wątpić?

56 Cogito ergo sum „zwróciłem uwagę na to, że w chwili, gdy chciałem tak myśleć, że wszystko jest fałszywe, stawało się konieczne, bym ja, którym to myślał, był czymś. A spostrzegłszy, że ta prawda: myślę, więc jestem była tak niezachwiana i pewna, że wszelkie najbardziej dziwaczne przypuszczenia sceptyków nie zdołały jej zachwiać, uznałem bez obawy błędu, że mogę ją przyjąć jako pierwszą zasadę filozofii, której poszukiwałem” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, cz. 3) Problem: czym jestem?

57 Umysł = res cogitans „Poznałem dzięki temu, że byłem substancją, której całą istotę czy naturę […] stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego istnienia nie wymaga żadnego miejsca […] i nie zależy od żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że oto „Ja” […] czyli dusza […] dzięki której jestem tym, czym jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i jest nawet łatwiejsza do poznania niż ono […] a nadto gdyby nie było wcale ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim, czym jest. […] Czym więc jestem? Rzeczą myślącą; ale co to jest? Jest to rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i czuje” (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie).

58 Materia = res extensa Natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie na tym polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny sposób działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż, wszerz i w głąb. […] ciężar i barwa, i wszystkie inne tego rodzaju jakości, dające się odczuwać w materii cielesnej, mogą być z niej usunięte, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd wynika, że jej natura od żadnej z nich nie zawisła. (R. Descartes, Zasady filozofii 56)

59 Problemy: Skąd wiem, że nie jestem mózgiem w naczyniu podłączonymdo komputera? Skąd wiem, że nie jestem w Matrixie? Skąd wiem, że istnieje świat transcendentny? Kartezjusz zakwestionował świadectwa zmysłów, nie może zatem na podstawie doświadczenia zmysłowego twierdzić, że poznaje świat zewnętrzny i że świat zewnętrzny istnieje! Problem transcendencji

60 Rozwiązanie KartezjuszaZatem Bóg istnieje! Rozwiązanie Kartezjusza Moja niedoskonała jaźń nie mogła jej wytworzyć, bo skutek nie może być doskonalszy od przyczyny… Bóg nie jest zwodzicielem, zatem świat istnieje! Okrywam w umyśle ideę Boga (istoty doskonałej)

61 Inne rozwiązanie… Skąd wiem, że świat transcendentny istnieje?Nie wiem! Solus ipse sum (solipsyzm)

62 Epistemologiczny idealizm immanentny George Berkeley (1685-1753)A New Theory of Vision, 1709 Principles of Human Knowledge, 1710 Three Dialogues between Hylas and Philonous, 1713 Alciphron, 1732 Siris, 1744 Skrajny nominalizm – nie ma w umyśle idei (pojęć) abstrakcyjnych Skrajny empiryzm (sensualizm) – doświadczenie zmysłowe jedynym źródłem wiedzy Skrajny subiektywizm – wszelkie własności są subiektywne (istnieją w umysłach)

63 [szczegóły – por. spór o uniwersalia] Skrajny nominalizm [szczegóły – por. spór o uniwersalia] – w umyśle nie ma nic abstrakcyjnego (nie można sobie przedstawić barwy, które nie byłaby czerwona, zielona…, czyli „barwy w ogóle”; trójkąta, który nie byłby ani prostokątny, ani ostrokątny…) - Idea = konkretne wyobrażenie Jedynym źródłem wiedzy o świecie są zmysły Filozofia matematyki – figury rysowane na tablicy nie są jedynie ilustracją, lecz właściwym przedmiotem wiedzy geometrycznej: każda linia ma określoną grubość, nie można dzielić odcinka w nieskończoność, nie istnieją wielkości mniejsze od postrzeganych (nie istnieją wielkości nieskończenie małe)… własności obiektywne i subiektywne wszelkie własności są subiektywne – istnieją tylko w umysłach (np. barwa istnieje tylko, gdy jest postrzegana, podobnie kształt i inne tzw. własności obiektywne)

