1 Badanie technikami kwestionariuszowymi w socjologii, badaniach opinii publicznej i psychologii. Czynniki zakłócające. Kontrolowanie zakłóceń. Maria Krawczyńska Psychologia niestacjonarna, 3 rok

2 Metoda kwestionariuszowa – co to takiego?Jest to jedna z metod badań społecznych, w której do zbierania informacji od respondentów wykorzystuje się wystandaryzowany kwestionariusz. W procesie badania kwestionariuszem badany odpowiada na pytania (albo ustosunkowuje się do stwierdzeń) o najróżniejsze swoje cechy, dyspozycje, zwyczaje czy zalety i wady, zazwyczaj korzystając z gotowego zestawu odpowiedzi. Przykład pozycji kwestionariuszowej i zestawu odpowiedzi: „Rzadko bywam przygnębiony i zniechęcony” – zdecydowanie tak, raczej tak, nie wiem, raczej nie, zdecydowanie nie. Tego rodzaju wywiad rzadko ma charakter swobodny, najczęściej jest on w pełni lub częściowo ustrukturalizowany. tylko pytania, które wcześniej muszą być skrupulatnie przygotowane na odpowiedniej liście mogą zostać wykorzystane w badaniu, by zadać je osobie badanej, ponadto mogą zostać zadane wyłącznie w ustalonej kolejności. Muszą także zawierać odpowiednią formę i stylistykę co pozwala to badaczowi wykonać odpowiednio badanie. Metoda ta jest bardzo powszechna w socjologii. 2

3 Czynniki zakłócające 3

4 1. Jakość informacji. Jakość informacji uzyskiwanych w wywiadzie kwestionariuszowym zależy przede wszystkim od poprawnego skonstruowania kwestionariusza wywiadu. Z kolei jakość kwestionariusza w ogromnej mierze zależy od poprawnie sformułowanych i zadanych pytań. W praktyce badawczej kwestionariusze wywiadów przygotowuje wyspecjalizowany zespół. Często badacze jedynie włączają sformułowane przez swoje zespoły badawcze pytania do wielosegmentowych kwestionariuszy realizowanych na losowych próbach ogólnopolskich przez wyspecjalizowane instytucje badawcze, takie jak TNS OBOP, CBOS, TNS Pentor, SMG/KRC, TNS GFK Polonia, Sopocka Pracownia Badań Społecznych. Więc należy uznać, iż pytanie jest dobrym narzędziem badawczym, zastosowanym w ankiecie i kwestionariuszu wywiadu w momencie, kiedy badacz: wie, jakie konkretne zjawisko chce za pomocą konkretnego pytania zbadać potrafi wyliczyć i empirycznie uzasadnić założenia, które upoważniają go do przejścia od skategoryzowanych odpowiedzi respondentów do sądów o badanym zjawisku. Sieradzki, S., (2013) Techniki badawcze w badaniach społecznych. Ankieta a wywiad kwestionariuszowy (s. 23 – 24). W: Biuletyn Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku. EDUKACJA POMORSKA nr 56 (7) styczeń-luty 2013 r. 4

5 2. Długość kwestionariusza.Kwestionariusz nie może być zbyt długi. Bardzo długa lista pytań wywołuje zniechęcenie osób badanych jeszcze przed rozpoczęciem udzielania odpowiedzi. Podczas badania długim kwestionariuszem słabnie uwaga osób badanych i odpowiedzi na końcowe pytania stają się zdawkowe, niepełne lub mało dokładne. Badania długim kwestionariuszem należałoby prowadzić w dwóch etapach na co nie zawsze wystarcza czasu. Ponadto, by odpowiedzi osób badanych były pełne i dokładne, należy badanym zapewnić dyskrecję i anonimowość. W przeciwnym razie można otrzymać odpowiedzi mało rzetelne, gdyż mało kto zdradza swoje prawdziwe myśli, jeśli przypuszcza, że z tego powodu może mieć przykrości, jeśli dotrą one do osób mało mu życzliwych. Zachowanie pełnej anonimowości nie zawsze jest możliwe, ale badanym należy zapewnić dyskrecję, ponieważ od tego zależy wartość materiału badawczego. 5

