1 BEZPIECZEŃSTWO EKOLOGICZNEAnna Przyborowska-Klimczak

2 Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznegoBezpieczeństwo ekologiczne jest to trwały i ciągły proces zmierzający do osiągnięcia pożądanego stanu ekologicznego, zabezpieczający spokojną i zdrową egzystencję wszystkich elementów ekosystemu, przy użyciu różnych środków zgodnych z zasadami współżycia wewnętrznego państwa i społeczności międzynarodowej.

3 Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznegoW nurcie tzw. negatywnym, odwołującym się do źródeł zagrożeń i sposobu ich unikania, bezpieczeństwo ekologiczne jest określane jako likwidacja lub zmniejszenie do minimum zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka, których źródłem jest środowisko naturalne. Takie spojrzenie powoduje, że przeciwdziałanie zagrożeniom zaczyna się dopiero po ujawnieniu się skutków.

4 Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznegoW drugim nurcie tzw. kreacyjnym, który pojawił się po wielkich katastrofach przemysłowych minionego wieku, szczególnie w Seveso (1976 r.), Bhopalu (1984 r.) i Czarnobylu (1986 r.), zwrócono uwagę na konieczność tworzenia bezpiecznych warunków przetrwania, uznając, że większość zagrożeń wiąże się z działalnością człowieka. Uznano zatem, że bezpieczeństwo ekologiczne jest procesem podejmowania działań przez społeczność międzynarodową i wewnątrz państw, mających na celu kształtowanie pożądanego stanu środowiska przyrodniczego w celu zachowania warunków, w których zagrożenia nie mogą się pojawić.

5 Raport U Thanta „Czy kiedyś historycy powiedzą: mimo ich zdolności i geniuszu, poszli na dno z powodu braku wody, powietrza i zdolności przewidywania.” Te słowa zawarte w słynnym Raporcie Człowiek i jego środowisko, ogłoszonym ponad trzydzieści lat temu przez ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta, pozostają wciąż aktualne. Poważne zagrożenia dla środowiska człowieka występują bowiem nadal, a niektóre z nich ulegają nasileniu. Wiele z tych zagrożeń przekracza granice poszczególnych państw, ma charakter regionalny lub globalny, konieczne są zatem wspólne programy i przedsięwzięcia prewencyjne i naprawcze.

6 Zagrożenia dla środowiska człowiekaLista współczesnych zagrożeń dla środowiska jest bardzo obszerna. Pozostają one też w wyraźnych, wielowątkowych powiązaniach i zależnościach. Do najpoważniejszych zagrożeń trzeba: zmiany klimatyczne obejmujące efekt cieplarniany, kwaśne deszcze, zmniejszanie się warstwy ozonowej, pustynnienie, wylesianie, erozję gleb, zanieczyszczenie wód i powietrza, a także wymieranie gatunków zwierząt i roślin oraz inwazję gatunków niepożądanych. Należy zaznaczyć, iż trudno jest obecnie przewidzieć skutki zmian klimatycznych i innych zmian środowiskowych, bowiem zmiana jednego parametru dotyczącego środowiska często w sposób lawinowy pociągają za sobą zmiany wielu innych czynników. Raz uruchomiony proces skomplikowanych przemian trudno jest też zatrzymać.

7 Zagrożenia dla środowiska człowiekaPrzyjmując kryterium przedmiotowe, źródłami zagrożeń są zdarzenia powodowane siłami przyrody i działalnością gospodarczą postrzegane jako: naturalne - skutki klęsk i katastrof żywiołowych oraz cywilizacyjne – materialne zanieczyszczenia różnego rodzaju i typu wprowadzane do otoczenia w toku działalności człowieka.

8 Zagrożenia dla środowiska człowiekaZagrożenia te charakteryzują się ogromną złożonością, obejmują skutkami najczęściej wielki obszar, są niezmiernie dynamiczne w swej fazie trwania oraz, co jest bardzo ważne, zależne od losowych czynników otoczenia. Prowadzą do degradacji lub dewastacji środowiska, albo do skrajnego wypadku – klęski ekologicznej. Znamionują je także: niepewność zdarzeń powodujących szkody, wielość przyczyn sprawczych, różnorodność skutków bezpośredniego zagrożenia populacji i środowiska (wynikających z własności), indywidualny i niepowtarzalny przebieg, nakładanie się skutków zdarzeń w czasie i przestrzeni na elementy składowe otoczenia.

9 Zagrożenia dla środowiska człowiekaZagrożenia cwilizacyjne (antropegeniczne) Zagrożenia nieatropogeniczne awarie i katastrofy chemiczne katastrofy jądrowe zanieczyszczanie odpadami długotrwałe emisje szkodliwych substancji zanieczyszczania ropą naftową inne - pierwotne i wtórne pochodne wymienionych powodzie susze huragany wiry (trąby) powietrzne trzęsienia ziem, wybuchy wulkanów długotrwałe silne mrozy lokalny rozwój pasożytów lub szkodników pożary przestrzenne lasów

10 Efekt cieplarniany Efekt cieplarniany, zwany też efektem szklarniowym, polega na wzroście temperatury atmosfery, który spowodowany jest obecnością w jej składzie tzw. gazów cieplarnianych (należą do nich: para wodna, której udział w efekcie cieplarnianym wynosi 62%, dwutlenek węgla – 22%, ozon znajdujący się w warstwie przypowierzchniowej – 7%, freony, metan, podtlenek azotu), które sprawiają, iż przepuszczana jest duża część promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi, a zatrzymywane jest ciepło wypromieniowane przez nią i dolne warstwy atmosfery

11 Efekt cieplarniany Jest to zjawisko naturalne i korzystne z punktu widzenia życia na Ziemi. Na powierzchni Ziemi pozbawionej atmosfery temperatura utrzymywałaby się na poziomie –17° C, obecnie średnia temperatura wynosi +15° C. Należy zatem zaznaczyć, iż zagrożeniem jest nie sam efekt cieplarniany, ale zmiany jego nasilenia. Życie na Ziemi dostosowuje się do panujących na niej warunków; zmiany tych warunków, które już kilkakrotnie występowały wskutek nasilenia efektu cieplarnianego powodowały, że wymierały gatunki, które nie były w stanie zaadaptować się do nowej sytuacji.

