1 Badania nad stresem związanym z pracą prowadzone Spotkanie Zespołu Negocjacyjnego Partnerów Społecznych ds.implementacji Europejskiego Porozumienia Ramowego dotyczącego stresu związanego z pracą ZRP, Warszawa, 15 kwietnia 2007 Badania nad stresem związanym z pracą prowadzone w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy -Państwowym Instytucie Badawczym dr hab.Maria Widerszal-Bazyl Centralny Instytut Ochrony Pracy-Państwowy Instytut Badawczy

2 PLAN Co to jest stres związany z pracą? 2. Pole badawcze3. Pomiar stresu w pracy 4. Stres w wybranych zawodach 5. Wybrane źródła stresu w pracy i ich związek ze zdrowiem pracownika 6. Prewencja stresu związanego z pracą 7. Współpraca z organizacjami europejskimi Wśród wielu źródeł stresu w środowisku pracy, wybraliśmy jako temat niniejszego referatu te, których znaczenie w ostatnich latach szczególnie wzrosło, a stąd są obecnie intensywnie badane i dyskutowane, zarówno w literaturze fachowej jak i w publicystyce. W Pracowni Psychologii Centralnego Instytutu Ochrony Pracy PIB prowadziliśmy, i nadal prowadzimy, badania w tym zakresie. Chcieliśmy zasygnalizować niektóre wyniki tych badań. Skoncentrujemy się na czterech źródłach stresu: niepewności pracy, tzw. konflikcie praca-dom, mobbingu, a także stresie związanym z telepracą.

3 Reakcja psychofizjologiczna pojawiająca się wówczas, gdy 1. CO TO JEST STRES ZWIĄZANY Z PRACĄ? Reakcja psychofizjologiczna pojawiająca się wówczas, gdy wymagania w pracy przekraczają możliwości jednostki lub też są na granicy tych możliwości.

4 2. POLE BADAWCZE Źródła stresu w pracy Zdrowie Zmienne indywidualnePsychiczne np.: - niepokój - depresja zadowolenie z pracy zadowolenie z życia Czynniki fizyko-chemiczne np.: - hałas - temperatura Czynniki psychospołeczne np.: wymagania kontrola wsparcie społeczne niejasność i konfliktowość roli - niepewność pracy - mobbing Fizyczne, np.: - ciśnienie krwi - rytm serca absencje chorobowe dolegliwości mięśniowo-szkieletowe Zmienne indywidualne np.: reaktywność typ zachowania A neurotyzm

5

6 Model kwestionariusza Psychospołeczne Warunki Pracy (PWP)(CIOP-PIB, 2000) Skala wymagań Skala kontroli Skala wsparcia społecznego Skala samopoczucia Skala pożądanych zmian

7 STRUKTURA CZYNNIKOWA PWP(W1) W.intelektualne (22,6%) (W2) W.psychofizyczne oraz w zakr. odpow.za bezp.ludzi i majątku (10,8%) (W3) W.wynikające z konfliktowości roli i przeciążenia (8%) wymagania (W) (K1) K.behavioralna (26,5%) (K2) K.poznawcza (11%) kontrola (K) (WS1) Ws.przełoż.(53,8%) (WS2) Ws. kolegów (12,6%) Skala wsparcia społ.(WS) (D1) samopocz.fiz.(33,7%) (D2) samopocz.psych.(7,1% Skala dobrostanu (D) Skala potrzebnych zmian (PZ1) potrzeba zmian (41%)

8 4.Badania nad stresem w wybranych zawodachpracownicy pomocy społecznej Psychospołeczne właściwości pracy a stres i wypalenie zawodowe kierownicy Psychospołeczne właściwości pracy, zmienne indywidualne (reaktywność, wzór zachowania A, twardość) a zdrowie (psychiczne, kardiologiczne) kontrolerzy ruchu lotniczego Sprawność psychomotoryczna i psychospołeczne właściwości pracy a stres pielęgniarki badania porównawcze w 10 krajach UE nad przyczynami zamiaru porzucenia pracy nauczyciele i pracownicy banków efektywność interwencji obniżającej poziom stresu

9 Stres jako wynik interakcji wymagań, kontroli i wsparcia społecznegowartości średnie

10 β Zdolność do pracy (wskaźnik WAI)a wymagania, kontrola, wsparcie i ich interakcja Wyniki analizy regresji (projekt NEXT) β K Ws wiek W W*K W*K*Ws Krok 1 Krok 2 Krok 3 Step 4 ΔR2 =0 ΔR2 = 2% ΔR2 =12% ΔR2 = 0

11 I ICH ZWIĄZEK ZE ZDROWIEM PRACOWNIKA5. WYBRANE ŹRÓDŁA STRESU W PRACY I ICH ZWIĄZEK ZE ZDROWIEM PRACOWNIKA zakres kontroli w pracy partycypacja bezpośrednia pracowników w decyzjach niepewność pracy konflikt praca-dom mobbing nowe formy pracy: telepraca Wśród wielu źródeł stresu w środowisku pracy, wybraliśmy jako temat niniejszego referatu te, których znaczenie w ostatnich latach szczególnie wzrosło, a stąd są obecnie intensywnie badane i dyskutowane, zarówno w literaturze fachowej jak i w publicystyce. W Pracowni Psychologii Centralnego Instytutu Ochrony Pracy PIB prowadziliśmy, i nadal prowadzimy, badania w tym zakresie. Chcieliśmy zasygnalizować niektóre wyniki tych badań. Skoncentrujemy się na czterech źródłach stresu: niepewności pracy, tzw. konflikcie praca-dom, mobbingu, a także stresie związanym z telepracą.