6 3. Przeprowadzanie badania przez osoby, które nie są odpowiednio do tego przygotowane.Gdy ankieter nie zna kwestionariusza, cierpią na tym badania, zaś respondent niepotrzebnie musi znosić dodatkową uciążliwość. Wywiad wówczas prawdopodobnie zabierze większą ilość czasu niż potrzeba na jego przeprowadzenie i może być nieprzyjemny. Ankieter musi dokładnie przestudiować kwestionariusz, ponieważ jedno, czy dwukrotne jego przejrzenie jest niewystarczające, by nabyć odpowiednią wiedzę na temat kwestionariusza. Ostatecznie ankieter musi odczytywać bezbłędnie pytania jakie stawia badanemu. Dobrym wzorem jest aktor czytający kwestie w sztuce bądź filmie, gdzie muszą one być odczytywane w taki sposób jakby brzmiały w naturalny sposób, podczas przeprowadzania naturalnej rozmowy. Babbie, E., (2004) Kwestionariusz wypełniany przez ankietera (s. 290) W: Babbie, E., (2004) Badania społeczne w praktyce. 6

7 4. Wpływ otoczenia na badanego.Do grupy czynników zakłócających należą zjawiska i przedmioty nie tylko w sensie fizycznym, których widok w związku z treścią pytania może w respondencie wywoływać określone skojarzenia, nieobojętne dla jego odpowiedzi, ale i także o to, czy w tym otoczeniu jest cicho, czy głośno, co utrudnia porozumienie i pracę, czy jest ciepło czy zimno, wygodnie bądź nie oraz wiele innych czynników. Rodzaj otoczenia zależy w dużym stopniu od miejsca, w którym przeprowadza się wywiad. Najczęściej jest to mieszkanie respondenta lub miejsce jego pracy. 7

8 5. Dowolność interpretacyjna (niejasność) pojęć używanych do opisu.Dotyczy to przede wszystkim kwantyfikacji intensywności oraz częstości zachowania. Pojęcia te zostały wprowadzone z tego względu, ponieważ autorzy zgodnie z założeniami koncepcji cechy oczekiwali, iż badana osoba dokona agregacji zachowania, tj. uogólnienia go w sensie czasowym oraz sytuacyjnym, a więc będzie odpowiadała jak zachowuje się „najczęściej”, „zazwyczaj”, czy „zwykle”. W efekcie jednak pojęcia te dawały możliwość różnorodnej interpretacji. Poza tym dodatkową komplikacją był fakt, iż liczne pojęcia nie są zrozumiałe przez wszystkich odbiorców (zróżnicowanie kompetencji językowej) co spowodowało, że postawiony został kolejny zarzut dotyczący stronniczości demograficznej pozycji. Przy braku dużej kompetencji językowej osoby badane mają trudności ze zrozumieniem treści pytań zawartych w kwestionariuszu, co czyni odpowiedzi niediagnostycznymi, np. losowymi. Konsekwencją zbyt dużej niejasności, ogólności pytania, a także trudności językowej może być zmienność intraindywidualna i interindywidualna w dekodowaniu treści. Z kolei to może wywoływać zmienność czasową odpowiedzi i ich niekonsystencję, czego rezultatem może być pogorszenie charakterystyki psychometrycznej pozycji. Pokazano, że pozycje, które są trudne językowo, niejasne, bądź zbyt ogólne mają niższą moc dyskryminacyjną i stabilność czasową niż pozycje, które są bardziej zrozumiałe, jednoznaczne oraz konkretne. 8

9 6. Ocena zachowania przy odpowiadaniu na pytania kwestionariuszowe.Relacja o własnym zachowaniu może być obciążona szeregiem zniekształceń poznawczych: wadliwą oceną zachowania w kategoriach ilościowych i czasowych, zapominaniem czy też pomijaniem niektórych faktów z biografii, stereotypizacją oraz powierzchownością sądów, rzutowaniem emocji na ocenę zachowania czy nadmiernym wpływem obecnego zachowania na ocenę zachowania typowego (Angleitner i in., 1986; Cronbach, 1990). Problemy te częściowo wiązały się z ogólnością i niejasnością pytań, jednak dotyczyły także zagadnień bardziej podstawowych. Szczególnej krytyce poddano szczególnie pytania o fakty trudno obserwowalne lub wręcz niedostępne jednostce. 9