12 Efekt cieplarniany W ostatnich latach wskutek wzrostu temperatury wody morskiej, w niektórych miejscach przekracza ona 30° C na głębokości do 15 m, dochodzi do „wybielania się”, a następnie wymierania raf koralowych. Rafy są naturalnymi barierami, zabezpieczającymi tropikalne wyspy przed erozją, wywołaną przez fale oceaniczne. Stanowią zatem naturalny falochron, który oddziela wyspę od morza, tworząc płytką lagunę, która jest też bezpiecznym matecznikiem dla wielu gatunków mięczaków, ryb, żółwi morskich. Wskutek efektu cieplarnianego następuje nie tylko wymieranie gatunków, ale także ubożenie gleb, pojawiają się niedobory wody w rejonach, w których dotychczas nie było takich problemów, powstają anomalie klimatyczne.

13 Konwencja w sprawie zmian klimatu z 1992 r.Problem zmian klimatycznych, a w szczególności występowania efektu cieplarnianego podjęto w Ramowej Konwencji NZ w sprawie zmian klimatu, sporządzonej w Nowym Jorku 9 maja 1992 r., otwartej do podpisania podczas Konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r.. Konwencja została opracowana pod auspicjami UNEP, z udziałem utworzonego w 1988 r. Międzyrządowego Panelu w Sprawie Zmian Klimatu. Głównym celem Konwencji było ustabilizowanie emisji gazów cieplarnianych odpowiedzialnych za powstawanie efektu cieplarnianego (w przypadku państw rozwiniętych ustabilizowanie emisji w 2000 r. przyjęto poziomie bazowego roku – 1990, a w państwach będących w okresie do przechodzenia do gospodarki rynkowej – na poziomie wybranego przez nie roku, w Polsce wybrano 1988 r.). Obecnie jest 196 stron Konwencji.

14 Protokół z Kioto z 1997 r. Przyjęty 11 grudnia 1997 r. w Kioto Protokół do Konwencji przewiduje redukcję przez państwa rozwinięte i państwa będące w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej emisji gazów cieplarnianych. Protokołem jest objętych sześć gazów cieplarnianych, a wymagane poziomy redukcji mogą być przez strony osiągane ”indywidualnie lub łącznie”. Do mechanizmów umożliwiających łączną implementację Protokołu należy: handel emisjami gazów cieplarnianych, wspólna realizacja projektów mających na celu redukcję oraz mechanizm czystego rozwoju, umożliwiający realizację projektów przez strony z załącznika I na terytoriach państwa spoza tego załącznika. Protokół obowiązuje 192 strony.

15 Zmniejszanie się warstwy ozonowejWarstwa ozonowa jest to występująca w atmosferze, na wysokości od 10 do 50 km, warstwa o dużej koncentracji ozonu (ozon jest wysoce reaktywną cząsteczką zawierającą trzy atomy tlenu). Warstwa ozonowa odgrywa bardzo istotną rolę, bowiem absorbuje szkodliwe promieniowanie nadfioletowe. Jednocześnie ozon występujący na niższych wysokościach (w troposferze) jest niebezpieczny dla organizmów żywych, a powstaje głównie podczas smogu fotochemicznego, będącego wynikiem spalania paliw kopalnych. Ozon występujący w stratosferze jest niszczony przede wszystkim przez chlorofluorowęglowodory, zwane popularnie freonami (pochodne chlorowcowe węglowodorów nasyconych), halony ( pochodne fluorowcowe metanu i etanu) oraz tlenki azotu. Freony były szeroko stosowane jako czynniki chłodzące (np. w lodówkach), a także jako rozpuszczalniki i gazy nośne w aerozolach, natomiast halony wykorzystywano do produkcji sprzętu gaśniczego.

16 Zmniejszanie się warstwy ozonowejZniszczenie warstwy ozonowej i wzrost promieniowania nadfioletowego może powodować różnego rodzaju mutacje w następstwie zaburzonych procesów replikacji i prowadzić do powstawania komórek nowotworowych. Najbardziej narażone na działanie promieni UV-B są komórki skóry i dlatego najczęściej odnotowywanymi chorobami są nowotwory skóry, a także choroby oczu – zaćma. Zagrożenie dotyczy nie tylko człowieka, ale także zwierząt – kręgowców. U roślin występują uszkodzenia struktur komórkowych biorących udział w fotosyntezie, co powoduje zmniejszanie produkcji roślinnej, a także ma negatywny wpływ na funkcjonowanie całych ekosystemów.