64 Co spostrzegam? Pogląd potoczny – postrzegam przedmioty istniejące niezależnie ode mnie (transcendentne) Epistemologiczny idealizm immanentny – przedmiotem poznania są wrażenia istniejące w moim umyśle (immanentne przedmioty świadomości) Widzę barwę… barwa jest wrażeniem… wrażenie istnieje w moim umyśle… Widzę pewien kształt… kształt jest wrażeniem… Słyszę… itd…

65 Konsekwencje metafizyczne metafizyczny idealizm subiektywny esse est percipi (być znaczy być postrzeganym) „Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko zważy, co się rozumie przez termin istnieć. Kiedy powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy to, że go widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią, wówczas powinienem powiedzieć, że stół istniał — rozumiejąc przez to, że gdybym był wewnątrz, mógłbym go postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili. Kiedy powiadam, że istniał zapach, znaczy to, że został odczuty węchem; że istniał dźwięk, znaczy, że został usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został dostrzeżony lub dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem przez te i tym podobne wyrażenia. Wydaje mi się bowiem całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się o absolutnym istnieniu przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z tym, że są postrzegane. Ich esse stanowi percipi — i jest niemożliwym to, aby istniały poza umysłem czy myślącymi przedmiotami, które je postrzegają”. (G. Berkeley)

66 Immaterializm i spirytualizmZdaniem Berkeley’a dusze (niematerialne umysły) istnieją w sensie dosłownym (istnieją substancje duchowe) Ciała istnieją = jakiś podmiot ich doznaje, ktoś przeżywa odpowiednie wrażenia, ktoś jest świadom wrażeń Ciała = wrażenia lub układy wrażeń Wrażenie istnieje = ktoś to wrażenie przeżywa Jeżeli termin materia oznacza coś istniejącego obiektywnie (niezależnie od świadomości podmiotu poznającego), to nie ma materii „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji”. George Berkeley

67 Rzeczywistość i pozory„te świadomości, które się z sobą zgadzają, stanowią wystarczającą większość, aby zamknąć przeciwników w szpitalach dla obłąkanych". [A. S. Eddington: Nowe oblicze natury, s. 246] pozory rzeczywistość

68 David Hume (1711-1776) Treatise on Human Nature, 1739-1740 (3 t.)An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748 An Enquiry Concerning the Priniples of Morals, 1751 Przedmiot badań teorii poznania – nasze przedstawienia; nie (psychologiczne) zagadnienie genezy, lecz (epistemologiczne) zagadnienie prawomocności idei Radykalny empiryzm Pierwotne – wrażenia (impressions) Pochodne – idee (ideas): idee pochodzą z wrażeń (są ich kopiami) Prekursor pozytywizmu

69 Przedmiot wiedzy i problem doświadczeniazwiązki między ideami (nauki formalne: logika i matematyka) – a priori (niezależne od doświadczenia); prawdy konieczne i oczywiste (zaprzeczenie implikuje sprzeczność) Np. twierdzenie Pitagorasa jest słuszne nawet gdyby w świecie nie było trójkątów Twierdzenia matematyki nie dotyczą rzeczywistości fakty (przyrodoznawstwo) – a posteriori (na podstawie doświadczenia); ani konieczne ani oczywiste (można pomyśleć zaprzeczenie dowolnego faktu) Np. można pomyśleć, że jutro nie nastąpi wschód Słońca (twierdzenie to jest równie zrozumiałe i nie zawiera sprzeczności jak jego zaprzeczenie) Problem: na jakiej podstawie możemy orzekać o przyszłych faktach? Porównaj: „dzisiaj zaobserwowałem wschód Słońca” (stwierdziłem fakt) „jutro nastąpi wschód Słońca” (wykraczam poza fakty) Problem przyczynowości: czy między faktami zachodzą związki konieczne?