12 Zróżnicowanie społeczne niepewności pracy w PolsceZadanie badawcze CIOP-PIB 3.A.04 „Niepewność pracy jako źródło stresu a zdrowie” Próba ogólnopolska N= 377 w ramach sondażu typu „Omnibus” (Sopocka Pracownia Badań Społecznych) Miejsce zatrud (przeds.państw, prywatne, itp). Grupa społ-zaw. wiek płeć Wykształcenie (Podst Typ gospodarstwa NIEPEWNOŚĆ PRACY (kwest. Ashford i in.1989) Miejsce zamieszkania (wieś, miasto: <50tys,50-200tys, >200tys) W badaniach specjalnie poświeconych niepewności pracy – projekt ten nadal jest realizowany – chcieliśmy się miedzy innymi dowiedzieć, jakich grup społecznych szczególnie dotyczy niepewność pracy. Analizę taką przeprowadzono na próbie ogólnopolskiej (sondaż realizowała znana Sopocka Pracownioa Badań Społecznych). Wzięto pod uwagę bardzo wiele czynników – pokazane są na rysunku - które potencjalnie można było traktować jako związane z niepewnością pracy. Do mierzenia niepewności pracy zaadoptowaliśmy kwestionariusz Ashford i in (1989), który –zgodnie z tendencjami dyskutowanymi w literaturze –ujmuje niepewność pracy jako zjawisko wielo-dymensyjne, obejmujące nie tylko przekonanie o prawdopodobieństwie utraty pracy, ale także - utraty określonych właściwości pracy . Ku naszemu zaskoczeniu, większość z uwzględnionych czynników nie wykazywała istotnych statystycznie związków z niepewnością pracy. Natomiast korelatem o dużym znaczeniu był fakt korzystania z Internetu (ciekawe, ze bez względu na wiek, płeć, czy miejsce zamieszkania!) Można założyć, że osoby które korzystają z internetu charakteryzuje większa elastyczność, otwartość na zmiany. I te właśnie osoby mniej niepokoją się o pracę. Pewną rolę odgrywa też wielkość gospodarstwa domowego: dużym rodzinom, 4 i więcej osobowym, towarzyszy większy niepokój. Rola wykształcenia była niewielka, choć osoby o wykształceniu podstawowym istotnie rzadziej odczuwały niepewność pracy. Wielkość gosp. domowego (4 osób i więcej/inne) Dochody na osobę Region Polski (Płn, Wsch, Płd Wielkopolska,Centr. ) Korzystanie z internetu (Tak/nie)

13 Korelacje 3 form niepewności pracy ze stresogennymi dymensjami pracyi zmiennymi zdrowia Zadanie badawcze CIOP-PIB 3.A.04 „Niepewność pracy jako źródło stresu a zdrowie” Urzędnicy banku N=265 Zdrowie psych. GHQ-12 NIEPEWNOŚĆ cech pracy WYMAGANIA Zadowolenie z pracy KONTROLA W dalszym ciągu tych samych badań – tym razem przeprowadzanych na urzędnikach jednego z banków – okazało się jednak, ze niepewność pracy jest istotnie powiązana z ogólna sytuacja psychospołeczną organizacji, a więc z takimi stresogennymi właściwościami pracy, jak wymagania, kontrola, wsparcie społeczne. Jak widać na rysunku wszystkie trzy uwzględnione formy niepewności pracy były związane ze wspomnianymi dymensjami psychospołecznymi (najgrubsze strzałki oznaczają korelacje r >.30, średnio-grube – r>.20, a cienkie – r>.10. Wszystkie te korelacje są istotne). Na tym samym rysunku widać także, że wszystkie trzy analizowane formy niepewności pracy są istotnie związane są z takimi konsekwencjami jak: poziom zdrowia psych, obniżone zadowolenie z pracy, mniej (!) absencji chorobowych (co wskazuje, ze niepewność sprzyja tzw. prezentyzmowi, czyli obecności w pracy mimo choroby), a także zwiększa nasilenie konfliktu praca-rodzina (o którym za chwilę). NIEPEWNOŚĆ obecnej pracy Absencje chorobowe (-) NIEPEWNOŚĆ zdobycia nowej pracy WSPARCIE SPOŁ. Konflikt praca-rodzina