17 Konwencja o ochronie warstwy ozonowej z 1985 r.Pod auspicjami UNEP została sporządzona w dniu 22 marca 1985 r. Konwencja wiedeńska o ochronie warstwy ozonowej. Konwencja ogólnie określa zobowiązania stron (197 stron, w tym Unia Europejska), kładąc nacisk przede wszystkim na prowadzenie badań naukowych, wymianę informacji oraz na współpracę międzynarodową dotyczącą m. in. technologii alternatywnych (technologii umożliwiających redukcję lub wyeliminowanie emisji substancji mających lub mogących mieć negatywne skutki w warstwie ozonowej). Nie nakłada natomiast wprost obowiązków związanych z eliminacją lub redukcją konkretnych substancji.

18 Protokół montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową z 1987 r.Impulsem do podjęcia prac na Protokołem do Konwencji było wykrycie ”dziury ozonowej” nad Antarktydą. Protokół montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową sporządzono 16 września 1987 r. Czterokrotnie przyjęto do niego poprawki ( w Londynie – czerwca 1990 r., w Kopenhadze – 25 listopada 1992 r., w Montrealu – 17 września 1997 r., w Pekinie – 3 grudnia 1999 r.). Celem tych poprawek było głównie rozszerzanie zakresu Protokołu o nowe substancje, w odniesieniu do których przewidziano określone obowiązki zaniechania lub redukcji ich używania. Protokół przewiduje też zakaz importu i eksportu substancji kontrolowanych oraz importu produktów zawierających niektóre substancje kontrolowane z państw niebędących stronami Protokołu, lub które nie przyjęły odpowiedniej poprawki do niego.

19 Kwaśne deszcze Kwaśne deszcze (bardziej właściwym określeniem byłby termin „kwaśne opady”, bowiem kwaśne aerozole przedostają się do atmosfery także w postaci śniegu, deszczu ze śniegiem i mgły) powstają w następstwie emisji do atmosfery lotnych węglowodorów, dwutlenku węgla i tlenku azotu wskutek spalania paliw kopalnych lub oddziaływania czynnych wulkanów. W wyniku reakcji dwutlenku węgla i tlenku azotu z wodą zawartą w atmosferze powstaje kwas siarkowy i kwas azotowy. Zawarte w opadach roztwory kwasów spadając na powierzchnię Ziemi powodują wymieranie drzew (opłukiwane kwaśnymi deszczami drzewa są pozbawiane wapnia i magnezu – tracą liście i żółkną, a uwolniony z zawartych w glebie soli glin oraz rtęć niszczą ich korzenie). Kwaśne opady przyczyniają się do zakwaszania wody w jeziorach i innych zbiornikach wodnych, co powoduje ginięcie żyjących w nich ryb i innych żywych organizmów.

20 Pustynnienie Pustynnienie jest rezultatem jednoczesnego oddziaływania zmian klimatycznych i działalności człowieka. Człowiek jest odpowiedzialny za takie przyczyny pustynnienia jak: nadmierny wypas stad, który może całkowicie zniszczyć roślinność i odsłonić wrażliwe gleby, nadmierna eksploatacja ziem uprawnych, niszczenie lasów, przeludnienie, nieumiejętne przeprowadzanie irygacji oraz przyczynianie się do zasolenia terenów nawadnianych. W związku z nawadnianiem terenów suchych o znacznym tempie parowania następuje akumulacja soli w glebach powierzchniowych – salinizacja.

21 Pustynnienie Salinizacji można uniknąć jeśli poziom soli w glebie jest niski lub średni oraz jeśli zostanie wybudowany system odwadniający, usuwający wody spływowe bogate w sole. Jednak ze względu na rzadkie stosowanie zabiegów irygacyjnych na suchych obszarach – traci się rocznie wskutek salinizacji ponad 125 tysięcy hektarów trenów uprawnych. Nieodpowiednie gospodarowanie terenami suchymi i półsuchymi, obok czynników klimatycznych, prowadzi do ich pustynnienia.

22 Pustynnienie Pustynia jest obszar, na którym suma opadów w ciągu roku jest niższa niż 250 mm, a roślinność pokrywa mniej niż 10% powierzchni. Takie obszary występują na wszystkich kontynentach i zajmują ok. 20% powierzchni lądów (pustynie piaszczyste pokrywają tylko ok. 20% obszarów suchych, przeważają pustynie kamieniste i żwirowe). Oblicza się, że pustynie pochłaniają prawie 6 milionów hektarów ziemi rocznie. Pustynnienie jest zjawiskiem rozprzestrzeniającym się ze znaczną szybkością, zagrażającym prawie 60 państwom zamieszkałym przez miliard osób.

23 Pustynnienie Nieodpowiednie gospodarowanie terenami suchymi i półsuchymi, obok czynników klimatycznych, prowadzi do ich pustynnienia. Pustynia jest obszar, na którym suma opadów w ciągu roku jest niższa niż 250 mm, a roślinność pokrywa mniej niż 10% powierzchni. Takie obszary występują na wszystkich kontynentach i zajmują ok. 20% powierzchni lądów (pustynie piaszczyste pokrywają tylko ok. 20% obszarów suchych, przeważają pustynie kamieniste i żwirowe). Oblicza się, że pustynie pochłaniają prawie 6 milionów hektarów ziemi rocznie. Pustynnienie jest zjawiskiem rozprzestrzeniającym się ze znaczną szybkością, zagrażającym prawie 60 państwom zamieszkałym przez miliard osób.