70 Krytyka pojęcia przyczynowości„[…] wszystkie prawa przyrody i wszystkie bez wyjątku zachowania się ciał znamy wyłącznie z doświadczenia” […] każdy skutek jest zdarzeniem różnym od swojej przyczyny. Nie można go przeto wykryć w przyczynie, a aprioryczne na jego temat pomysły i koncepcje są czymś zupełnie dowolnym”. David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego Związku przyczynowego nie poznajemy a priori – np. przez analizę pojęcia prochu nie można wykazać, że eksploduje

71 post hoc non est propter hoc Związku przyczynowego nie poznajemy empirycznie: pojęcie przyczynowości wykracza poza (dotychczasowe) doświadczenie Obserwujemy jedynie następstwo zdarzeń, czyste doświadczenie informuje nas o następstwie faktów, a nie o wynikaniu post hoc non est propter hoc „[…] nie można na tej tylko podstawie, że jedno zjawisko w jednym przypadku wyprzedziło inne, wyprowadzić rozumnego wniosku, że pierwsze jest przyczyną drugiego”. David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego „[…] tym, co wobec stałego związku dwóch rzeczy, np. gorąca i płomienia, ciężaru i masy, każe nam po ukazaniu się jednego oczekiwać drugiego, jest wyłącznie przyzwyczajenie. […] jest to jedyna hipoteza, która usuwa trudność wytłumaczenia, dlaczego z tysiąca przypadków wyprowadzamy wniosek, którego nie możemy wyprowadzić z jednego przypadku, niczym od tamtych się nie różniącego”.

72 Krytyka pojęcia substancjiPrzyjmując istnienie substancji wykraczamy poza dane doświadczenia W doświadczeniu dane są nam jedynie wrażenia (a nie ich przyczyny) Podstawa przekonania o istnieniu substancji jest psychologiczna – wyobraźnia i instynkt Krytyka substancji duchowej „Gdy wnikam dokładniej w to, co nazywam ‚jaźnią’, to trafiam zawsze tylko na takie czy inne szczegółowe przedstawienia i nie obserwuję nigdy nic innego, jak tylko postrzeżenia” David Hume

73 „Gdy bierzemy do ręki książki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pytać: czy zawiera badania nad wielkością i liczbą prowadzone drogą czystego rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad faktami i istnieniem? Nie. To należy wrzucić ją w ogień, gdyż może zawierać jedynie fikcje i złudzenia”. David Hume

74 Immanuel Kant ( ) Istnieją prawomocne sądy a priori niebędące sądami analitycznymi – sądy syntetyczne a priori. Sądy analityczne – np. każdy kwadrat ma cztery boki Sądy eksplikują sens terminów, nie mówią nic o świecie doświadczenia, są a priori Sądy syntetyczne – twierdzenia rzeczowe niebędące definicjami, powiększają naszą wiedzę o świecie np. 5 + 7 = 12 Linia prosta jest najkrótszym połączeniem między dwoma punktami Suma długości dwóch boków trójkąta jest większa niż długość podstawy Aby rozpoznać prawdziwość twierdzeń geometrii wystarczy „czysta naoczność” (wyobraźnia) – jest to wiedza a priori

75 Idealizm transcendentalny Immanuel Kant (1724-1804)przedmiot poznania – konstrukcja podmiotu poznającego wyposażonego w: aprioryczne formy zmysłowości (przestrzeń i czas) transcendentalne kategorie intelektu (substancja, przyczynowość…) Kritik der reinen Vernuft, 1781, wyd Kritik der praktischen Vernuft, 1788 Kritik dr Urteilskraft, 1791

76 Kantowski podział sądówsąd – treść zdania w sensie logicznym (S jest P) zdania mogą być sformułowane w różnych językach, ale wyrażać ten sam sąd np. Snow is white, Śnieg jest biały Jak na podstawie przedstawień możemy coś wiedzieć o rzeczach? – badania transcendentalne sądy a priori (5 + 7 = 12) konieczne i powszechne a posteriori (śnieg jest biały) sądy analityczne (trójkąt ma trzy kąty) syntetyczne (każde zjawisko ma przyczynę)

77 Zagadnienie sądów syntetycznych a priorisądy analityczne a priori (wszystkie sądy analityczne są a priori) – aby stwierdzić prawdziwość sądu wystarcza znajomość języka (np. trójkąt ma trzy kąty, kawaler to mężczyzna nieżonaty) sądy syntetyczne a posteriori – ich prawdziwość (lub fałszywość) rozpoznajemy na podstawie doświadczenia (np. śnieg jest biały, Ziemia jest kulista, atom He ma dwa elektrony) sądy syntetyczne a priori – ich prawdziwość rozpoznajemy niezależnie od doświadczenia, ale powiększają one naszą wiedzę PROBLEM: jak są możliwe sądy syntetyczne a priori? – jak jest możliwe, że niezależnie od doświadczenia (czyli a priori) jesteśmy w posiadaniu wiedzy o świecie, który ukazuje się nam w doświadczeniu?