10 7. Dopasowanie formatu odpowiedzi do treści pytań i preferencji osób badanych.Problem może także dotyczyć niedostosowania do możliwości poznawczych osób badanych formatów o bardzo dużej bądź bardzo małej liczbie opcji odpowiedzi czy też wersji pytania kwestionariuszowego. Problem dotyczyć może zwłaszcza w odniesieniu do formatów dwukategorialnych, które nie gwarantują osobom badanym możliwości dokonywania bardziej precyzyjnej oceny zachowania. Poza tym formaty te także zmuszają badanych do udzielania zdecydowanych odpowiedzi, podczas, gdy osoby badane nie mają własnego zdania, czy też nie potrafią wybrać prawidłowej ich zdaniem jednej spośród wymienionych odpowiedzi, co wiąże się z akceptacją wszystkich dostępnych możliwości. 10

11 Najczęstsze błędy pojawiające się przy konstruowaniu kwestionariusza to:fałszywe założenie znawstwa – jeden z podstawowych błędów metodologicznych pojawiający się w badaniach ankietowych polegający na założeniu przez badacza, że pytany respondent zna fakty bądź pojęcia, o których jest mowa w zawartym pytaniu kwestionariuszowym. Błąd ten wynika z niestosowania pytań filtrujących w sytuacji, gdy dane pytanie nie jest pytaniem sprawdzającym. Efektem tego typu błędów są niewiarygodne i niemiarodajne odpowiedzi. Często występują one w badaniach opinii publicznej, gdy w pytaniach pojawiają się konkretne instytucje bądź nazwiska, których działanie mają ocenić respondenci. pytania wzajemnie sprzeczne pytania sugerujące – to w metodach badań społecznych pytanie sugeruje respondentowi odpowiedź zgodnie z zamierzoną lub niezamierzoną sugestią osoby projektującej kwestionariusz. Przykładami pytań sugerujących są np.: Większość Polaków opowiada się za przystąpieniem Polski do UE, czy Pan/Pani jest również za? Czy jest Pan/Pani przeciwko nadaniu większych uprawnień prezydentowi RP? W pytaniach sugerujących występują często zwroty o zabarwieniu emocjonalnym (np.: biedny, luksusowy, głód, kryzys), które mogą narzucić respondentowi odpowiedź). W badaniach społecznych pytanie sugerujące uznawane jest za błąd metodologiczny. 11

12 Chcesz na obiad kotlet schabowy czy kurczaka?Najczęstsze błędy pojawiające się przy konstruowaniu kwestionariusza to: c.d. Pytanie puste – rodzaj pytania kwestionariuszowego. Jest to pytanie podchwytliwe, zwykle sugerujące, niezbyt trudne. Wykorzystuje się je do analizy sposobu udzielania odpowiedzi przez respondenta i na tej podstawie ocenia jego wiarygodność lub wiarygodność ankietera. Pytanie zamknięte to takie, w którym pytający stara się ograniczyć liczbę możliwych odpowiedzi. Przykład: Chcesz na obiad kotlet schabowy czy kurczaka? pytania niejednoznaczne niedostosowane (np. kulturowo) – Przenoszenie narzędzi diagnostycznych z jednej kultury do drugiej pociąga za sobą konieczność zadania sobie pytania: co robić, aby narzędzie (szerzej – procedura diagnostyczna) trafne i rzetelne w jednej kulturze pozwalało równie dobrze diagnozować w innej kulturze? Jak uniknąć błędu stronniczości i tego, że narzędzie jest nierównoważne – przychylne wobec członków kultury pierwowzoru i tendencyjne w stosunku do członków kultury docelowej? 12

13 Problem wiarygodności informacji uzyskiwanych w wywiadach kwestionariuszowych.Badacz zazwyczaj nie wie, które z zebranych informacji są wiarygodne, a które nie, lub jaki stopień wiarygodności można im przyznać. Czasami, jeśli odznacza się krytycyzmem, zadaje sobie te pytania, jednak rzadko umie na nie udzielić odpowiedzi, zwłaszcza ostatecznie uzasadnionych. 13