24 Konwencja o zwalczaniu pustynnienia z 1994 r.Problem ochrony obszarów przed degradacją wskutek ich pustynnienia uregulowano w postanowieniach Konwencji o zwalczaniu pustynnienia w krajach doświadczających poważnej suszy i/lub pustynnienia, szczególnie w Afryce, sporządzonej w Paryżu w dniu 17 czerwca 1994 r., która obowiązuje 195 stron. Celem współpracy międzynarodowej, zgodnie z postanowieniami Konwencji, jest przeciwdziałanie pustynnieniu i łagodzenie skutków suszy na terytoriach państw dotkniętych tymi zjawiskami. Biorąc pod uwagę różnice zachodzące w odniesieniu do zasięgu i intensywności oraz przyczyn i konsekwencji tych zjawisk w poszczególnych regionach geograficznych świata, do Konwencji dołączono cztery aneksy, stanowiące jej integralną część, w których określono szczegółowe reguły implementacji Konwencji na obszarach Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i regionu Karaibów oraz północnej części regionu śródziemnomorskiego.

25 Erozja gleb Erozja gleb oraz ich wyjaławianie jest następstwem nieprawidłowo prowadzonej gospodarki rolnej. Erozję gleb przyspiesza m.in. odsłanianie gleb w wyniku niszczenia pokrywy roślinnej, tworzenie wielkich powierzchni pól bez elementów spowalniających spływ wód, stosowanie nieodpowiedniej techniki przeorywania gleb. Większość gospodarstw rolnych jest nastawionych na osiąganie szybkich zysków i gdy zaczynają się procesy erozji gleb początkowo są one bagatelizowane. Erozja zmniejsza jednak produktywność terenów wskutek ubywania materii organicznej i pierwiastków biogennych, osłabienia zdolności retencji wody i ograniczenia warstwy dogodnej do ukorzenienia się roślin.

26 Erozja gleb Co roku, wskutek wymywania przez wodę i zwiewania przez wiatry, następuje utrata aż miliardów ton wierzchniej warstwy gleb, której wartość szacuje się na 10 miliardów funtów. W ciągu ostatnich 50 lat – w wyniku erozji gleb – stracono na świecie ok. 30% terenów uprawnych, a w związku ze wzrostem liczby ludności zwiększa się zapotrzebowanie na żywność. Erozja gleb nie tylko zmniejsza ich produktywność, ale może być też przyczyną powodzi.

27 Zanieczyszczanie powietrzaZanieczyszczanie powietrza jest efektem wprowadzania do atmosfery szkodliwych ilości naturalnych i syntetycznych związków w wyniku działalności człowieka. Zanieczyszczeniem może być każda z licznych substancji chemicznych występujących w formie gazowej, płynnej lub stałej. Zanieczyszczania są wprowadzane do atmosfery bezpośrednio (zanieczyszczenia pierwotne) lub mogą tworzyć się w powietrzu z innych zanieczyszczeń pod wpływem promieniowania słonecznego (zanieczyszczenia wtórne). Do głównych zanieczyszczeń powietrza, które stanowią udokumentowane zagrożenie dla środowiska i człowieka, należą: tlenki azotu, dwutlenek siarki, ozon, pyły. Zanieczyszczenie powietrza ma także wpływ na zmiany klimatu oraz przyczynia się do skażenia gleb i wód. W ramach Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ została opracowana Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza, przyjęta w Genewie 13 listopada 1979 r. Jej celem jest ochrona przed zanieczyszczaniem powietrza, zapobieganie temu zanieczyszczeniu oraz jego ograniczanie, w tym zanieczyszczaniu na dalekie odległości.

28 Zanieczyszczanie wód Zanieczyszczenia wód mogą mieć charakter fizyczny (np. zanieczyszczenia termiczne), biologiczny lub chemiczny. Często problem zanieczyszczenia wód wiąże się z zanieczyszczeniem wody pitnej organizmami chorobotwórczymi (patogenami), pochodzącymi ze ścieków wytwarzanych przez człowieka. Innym problemem jest eutrofizacja ekosystemów wodnych, spowodowana nadmiernym dopływem biogenów nieorganicznych, które stymulują wzrost glonów, prowadząc do ich zakwitów. Glony odcinają dopływ światła do innych roślin, powodują zmniejszenie stężenia tlenu, mogą być toksyczne dla ryb oraz innych kręgowców. W skrajnych warunkach znaczne ilość materii organicznej mogą prowadzić do całkowitego wyczerpania się zapasów tlenu, a w konsekwencji do śmierci wielu gatunków, którym tlen jest niezbędny do życia – giną ryby i plankton. Toksyczne działanie może mieć także wiele substancji chemicznych dopływających do wód. Do niebezpiecznych związków nieorganicznych należą: związki arsenu pochodzące z insektycydów, kadmu – z procesów galwanizacji, rtęci oraz cyjanki. Woda ma dużą pojemność cieplną. Ciepło w różny sposób wpływa na żywe organizmy, bowiem mają one swój indywidualny zakres tolerancji cieplnej, a niektórych etapach cyklu życiowego – szczególne wymagania termiczne. Zmieniająca się temperatura wody może wpływać na zmianę składu gatunkowego zespołów.

29 Zanieczyszczanie wód Zanieczyszczanie wód dotyczy zarówno wód występujących na kontynentach, jak też mórz i oceanów. W szybkim tempie kurczą się zasoby wody pitnej na Ziemi (wody słodkie stanowią zaledwie 2,5% wód znajdujących się na powierzchni globu). W wielu miejscach na świecie woda jest jednym z najrzadszych zasobów naturalnych. Według niektórych szacunków około1.1 miliarda osób , stanowiących 18% ludności na świecie jest pozbawione dostępu do czystej wody pitnej. Brak czystej wody pitnej wynika zarówno z niewystarczających inwestycji w instalowanie systemów wodnych, jak też z nieodpowiedniego utrzymania już istniejących systemów. Zagrożone są także wody mórz i oceanów. Zanieczyszczenia wód morskich pochodzenia lądowego oraz związane z wykorzystywaniem środków transportu morskiego, nadmierną eksploatacją zasobów, stwarzają zagrożenia dla morskich ekosystemów.