78 Twierdzenie to jest sądem syntetycznym a prioriPrzykład: aby stwierdzić prawdziwość nierówności trójkąta nie jest potrzebne doświadczenie – wystarczy czysta wyobraźnia. Twierdzenie to jest sądem syntetycznym a priori Uwaga: w czasach Kanta (i aż do połowy XIX w.) sądzono, że geometria Euklidesa jest jedynym możliwym systemem geometrii a b c

79 Kant a Hume Hume (i empiryzm) – tylko sądy analityczne są a priori, sądy syntetyczne są aposteriori Kant – w pojęciu wiedzy jest zawarte to, że jest pewna i powszechna „Doświadczenie poucza bowiem, że coś jest takie a nie inne, ale nigdy, że inne być nie może. Jeśli więc znajdzie się twierdzenie, które w myśli występuje jako konieczne, to jest ono sądem a priori. Następnie, doświadczenie nie daje sądom nigdy właściwej i ścisłej powszechności, lecz tylko przypuszczalną i względną… Jeśli więc jakiś sąd pomyślany jest jako ściśle powszechny, tzn. jeśli nie dopuszcza wyjątku, to nie jest wyprowadzony z doświadczenia, lecz jest ważny a priori”. (Kant) Sądy syntetyczne a priori występują w matematyce i w matematycznym przyrodoznawstwie (fizyka Newtona) punkt wyjścia – nauka; badania transcendentalne – analiza nauki: jak jest możliwa czysta matematyka? Jak jest możliwe matematyczne przyrodoznawstwo?

80 Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowościCzas jest „formą naszej wewnętrznej naoczności. Jeśli odbierze się jej ten szczególny warunek naszej zmysłowości, to znika również pojęcie czasu; czas przywiązany jest bowiem nie do samych przedmiotów, lecz tylko do podmiotu, który je ogląda. […] Chcieliśmy więc powiedzieć, że wszelkie nasze oglądanie nie jest niczym innym jak przedstawianiem sobie pewnego zjawiska; że ani rzeczy, które oglądamy, nie są same w sobie tym, za co je bierzemy w naoczności, ani też stosunki między nimi nie są same w sobie takie, jak nam się przejawiają; i że gdybyśmy w ogóle usunęli nasz podmiot lub choćby tylko podmiotową ważność zmysłów, to znikłyby wszelkie te własności, wszelkie stosunki między przedmiotami w przestrzeni i czasie, a nawet sama przestrzeń i czas, gdyż jako zjawiska nie mogą istnieć same w sobie, lecz tylko w nas. […] Przestrzeń i czas są jego czystymi formami, a jego materią są wrażenia w ogóle” (I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1, „O czasie”).

81 Czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłowościPrzestrzeń nie jest pojęciem empirycznym, które by zostało wysnute z doświadczeń zewnętrznych Przestrzeń jest koniecznym wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych naocznych O przestrzeni, o istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska człowieka. Stwierdzamy zatem empiryczną realność przestrzeni (w odniesieniu do wszelkiego możliwego zewnętrznego doświadczenia), jakkolwiek zarazem przyjmujemy jej transcendentalną idealność, tj. to, że jest ona niczym, skoro tylko opuścimy warunek możliwości wszelkiego doświadczenia i uznajemy ją za coś, co znajduje się u podłoża rzeczy samych w sobie.