14 Kontrolowanie zakłóceń - sposoby14

15 1. Szczerość wobec pacjenta.W przypadku, kiedy diagnoza służyć ma innym, niż poradnictwo i terapia celom, na przykład orzeczniczym, szczerość jest także wskazana. Nie ulega wątpliwości, że osoba skierowana na badanie psychologiczne w związku z podjętymi staraniami o odszkodowanie lub rentę, często maksymalnie fałszuje wyniki badań, po to, by były jak najkorzystniejsze z punktu widzenia określonych roszczeń. Niemniej warto mieć świadomość, że psycholog po latach pracy z pacjentem ma na swoim koncie tysiące przeprowadzonych badań, a ludzie są do siebie w zasadzie dość podobni. Niezależnie od tego, że psychologiczne narzędzia diagnostyczne wyposażone są w kontrolne skale pomiarowe służące określaniu tendencji pacjenta do przedstawiania się w określonym świetle, wprawa i doświadczenie umożliwiają specjaliście dość łatwe oddzielanie rzeczywistości od fikcji. Warto zachować zdrowy krytycyzm, rozsądek i świadomość ustalonych w kontrakcie terapeutycznym granic ingerencji w sprawy prywatne. (Kontrakt terapeutyczny to wstępna umowa pomiędzy psychoterapeutą a jego klientem, dotycząca ogólnych warunków współpracy w ramach procesu terapeutycznego). 15

16 2. Stosowanie innych metod uzupełniających.Psychologiczne narzędzia pomiarowe, czyli przede wszystkim testy i kwestionariusze psychologiczne, pomimo, że coraz bardziej doskonałe, nie zapewniają pomiaru w ścisłym tego słowa sensie. Oznacza to, że poziomu ekstrawersji czy neurotyzmu nie jesteśmy w stanie określić z precyzją przypominającą pomiar ludzkiego wzrostu czy wagi. Przede wszystkim, tak ścisły pomiar nie jest w psychologii możliwy. Ludzkie dyspozycje psychiczne oraz emocjonalne są zjawiskami na tyle zmiennymi, a także nieokreślonymi, że trudno jest je w sposób wysoce jednoznaczny mierzyć i opisywać.  Postępowanie diagnostyczne zmierza do uzyskania orientacji w zakresie cech mentalnych i ewentualnych zaburzeń funkcjonowania psychologicznego u konkretnego pacjenta. Uzupełnia się go innymi metodami – wywiadem, wywiadem obiektywnym, obserwacją itd. Nie ma zatem większego znaczenia, czy pomiar idealnie odzwierciedla dyspozycje psychiczne pacjenta, które zresztą i tak wykazują pewne fluktuacje na przestrzeni czasu. 16

17 3. Realne deklarowanie problemów.Wiele osób opisuje się tak, jak widzą samych siebie w marzeniach oraz pobożnych życzeniach. Nagminnie występuje zaprzeczanie cechom czy zwyczajom uznawanym powszechnie za niepożądane bądź nawet patologiczne a z drugiej strony – przypisywanie sobie cech pozytywnych społecznie pożądanych. Często ponadto pacjent zniekształca informacje o sobie w sposób niezamierzony, ponieważ nie zdaje sobie sprawy z istniejących u siebie problemów lub te istniejące przedstawia zupełnie inaczej, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Dla przykładu – osoba uzależniona od narkotyków przychodzi z problemami małżeńskimi i żali się na partnera. Tymczasem szybko oczywiste staje się, że u podstaw wszelkich partnerskich konfliktów leży jej własne uzależnienie, którego nie dopuszcza do świadomości lub zwyczajnie nie akceptuje. To właśnie rolą diagnosty jest dotarcie do najbardziej prawdopodobnego źródła zgłaszanych przez pacjenta problemów. 17

18 4. Precyzja w określeniu problemu.Osoba badana musi mieć świadomość, że precyzyjne określenie problemu może trwać nawet przez kilka pierwszych sesji natomiast sformułowana diagnoza wstępna podczas dalszego kontaktu podlega ciągłej weryfikacji. Czasami pacjent, zwłaszcza w poradnictwie prywatnym, ma niejakie pretensje, że płatne sesje terapeutyczne poświęca się na wypełnianie kwestionariuszy i testów, zamiast czym prędzej przystąpić do pracy nad jego problemem, z którym (klient) przyszedł do terapeuty. Tym bardziej, że przecież sam doskonale wie, co mu dolega. Wskazane jest, by poszukująca pomocy osoba pozwoliła psychologowi przeprowadzić pełny i rzetelny proces diagnostyczny, ponieważ między innymi od prawidłowo sformułowanej diagnozy zależy następnie powodzenie terapii. 18