30 Zanikanie gatunków roślin i zwierzątZanikanie niektórych gatunków roślin i zwierząt, a także pojawianie się nowych jest normalnym zjawiskiem w dziejach życia na Ziemi. Jednak obecnie skala i tempo tego procesu gwałtownie wzrosły. W ciągu ostatnich 600 milionów lat było pięć okresów masowego wymierania gatunków. Najlepiej znany przypadek miał miejsce na przełomie kredy i trzeciorzędu – 65 milionów lat temu – gdy nastąpiła zagłada dinozaurów, a także zanikła połowa gatunków gadów i zwierząt morskich. Obecnie, zdaniem ekologów, umiera tysiąckrotnie więcej gatunków, niż przybywa. Ponadto wiele gatunków nie zostało nawet odkrytych i nazwanych, zwłaszcza spośród występujących w lasach tropikalnych oraz morzach i oceanach. Dla przetrwania świata przyrody ważniejsze od zachowania wielości gatunków jest zachowanie naturalnych związków istniejących między żywymi organizmami a środowiskiem, w którym żyją.

31 Zanikanie gatunków roślin i zwierzątSkomplikowana sieć wzajemnych powiązań występujących w przyrodzie istnieje i stabilizuje się dzięki dynamicznym właściwościom, sprzężeniom zwrotnym powstającym między różnymi elementami. Współzależności zachodzące w świecie przyrody mają różny charakter: pokarmowy (troficzny), konkurencyjny, symbiotyczny, pasożytniczy, komensalistyczny. Cechą układów ekologicznych jest stan równowagi osiągany dzięki homeostazie, tendencji do opierania się zmianom. Układy ekologiczne poddane zbyt silnym napięciom mogą ulec zniszczeniu. Niekiedy wyginięcie jednego gatunku, zwłaszcza „kluczowego” może prowadzić do utraty wielu innych. Na stabilność ekosystemów istotny wpływ ma także stałość warunków abiotycznych. Nagłe, poważne zmiany tych warunków uniemożliwiają odpowiednio szybkie dostosowanie się całego ekosystemu. Efektywność działań na rzecz ochrony przyrody zależy od poznania uwarunkowań istniejących wewnątrz układów ekologicznych, ich obecnego stanu, roli w funkcjonowaniu układów wyższego rzędu.

32 Zanikanie gatunków roślin i zwierzątWymieranie gatunków, a także znaczny spadek liczebności populacji wielu gatunków jest efektem działalności człowieka. Nadmierna eksploatacja zasobów dzikiej przyrody w wymiarze lokalnym lub globalnym stwarza bezpośrednie zagrożenie dla przetrwania wielu gatunków fauny i flory. Negatywny wpływ wywierają także niepoddane właściwej kontroli polowania i międzynarodowy handel okazami dzikich zwierząt i roślin. Od dawna okazy dzikiej przyrody pozyskiwano dla ich cennych futer, skór, kłów, rogów i piór oraz unikalnych kształtów i barw. Stanowiły one cenne eksponaty w zbiorach kolekcjonerskich i trofea myśliwskie, służyły zaspokajaniu szczególnych upodobań podyktowanych modą i ekstrawaganckich gustów kulinarnych. Wykorzystywano je też do produkcji różnych specyfików, zwłaszcza kosmetyków, środków o afrodyzyjnym działaniu, posługiwano się nimi w do świadczeniach laboratoryjnych.

33 Zanikanie gatunków roślin i zwierzątMiędzynarodowy handel okazami dzikiej przyrody zapewnia wysoki zysk, sytuujący go na trzecim miejscu pod tym względem po handlu bronią i narkotykami. Poddanie tego handlu międzynarodowej kontroli przewiduje Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (ang. Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES), podpisana w Waszyngtonie 3 marca 1973 roku, a w życie weszła 1 lipca 1975 roku. Obecnie jest 181 stron tej Konwencji. Głównym celem tej Konwencji jest kontrola, redukcja lub całkowita eliminacja handlu okazami gatunków, których liczba lub stan sugerują, że ich niekontrolowane pozyskiwanie z naturalnego środowiska jest szkodliwe dla przetrwania tych taksonów.

34 Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem z 1973 r. Konwencja ta reguluje przemieszczenie przez granice państwowe ponad 34 tys. gatunków, ponad stanowią gatunki zwierząt. Są one wymienione w trzech Załącznikach do Konwencji, różniących się rygorami ochronnymi. Zdecydowana większość gatunków (ponad 33 tys.) ujętych jest w Załączniku II, natomiast najmniej (ok. 170 taksonów) w Załączniku III. Polskim organem zarządzającym CITES jest Minister Środowiska, a polskim organem naukowym CITES – Państwowa Rada Ochrony Przyrody.

35 Konwencja o różnorodności biologicznej z 1992 r.Istotne znaczenie ma też stworzenie prawnych podstaw ochrony różnorodności biologicznej, umiarkowanego użytkowania jej elementów i sprawiedliwego podziału korzyści wynikających z użytkowania zasobów genetycznych dzięki przyjęciu podczas Szczytu w Rio de Janeiro w dniu 5 czerwca 1992 r. Konwencji o różnorodności biologicznej, która wiąże obecnie 196 stron. Trzy poziomy konwencyjnej ochrony wyznacza zachowanie różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami i różnorodności ekosystemów. W myśl Konwencji ochrona bioróżnorodności jest „wspólną sprawą” (common concern) całej ludzkości. Poszczególne państwa są odpowiedzialne za zachowanie swojej różnorodności biologicznej i umiarkowane użytkowanie własnych zasobów biologicznych.