82 Nauka Kanta o „dwóch pniach poznania” – synteza racjonalizmu z empiryzmemDinge an sich (rzeczy same w sobie) – noumen, niepoznawalne przedmiot poznania – fenomen (zjawisko), konstrukcja umysłu podmiotu poznającego zmysły – czas i przestrzeń jako aprioryczne formy zmysłów rozum – transcendentalne kategorie intelektu (substancja, przyczynowość…)

83 Fenomenalizm i agnostycyzm KantaKonieczność twierdzeń geometrii wynika stąd, że przestrzeń jest formą zmysłów Konieczność twierdzeń arytmetyki wynika stąd, że czas jest formą zmysłów Przedmioty, które ukazuje nam doświadczenie nie są istniejącymi niezależnie od doświadczenia rzeczami samymi w sobie (Dinge an sich), lecz są tylko konstrukcjami naszego umysłu. Umysł ludzki (zarówno zmysły jak i rozum) nie jest w akcie poznania bierny, lecz aktywny: narzucamy światu doświadczenia określone struktury, które są subiektywne w tym sensie, że istnieją w podmiocie poznającym jako: 1. Aprioryczne formy zmysłowości - przestrzeń i czas 2. Transcendentalne kategorie intelektu – substancja, przyczynowość (i in.)

84 Konstrukcje pojęciowe a rzeczywistość

85 Spór o status poznawczy teorii naukowychRealizm i antyrealizm w filozofii nauki Spór o status poznawczy teorii naukowych realizm – teorie naukowe opisują świat takim, jakim jest w rzeczywistości (przynajmniej aproksymacyjnie); terminy teoretyczne odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów i własności antyrealizm – teorie naukowe są jedynie narzędziami, pozwalającym uporządkować obserwacje; teoria powinna być empirycznie adekwatna (zgodna ze zjawiskami); terminy teoretyczne (np. kwark, DNA) to skrótowo-zastępcze sposoby opisu tego, co można zaobserwować

86 Przykład: Bohr vs Einstein (realizm i antyrealizm w interpretacjach mechaniki kwantowej)Bohr: celem nauki nie jest dociekanie „realnej istoty zjawisk” (the real esence), ale „ustanowienie ilościowych zależności między wynikami pomiarów” (Bohr, Fizyka atomowa a wiedza ludzka). Einstein: „wiara w istnienie świata niezależnego od świadomości podmiotu poznającego i jakiejkolwiek teorii jest podstawowym założeniem wszelkich badań naukowych” (Einstein, Ewolucja fizyki). „Wszelkie poważne rozważanie teorii fizycznej musi brać pod uwagę rozróżnienie pomiędzy obiektywną rzeczywistością, niezależną od wszelkiej teorii, a pojęciami fizycznymi, którymi operuje ta teoria. Pojęcia te są pomyślane tak, aby odpowiadały obiektywnej rzeczywistości fizycznej i za pomocą tych pojęć przedstawiamy sobie tę rzeczywistość” (Einstein).

87 Immanuel Kant „Między zasadami owej fizyki ogólnej znajdują się jednak pewne zasady, które rzeczywiście posiadają żądaną przez nas ogólność: jak np. twierdzenie, że substancja pozostaje i trwa, że wszystko, co się dzieje, zawsze bywa określone przez pewną przyczynę według pewnych praw stałych itd. Są to rzeczywiście ogólne prawa przyrody, które istnieją całkowicie a priori”. Immanuel Kant, Prolegomena 295

88 Edmund Husserl ( ) Poza doświadczeniem zmysłowym i introspekcją posiadamy bezpośredni, intuicyjny wgląd w istotę rzeczy (Wesensschau) – możemy dochodzić do twierdzeń niewątpliwie pewnych i ogólnych Np. wgląd w istotę kwadratu – wiedza na temat kwadratu w ogóle Np. spostrzegam (pojedynczą) czerwoną, ale jednocześnie poznaję „istotę czerwieni” i uświadamiam sobie np., że „wszystko, co czerwone musi być rozciągłe” Nie jest to zdanie analityczne Nie jest to indukcyjne uogólnienie Za pomocą wglądu w istotę uzyskuję poznanie syntetyczne a priori. Np. aksjomaty matematyki są wyrazem wglądu w istotę idealnych obiektów (punkt, prosta, płaszczyzna…) Świat tworów idealnych (bytów matematycznych) bytuje niezależnie od świadomości (platonizm)