19 5. Uświadomienie badanemu celu badania.Osoba poddająca się diagnozie psychologicznej musi mieć świadomość, że z psychologicznego punktu widzenia istotne znaczenie mają niemal wszystkie szczegóły jej życia. Wiąże się to z koniecznością zadawania pacjentowi nawet bardzo intymnych pytań. Ponadto badany powinien mieć świadomość, że: Po pierwsze – psycholog, podobnie jak lekarz, miewa w swej praktyce do czynienia z najróżniejszymi, nawet bardzo dziwacznymi przypadkami zaburzeń, a zatem nic, co ludzkie, nie jest mu obce. Po latach pracy z osobami w różnym stopniu zaburzonymi psychicznie naprawdę niewiele zjawisk jest w stanie psychologa zaskoczyć. Po drugie – w zakresie zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, podobnie jak we wszelkich innych dziedzinach, nie ma problemów nieakceptowanych czy nieprzyzwoitych. Żaden problem zdrowotny nie jest wstydliwy – powodem do wstydu jest raczej zaniedbywanie własnej kondycji zdrowotnej. Dlatego należy śmiało i otwarcie mówić o swoich niedomaganiach i pamiętać, że dla psychologa czy lekarza nie istnieją przypadki nie mieszczące się w zakresie wiedzy specjalistycznej. Po trzecie – psychologa, podobnie jak lekarza czy adwokata, pod groźbą odpowiedzialności etycznej i karnej obowiązuje ścisła tajemnica zawodowa. 19

20 6. Odpowiednia postawa wobec badanego.Postawa badającego powinna być taktowna i stonowana. Przy zadawaniu pytania nie należy okazywać jakichkolwiek sugestywnych gestów, grymasów, czy ironicznych uśmiechów, gdyż takie zachowanie może być opacznie zinterpretowane przez badanego. Badacz powinien być dociekliwy, ale nie napastliwy w zadawaniu pytań. Należy wystrzegać się polemik z respondentem, pouczania go, wszelkich form krytyki oraz okazywania swojej wyższości. Generalnie badający powinien postarać się ograniczyć emocjonalne podejście do respondenta. Stosowanie się do tych zasad, w dużej mierze ułatwia cały proces wywiadu. Oczywiście tego typu zachowanie jest typem idealnym. Nie zapominajmy jednak, że badający jest tylko człowiekiem i zachowanie bezstronności w kontakcie interpersonalnym z respondentem nie przychodzi mu łatwo. 20

21 7. Miejsce badania. Wybór odpowiedniego miejsca do przeprowadzenia badania często pomaga w otrzymaniu trafnych odpowiedzi na pytania, które zostały zamieszczone w kwestionariuszu. Rolą badacza jest wybór takiego miejsca, które zapewni respondentowi bezpieczeństwo, intymność i swobodę. Ponadto powinno być to ciche oraz spokojne pomieszczenie, które zagwarantuje skupienie niezbędne do udzielenia poprawnych odpowiedzi. Również powinno unikać się wszelkiego typu głośnych miejsc, np.: kawiarni, klubów, korytarzy szkolnych w trakcie przerwy itp., gdyż dekoncentrują one respondenta. Oczywiście znalezienie odpowiedniego stanowiska do badania nie jest proste. Przy jego wyborze zdeterminowani jesteśmy przez takie czynniki jak: czas, chęci, a także dostępność badanych. Dobrym miejscem przeprowadzenia wywiadu kwestionariuszowego może być pusta klasa, pokój, czy samo mieszkanie respondenta. Kobyliński, J., (2004). Charakterystyka wywiadu kwestionariuszowego. [online], [dostęp: 14 stycznia 2017], Dostęp w Internecie: 21