36 Protokół o biologicznym bezpieczeństwie z 2000 r.Do Konwencji przyjęto w dniu 29 stycznia r. w Kartagenie Protokół o biologicznym bezpieczeństwie, który wiąże 170 stron. Strony przyjęły na siebie zobowiązania dotyczące zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony w zakresie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i wykorzystywania żywych zmodyfikowanych organizmów, stanowiących wynik prac biotechnologicznych, które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, a także ludzkie zdrowie.

37 Protokół o biologicznym bezpieczeństwie z 2000 r.W Protokole przewidziano specjalny mechanizm w celu zapewnienia biobezpieczeństwa oparty na procedurze zgody po uprzednim poinformowaniu (konieczne jest uzyskanie zgody strony importującej po uprzednim poinformowaniu przed pierwszym zamierzonym przemieszczeniem żywych zmodyfikowanych organizmów w celu ich zamierzonego uwolnienia do środowiska). Inna procedura dotyczy żywych zmodyfikowanych organizmów, które przeznaczone są do bezpośredniego wykorzystania jako żywność, pasza lub do przetworzenia.

38 Rozprzestrzenianie się gatunków obcychOprócz zanikania gatunków można też obserwować negatywne konsekwencje zjawiska rozprzestrzeniania się gatunków obcych dla pewnych ekosystemów. Niekiedy zwierzęta sztucznie introdukowane przez człowieka okazywały się nie tylko konkurentami, ale też prześladowcami gatunków lokalnych. Najbardziej znanym przykładem rozmnożenia się importowanych gatunków jest sprawa przywozu do Australii w 1874 r królików, które dały początek populacji liczącej w latach czterdziestych XX wieku ok. 5 mld osobników, stając się gatunkiem niszczycielskim – w celu redukcji populacji wszczepiono im myksomatozę. Innym przykładem niepożądanej inwazji jest rozprzestrzenianie się w Morzu Śródziemnym morskiej algi tropikalnej Calurepa taxifolia, która została przypadkowo wprowadzona do środowiska naturalnego u brzegów Monaco, a jej rozwoju nie hamują inne algi i organizmy roślinożerne. Przykładami inwazji gatunków szkodliwych są też masowe naloty szarańczy wędrownej podejmowane w celu żerowania na roślinach uprawnych i przemieszczanie się muchy masarki, bardzo groźnej dla bydła.

39 Zmniejszanie się obszarów leśnychZmniejszanie się obszarów leśnych, określane często mianem wylesiania, następuje wskutek opadów kwaśnych deszczy, suszy, ale także jest efektem bezpośrednich działań człowieka. Wprowadzenie rolniczej uprawy ziemi, które uniezależniało ludzi od zbieractwa, często wiązało się z wycinaniem lasów. Wycinano je również w celu pozyskania drewna, zdobycia terenów pod budowę osad ludzkich, nieco później, by wytyczać szlaki komunikacyjne. Niemal całkowicie wytrzebiono rozległe puszcze pokrywające znaczne połacie kontynentu europejskiego. W ciągu ostatniego półwiecza o połowę zmniejszył się obszar lasów tropikalnych, które pierwotnie zajmowały w strefie podzwrotnikowej powierzchnię 1,5 miliarda hektarów.

40 Zanikanie lasów tropikalnychGłównymi przyczynami zaniku lasów tropikalnych jest wyrąb cennych gatunków drzew stanowiących ważny towar eksportowy, wypalanie dżungli celem zdobycia terenów pod uprawę, budowa dróg i torów kolejowych, eksploatacja bogactw mineralnych oraz niepodejmowanie działań na rzecz zalesiania i rekultywacji obszarów wskutek osiadania na nich ubogiej ludności. Trzeba podkreślić, iż lasy tropikalne charakteryzują się niezwykłą różnorodnością form życia. Szacuje się, iż występuje w nich ponad połowa gatunków światowej fauny i flory Są one też naturalnymi regulatorami stosunków wodnych na kuli ziemskiej i odgrywają kluczową rolę w produkcji tlenu na Ziemi – co roku mogą wchłonąć blisko 20% dwutlenku węgla wyprodukowanego przez człowieka w wyniku spalania paliw kopalnych – czyli w przybliżeniu 1 miliard ton. Wraz z wyrębem lasów powiększają się obszary odkrytej, bezleśnej ziemi, co z kolei prowadzi do erozji gleby, niebezpiecznych usunięć ziemi, stepowienia lub pustynnienia. Stanowi też jedną z przyczyn migracji ludności – uchodźstwa ekologicznego, bo zamieszkałe dotychczas tereny nie zapewniają wystarczających środków do przeżycia ich mieszkańcom.

41 Lasy tropikalne Ekonomiczne aspekty wykorzystania lasów tropikalnych, z uwzględnieniem też działań na rzecz ich ochrony skłoniły państwa do zawarcia w Genewie dwóch porozumień wielostronnych: pierwszego listopada 1983 r. i drugiego – 26 stycznia 1994 r. W Porozumieniu z 1994 r. wykorzystano ustalenia zawarte w dokumentach Konferencji w Rio de Janeiro, w szczególności w Oświadczeniu dotyczącym zasad światowego porozumienia w sprawie zarządzania, ochrony i zrównoważonego rozwoju wszystkich rodzajów lasów, zwanym Deklaracją o ochronie lasów.