89 Metoda fenomenologiczna – szkic„Z powrotem do rzeczy samych”; „rzeczy” = „to, co dane” Intuicja – intelektualny ogląd tego, co dane Epoche (redukcja ejdetyczna) Wyłączenie wszystkiego, co subiektywne – czysto obiektywna postawa zwrócona ku przedmiotowi poznania Wyłączenie wszelkich teorii, wszelkiej wiedzy na dany temat – tylko to, co dane Wyłączenie wszelkiej tradycji, twierdzeń innych na dany temat Przedmiot poznania (fenomen) [to, co ukazuje się w sobie samym] Wyłączenie istnienia przedmiotu (uwaga skierowana na uposażenie treściowe) Wyłączenie tego, co nieistotne – analizie podlega istota przedmiotu Cele: eliminacja subiektywnych, emocjonalnych nastawień, hipotez, nastawień… „W redukcji ejdetycznej chodzi zaś o to, aby widzieć sam dany przedmiot i poza tym nic innego”. J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 28

90 J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia, 30Husserl – źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem prawomocności poznania Intuicja – w odróżnieniu od poznania dyskursywnego i abstrakcji – bezpośrednie, ale nie wyczerpujące uchwycenie przedmiotu Obiektywizm – „w każdym badaniu myślenie powinno być skierowane wyłącznie na przedmiot, z całkowitym wyłączeniem wszystkiego, co subiektywne”. Naukowiec „musi wyłączyć wszystko, co pochodzi od niego samego, od podmiotu, przede wszystkim uczucia, życzenia, osobiste nastawienia itd. Wymagany jest bowiem czysty ogląd, czysto teoretyczne nastawienie” (gr. teoria = oglądanie). Postawa kontemplacyjna – wyłączenie „wszystkiego, co praktyczne. Badaczowi nie wolno się pytać, jakiemu celowi to czy tamto mogłoby służyć, lecz tylko i wyłącznie, jakie to coś jest”. J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia, 30

91 wzór – religia, mistycyzm, wiedza ezoterycznaZagadnienie źródeł poznania zagadnienie istnienia pozaracjonalnych źródeł poznania Czy poza doświadczeniem i rozumowaniem istnieją inne (pozaracjonalne) źródła poznania? racjonalizm Jedyna wartościowa wiedza = zdobyta na podstawie doświadczenia i rozumowania wzór – poznanie naukowe (intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność) irracjonalizm Akceptacja pozaracjonalnych źródeł poznania (intuicja, uczucia, objawienie) wzór – religia, mistycyzm, wiedza ezoteryczna

92 Postulaty poznania naukowego (racjonalnego)Intersubiektywna komunikowalność – wiedza może być przekazana w słowach dosłownie rozumianych, bez przenośni, porównań itp. Sprawdzalność – można (przynajmniej zasadniczo) rozstrzygnąć słuszność danego twierdzenia. Poznanie naukowe (racjonale) = intersubiektywnie sprawdzalne i intersubiektywnie komunikowalne Racjonalizm głosi, że tylko wtedy można domagać się powszechnego uznania dla jakiegoś przekonania, jeśli daje się ono dokładnie wypowiedzieć w słowach i każdy (przynajmniej w zasadzie) może się przekonać o jego słuszności. Krytycyzm – funkcja społeczna : obrona przed nonsensem, frazesami i dogmatami Uwaga: tu racjonalizm nie jest przeciwstawiany empiryzmowi!

93 Postulat racjonalności poznania„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej, właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna wyznaczać stopień jego akceptacji” . (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33) intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność) postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej społeczności autorytetami”. (H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29)

94 Iluminacja (św. Augustyn, IV w. n. e.)„Pragnę poznać tylko Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”. Odwrócenie się od życia doczesnego i koncentracja na zbawieniu oraz życiu wewnętrznym, które do niego wiedzie. O istnieniu Boga, nieśmiertelności duszy nie mamy wiedzy na podstawie doświadczenia i rozumowania… Iluminacja: Bóg udziela duszy bezpośrednio drogą oświecenia wiedzy na temat prawd wiecznych, jest to akt nadprzyrodzony, dzieło łaski, poznanie mistyczne Przygotowaniem do poznania prawd wiecznych jest raczej „oczyszczanie serca” niż ćwiczenie umysłu