22 8. Kreatywność badacza. Ankieter powinien wykazywać pewną dozę kreatywności w trakcie przeprowadzania wywiadu. Zdarzają się sytuacje, w których konieczne jest indywidualne podejście do respondenta. Co prawda badaczowi nie wolno zmieniać treści pytań, ani sugerować odpowiedzi, ale może umiejętnym podejściem skłonić respondenta do głębszych, bardziej treściwych odpowiedzi. Takie drążenie tematu bardzo wzbogaca późniejszą analizę danych. Gdy respondent nie rozumie pytania lub stwierdza, że nie zna odpowiedzi, ankieter powinien zachęcić go do głębszej refleksji i skłonić do udzielenia informacji na interesujące go zagadnienie. Takiego dogłębnego zbadania tematu nie sposób osiągnąć w przypadku zastosowania techniki ankiety. Innym problemem, z którym może spotkać się ankieter, może być nadmierne gadulstwo badanego. Respondent w trakcje wywiadu może bardzo rozwijać swoje odpowiedzi, często zbaczając z omawianego tematu. W takim przypadku badacz powinien w umiejętny oraz taktowny sposób skierować rozmowę na pożądany temat. Kobyliński, J., (2004). Charakterystyka wywiadu kwestionariuszowego. [online], [dostęp: 14 stycznia 2017], Dostęp w Internecie: 22

23 9. Odpowiednio dostosowany język do respondentów.Pytania znajdujące się w kwestionariuszu powinny być możliwie jednoznaczne, czyli dotyczyć specyficznych i konkretnych zachowań oraz sytuacji życiowych osoby badanej, a nie operować uogólnieniami bądź pojęciami abstrakcyjnymi. Przy budowaniu metody zalecane są konsultacje z językoznawcami (Strelau, 1995), ponadto ważne jest dokonywanie oceny pytań przez osoby badane, a w efekcie przeformułowanie czy usuwanie wadliwych pytań. Konieczne jest także określenie dostępności demograficznej kwestionariusza, w postaci wskazania minimalnego poziomu wykształcenia lub też inteligencji badanego, co pozwoli prawidłowo wypełnić kwestionariusz. Zawadzki, B. (2000). Kwestionariusze osobowości. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, str. 473 – 476). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.  23

24 10. Zmiana procedury badania.Na etapie badania kwestionariuszem jest możliwa zmiana procedury badania oraz statystyczne kontrolowanie wpływu aprobaty. Podstawowa forma zmiany procedury dotyczy anonimowości badań, które nie angażują struktury Ja, redukują wpływ sprawiania wrażenia. Statystyczne kontrolowanie wpływu tej zmiennej polega z kolei na wprowadzeniu do kwestionariusza skali aprobaty społecznej, traktowanej jako skala kontrolna oraz na pomijaniu w analizie danych wyników skal treściowych tych osób badanych, które uzyskały wysokie wyniki w skalach kontrolnych, na korygowaniu wyników skal treściwych przez doliczanie tzw. poprawek korekcyjnych bądź parcjalizowanie współczynników korelacji tych skal z kryterium zewnętrznym. 24

25 Bibliografia Babbie, E., (2004) Kwestionariusz wypełniany przez ankietera (s. 290) W: Babbie, E., (2004) Badania społeczne w praktyce. Imielski, W., Psychologiczne badanie diagnostyczne. Informacje dla niewtajemniczonych [online], [dostęp: 10 stycznia 2017], Dostępny w Internecie: Lutyński, L., (1972) Analiza procesu otrzymywania informacji w badaniach z zastosowaniem wywiadu kwestionariuszowego (s. 13 – 125). W: Gostkowski, Z., Lutyński, J., Analizy i próby technik badawczych socjologii. T. 4: Wywiad kwestionariuszowy w świetle badań metodologicznych. Polska Akademia Nauk. Instytut Filozofii i Socjologii – Wrocław. Wydawnictwo: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Sieradzki, S., (2013) Techniki badawcze w badaniach społecznych. Ankieta a wywiad kwestionariuszowy (s. 23 – 24). W: Biuletyn Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku. EDUKACJA POMORSKA nr 56 (7) styczeń-luty 2013 r. Strona Internetowa Ankieter.pl [online], [dostęp: 10 stycznia 2017], Dostępny w Internecie: 25

26 Kobyliński, J. , (2004). Charakterystyka wywiadu kwestionariuszowegoKobyliński, J., (2004). Charakterystyka wywiadu kwestionariuszowego. [online], [dostęp: 14 stycznia 2017], Dostęp w Internecie: Zawadzki, B. (2000). Kwestionariusze osobowości. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, str. 473 – 476). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.  26