42 Katastrofy ekologiczneDo współczesnych zagrożeń zalicza się też różnego rodzaju katastrofy naturalne, trzęsienia ziemi, huragany, powodzie, które nawiedzają wiele regionów świata. Często mają one jednak także swe antropogeniczne źródła – mówi się niekiedy, że przyroda bierze odwet za nadmierną ekspansję człowieka. Przed negatywnymi skutkami takich kataklizmów nie są w stanie uchronić się także najbogatsze państwa świata.

43 Katastrofy ekologiczneZatoka Perska – wyciek ropy Jedną z największych katastrof ekologicznych w historii był wyciek ropy i pożar w Kuwejcie. Doszło do niego na skutek działań wojennych prowadzonych w ramach operacji „Pustynna burza” w 1991 roku. Powodem było świadome działanie wycofujących się wojsk irackich z Kuwejtu. Do Zatoki Perskiej dostało się wówczas 240 mln baryłek ropy, zatruwając wodę, 550 km wybrzeża, słone bagna i lasy mangowe. Skutkiem katastrofy była śmierć ponad 30 tys. ptaków morskich. Eksperci oszacowali, że pełna regeneracja tych ekosystemów zajmie około dziesięciu lat.

44 Katastrofy ekologiczneWojna o Kuwejt uświadomiła światu, jakie szkody może przynieść nie tyle przypadkowe, ile dokonane z premedytacją zanieczyszczenie środowiska. Wycofujący się żołnierze podpalili 650 szybów wydobywczych, doprowadzając do katastrofy ekologicznej na niespotykaną dotąd skale. Przez osiem miesięcy trwała walka z pożarami, w tym czasie Kuwejt stracił około 350 mln ton ropy, co stanowi 3% jego zasobów tego surowca. Całkowity koszt gaszenia pożaru wyniósł 1,5 mld dolarów. Niektórzy eksperci twierdzili, że gaszenie pożarów zajmie kilka lat, jednak na szczęście dokonano tego znacznie szybciej. Sukces operacji ratunkowej w głównej mierze osiągnięto dzięki zastosowaniu nowej techniki zalewania płomieni ciekłym azotem.

45 Katastrofy ekologiczneWybuch reaktora w Czarnobylu Ukraińskie miasto Czarnobyl kojarzy się przede wszystkim z największą, jak do tej pory, znaną awarią reaktora atomowego. Do tragedii doszło w tamtejszej elektrowni atomowej w dniu 26 kwietnia 1986 roku. Jak wynika z raportu organizacji międzynarodowych zajmujących się badaniem podobnych awarii, a także Światowej Organizacji Zdrowia, bezpośrednio w wyniku katastrofy zmarło trzydzieści osób, ponad dwieście zachorowało na chorobę popromienna, a z otaczających elektrownię terenów o promieniu 30 kilometrów doszło do ewakuacji ponad 130 tys. mieszkańców. Utworzono tam równocześnie strefę ochronną. Awarii uległ reaktor typu RBMK-1000, który pokryto betonowo-stalową osłoną. Pozostałe trzy reaktory pracowały dalej do 2000 roku

46 Katastrofy ekologiczneKatastrofy tankowców Katastrofa „Prestige” Do katastrofy doszło w listopadzie 2002 roku, kiedy to do wybrzeży hiszpańskiej Galicji zbliżył się pływający pod banderą Wysp Bahama tankowiec „Prestige”. Przewoził 77 tys. ton mazutu. Ładunek przewożony był z Łotwy na Gibraltar. Powodem katastrofy był silny sztorm, który spowodował awarię i wyciek substancji. Wszelkie próby niesienia pomocy nie powiodły się i po sześciu dniach 270 km od wybrzeża tankowiec przełamał się i obie części opadły na dno na głębokość 3,5 tys. metrów. Na pokładzie zatopionego tankowca znajdowały się zbiorniki z zawartością, 70 tys. ton mazutu. Istniała obawa, że ciśnienie panujące na głębokości rozerwie poszycie wraku i mazut, czyli cały trujący ładunek, przedostanie się do morza. Załoga francuskiego okrętu podwodnego „Nautilius” zabezpieczyła szczeliny, którymi wyciekał mazut.

47 Katastrofy ekologiczneKatastrofa „Eriki” Do groźnej katastrofy morskiej doszło w dniu 12 grudnia 1999 r. ok. 70 mil morskich od Briestu u wybrzeży francuskiej Bretanii. Z nieznanych powodów doszło do przełamania się maltańskiego tankowca „Erika”, płynącego z Francji do Włoch. Co prawda na szczęście załoga ocalała, ale niestety do oceanu przedostało się około 30 tys. ton oleju napędowego. Klęska objęła ponad 500 km wybrzeży w jednym z najbardziej urokliwych i najcenniejszych pod względem przyrodniczym zakątków w Europie.

48 Katastrofy ekologiczneKatastrofa „Exxon Valdez” W dniu 24 marca 1989 roku doszło do katastrofy tankowca należącego do amerykańskiego koncernu Exxon. Do dnia dzisiejszego nie są znane powody tej tragedii. Pewne jest, że przyczyną była kolizja spowodowana „wejściem na skały” w Zatoce Księcia Wiliama. Skutkiem tragedii było rozlanie od 11 do 35 milionów galonów surowej ropy naftowej do wód zatoki w wyniku, czego skażonych zostało około 1900 km linii brzegowej Alaski. W rezultacie wycieku zginęło tysiące zwierząt morskich, między innymi 250 tys. ptaków morskich, 2800 morskich wydr.