14 Mobbing projekt CIOP-PIB IVMobbing projekt CIOP-PIB IV.07: Polska adaptacja kwestionariusza Negative Acts Questionnaire (NAQ) do badania mobbingu (gł.wyk.Magda Warszewska-Makuch) Badania kwestionariuszem NAQ: 1098 nauczycieli ze 120 placówek oświatowo-wychowowaczych Liczba ofiar mobbingu (wg kryterium Leymana): 106 nauczycieli czyli 9,7% Interesuje nas także zjawisko mobbingu. Ponieważ w Polsce nie było jednolitego, dobrego narzędzia do mierzenia mobbingu, w ramach jednego z projektów zaadoptowaliśmy kwestionariusz Einarsena do mierzenia mobbingu. Badania prowadzone tym kwestionariuszem wśród 1098 nauczycieli wykazały, że - stosując kryterium Leymana – 107 nauczycieli, czyli 9,7% można uznać za ofiary mobbingu. Warto zwrócić uwagę, że liczba ta bliska jest średniej europejskiej. Według sondażu warunków pracy przeprowadzanych w 2000 roku przez Europejska Fundacje Poprawy Warunków Życia i Pracy średnio w „15” UE – 9% osób było mobbowanych (choć występowały duże różnice między krajami).

15 Mobbing jako predyktor zdrowia psychicznegoPodsumowanie wyników regresji wielokrotnej zdrowia psychicznego (GHQ12): Wiek Płeć Wydarzenia życiowe 6% Stresory psychospoł 11% 14% O tym, ze mobbing jest istotnym źródłem stresu przekonują wstępne wyniki regresji zdrowia psychicznego (mierzonego GHQ). Wynika z nich, że przy kontroli takich zmiennych jak wiek, płeć, szczególne wydarzenia życiowe (wprowadzanych w 1-szym kroku), a także stresory psychospołeczne (wymagania, kontrola, wsparcie – wprowadzane w 2-gim kroku), mobbing tłumaczy aż 14% wariancji zdrowia psychicznego. Jest to wiec czynnik o bardzo dużym znaczeniu dla zdrowia psychicznego. mobbing

16 6. Prewencja stresu związanego z pracąTRZY POZIOMY PREWENCJI: Prewencja 1-szego rzędu - ograniczanie źródeł stresu Prewencja 2-go rzędu - doskonalenie radzenia sobie ze stresem Prewencja 3-ciego rzędu - ograniczanie skutków stresu, leczenie

17 OGRANICZANIE ŹRÓDEŁ STRESU:DOBÓR ZAWODOWY charakterystyka 550 zawodów („Przewodnik po zawodach”- 7 tomów) - wraz z opisem wymagań niezbędnych przy wykonywaniu zawodu Lista 58 zawodów i 152 stanowisk trudnych i niebezpiecznych, - wraz z wykazem cech krytycznych z punktu widzenia bezpieczeństwa Walidacja testów psychologicznych dla potrzeb doboru do zawodów trudnych i niebezpiecznych Badania psychologiczne kierowców i operatorów sprzętu budowlanego

18 Pomiar przed interwencją(grupy: eksperymentalna i kontrolna, N=72)Prewencja 2-go rzędu - doskonalenie radzenia sobie ze stresem Przykład: programy antystresowe krótko- i długoterminowe wśród pracowników banku i ich efektywność Pomiar przed interwencją(grupy: eksperymentalna i kontrolna, N=72) - psychospołeczne właściwości pracy - style radzenia sobie - wypalenie zawodowe 2. Interwencja (krótka: 2 sesje po 6 godz. długa: 10 sesji po 4 godz) cele: zmniejszenie przeciążenia i konfliktowości roli, zwiększenie wsparcia społecznego, modyfikacja stylów radzenia sobie metody: techniki poznawczo-behawioralne, m.in. priorytetyzacja zadań, elementy negocjacji, treningu asertywności, zarządzania czasem 3. Pomiar po interwencji (grupy: eksperymentalna i kontrolna) efekty: - obniżenie przeciążenia i konfliktowości roli - wzrost wsparcia od przełożonych (!) i kolegów - obniżenie wypalenia (wyczerpania emocj., depersonalizacji(!) - radzenie sobie: wzrost stylu zadaniowego (!), spadek – emocjonalnego wzrost stylu ukierunkowanego na kontakty społeczne

19 7. WSPÓŁPRACA Z ORGANIZACJAMI EUROPEJSKIMIEuropejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy - projekt „Dobre praktyki” - projekt „Europejskie obserwatorium ryzyka”: * koordynacja raportu „Stres w pracy w Europie” * udział w opracowaniu raportu „Przewidywania ekspertów na temat wyłaniających się czynników ryzyka psychospołecznego związanego z bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy” Projekt PRIMA-EF „Zarządzanie ryzykiem psychospołecznym – ramy europejskie”