95 Intuicja (Henri Bergson, 1859-1941)Krytyka intelektu: zarówno poznanie potoczne, jak i naukowe deformują rzeczywistość: 1) intelekt unieruchamia to, co jest z natury zmienne; 2) rozkłada rzeczy na części [intelekt jest jak film, który płynną rzeczywistość unieruchamia w statycznych kadrach]; 3) upraszcza rzeczy – pomija wiele aspektów i zajmuje się tylko wybranymi; 4) kwalifikuje rzeczy – ujmuje je ilościowo i pomija jakości; 5) mechanizuje rzeczy – nauka ze świata robi mechanizm; 6) relatywizuje rzeczy – każdą określa w stosunku do innych. Intuicja – bezpośrednie poznanie rzeczy i wydarzeń w ich całości i zmienności (bliższa instynktowi niż rozumowi). Intuicja jest uświadomionym instynktem, ma przewagę nad intelektem. Intuicja ujmuje rzeczy „od wewnątrz”, bezpośrednio, indywidualnie, jakościowo i w całości

96 Bergson o intuicji „Intuicją zwiemy ten rodzaj współodczuwania, za pomocą którego przenikamy do wnętrza jakiegoś przedmiotu, aby utożsamić się z tym, co ma on w sobie jedynego, a więc niewyrażalnego. Analiza zaś, przeciwnie, sprowadza przedmiot do pierwiastków już znanych, czyli wspólnych jemu i innym przedmiotom. Analizować to wyrażać rzecz jakąś za pomocą tego, co nią nie jest. Wszelka analiza jest więc przekładem, wykładem w symbolach […] Intuicja natomiast – jeśli jest możliwa – jest jednym prostym aktem”. H. Bergson, Wstęp do metafizyki

97 To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha. „ Słuchaj, dzieweczko! Ona nie słucha – To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha. Co tam wkoło siebie chwytasz? Kogo wołasz, z kim się witasz? - Ona nie słucha. - "Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie – A gawiedź wierzy głęboko; Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko. Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce. Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce!"

98 Oświecenie Mnich podszedł do mistrza Joshu i poprosił:"Właśnie wstąpiłem do klasztoru. Proszę poucz mnie." Joshu spytał: "Czy zjadłeś już swój posiłek?" Mnich odparł: "Tak, zjadłem." Joshu rzekł: "Więc umyj swoje miski." Słysząc to mnich doznał oświecenia. Nansen rzekł: "Umysł nie jest Buddą. Rozumowe poznanie nie jest drogą."

99 Pytania kontrolne Na czym polega zagadnienie granic poznania?Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu immanentnego. Sformułuj tezę epistemologicznego idealizmu transcendentalnego. Sformułuj tezę epistemologicznego realizmu Co to jest sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza? Sformułuj prawidła metody analitycznej. Jaką funkcję pełni „cogito ergo sum” w systemie Kartezjusza? Co to jest dualizm metafizyczny res cogitans i res extensa? Wyjaśnij twierdzenie esse est percipi Berkeley’a. Co to jest immaterializm? Co to jest spirytualizm? Przedstaw Hume’a krytykę pojęcia substancji. Przedstaw Kantowski podział sądów i podaj przykłady. Co to jest nauka o dwóch pniach poznania w ujęciu Kanta? Czym są czas i przestrzeń w rozumieniu Kanta? Wyjaśnij pojęcia: rzecz sama w sobie, noumen, fenomen.

100 Pytania kontrolne cd. Przedstaw zagadnienie źródeł poznania w wersji genetycznej i metodologicznej. Sformułuj tezę empiryzmu genetycznego. Sformułuj tezę natywizmu. Sformułuj tezę empiryzmu metodologicznego (wersja skrajna i umiarkowana). Sformułuj tezę aprioryzmu metodologicznego umiarkowanego. Na czym polega spór realizm – antyrealizm w filozofii nauki? Sformułuj tezę realizmu naukowego. Sformułuj tezę antyrealizmu.

101 Literatura R. Descartes, Rozprawa o metodzieG. Berkeley, Trzy dialogi między Filonousem a Hylasem D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. 1 E. Husserl. Idea fenomenologii M. Haman, A. Gut, Wiedza wrodzona, [w:] A. Bremer, Przewodnik po kkognitywistyce J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia (Metoda fenomenologiczna) Film Matrix S. Lem, Kongres futurologiczny