49 Katastrofy ekologiczneWyciek trującego gazu w Indiach Do bardzo groźnej katastrofy ekologicznej doszło w Bhopalu w Indiach. W dniu 3 grudnia 1984 roku rozszczelnieniu uległ zbiornik zawierający 43 tony gazowego izocyjanianu metylu (MIC). Toksyczny i cięższy od powietrza gaz został uwolniony i doprowadził do skażenia całego regionu. Szacuje się, że narażonych na trujące działanie gazu było pół miliona ludzi. W wyniku zatrucia zginęło około 20 tys. a 120 tys. poniosło uszczerbek na zdrowiu, cierpiąc na zaburzenia oddychania, nowotwory, uszkodzenia płodów, oślepienie i inne. W czasie paniki spowodowanej wypadkiem wielu ludzi zostało stratowanych przez uciekający tłum. Szczególnie ważny jest fakt podawania rozbieżnych informacji przez środki masowego przekazu a przede wszystkim przez Union Cabide, właściciela przedsiębiorstwa, który zatajał informacje o szkodliwym działaniu substancji i zaniżał oficjalne dane o ofiarach katastrofy. Szczególnie niepokojący był też fakt, że wykonane w 2004 roku niezależne badania na zlecenie BBC, wykazały wysokie skażenie wody pitnej pochodzącej z rejonu fabryki. Jest to dowodem na przenikanie szkodliwej substancji do wód gruntowych.

50 Katastrofy ekologiczneTrzęsienie ziemi na Oceanie Indyjskim – podwodne trzęsienie ziemi o magnitudzie 9,1 w skali Richtera, którego hipocentrum znajdowało się ok. 30 km pod dnem Oceanu Indyjskiego w pobliżu zachodniego wybrzeża północnej Sumatry. Główny wstrząs nastąpił 26 grudnia o godzinie 1:58:53 czasu warszawskiego (00:58:53 UTC, 7:58:53 czasu lokalnego w Dżakarcie i Bangkoku). Według sejsmologów było to czwarte pod względem siły trzęsienie ziemi od roku 1900, od kiedy to prowadzi się ciągłe obserwacje sejsmiczne. Trzęsienie ziemi wywołało fale tsunami, które najpierw dotarły do wybrzeży Indonezji, a w ciągu kolejnych kilku godzin uderzyły w wybrzeża kilku innych państw Azji Południowo-Wschodniej, a później także Afryki. Sięgające 15 m fale zniszczyły nadmorskie wsie i miasteczka, a także kąpieliska odwiedzane o tej porze roku przez zagranicznych turystów. Największe zniszczenia tsunami spowodowało na wybrzeżu Indonezji (prowincja Aceh), Sri Lanki i Indii oraz Tajlandii (m.in. na wyspie Phuket). Według bilansu publikowanego przez AFP (z dnia 6 lutego 2005) liczba zabitych i zaginionych wyniosła co najmniej 294 tysiące ludzi. Kilka milionów straciło dach nad głową.

51 Katastrofy ekologiczneTrzęsienie ziemi na Haiti (2010) – trzęsienie ziemi o magnitudzie 7 w skali Richtera, którego epicentrum znajdowało się w odległości ok. 25 km od Port-au-Prince na Haiti. Główny wstrząs nastąpił 12 stycznia 2010 o godz czasu lokalnego. Zarejestrowano wiele wstrząsów wtórnych, z których dziesięć przekraczało magnitudę w skali Richtera. Trzęsienie zostało spowodowane naprężeniem powstającym w skorupie ziemi. Doszło do kolizji przemieszczających się płyt litosferycznych: płyty karaibskiej poruszającej się na wschód i płyty północnoamerykańskiej, poruszającej się na zachód. Straty materialne. Zniszczeniu uległa większość historycznych budynków w Port-au-Prince, m.in. Pałac Prezydencki, siedziba Zgromadzenia Narodowego i katedra Notre-Dame.. Zniszczeniu uległo także przepełnione główne więzienie w Port-au-Prince, w wyniku czego więźniowie uciekli. Zniszczenia dotknęły też siedzibę stabilizacyjnej misji ONZ, mieszczącej się w Christopher Hotel, oraz urzędy Banku Światowego. Hôtel Montana, w którym znajdowało się około 300 gości, zawalił się, a los około 200 osób jest nieznany. Port, w którym znajdowały się statki, uległ poważnemu uszkodzeniu; do morza wydostała się ropa z zacumowanych statków. Po trzęsieniu ziemi w Port-au-Prince zapanował chaos, a nad ruinami unosiła się chmura szarego pyłu. Ofiary. Według danych rządu Haiti trzęsienie pochłonęło 316 tys. ofiar śmiertelnych. Około trzech milionów ludzi mogło ucierpieć w inny sposób: odniosło obrażenia lub zostało bez dachu nad głową.

52 Zakończenie Istniejących współcześnie zagrożeń dla środowiska człowieka nie należy jednak traktować jako nieuchronnych wyroków przeznaczenia. Identyfikowanie tych zagrożeń powinno być przede wszystkim impulsem do podjęcia wyzwania i zmierzenia się z problemami poprzez działania, które mają istotne znaczenie dla pomyślności i przyszłości całej planety. Warto też pamiętać o przesłaniu zawartym w ogłoszonej ćwierć wieku temu Światowej Strategii Ochrony Przyrody: „Ziemi nie odziedziczyliśmy po naszych rodzicach, lecz pożyczyliśmy ją od naszych dzieci”.