1 Biblioteka Śląska w Katowicach prof. zw. dr hab. Jan Malicki Ryszard Latusek Przestrzeń niezagospodarowana Edukacja dopełniająca w bibliotece

2 Warunkiem poprawności naukowej zawsze jest precyzja, ścisłość i jednoznaczność słowa i znaczenia (retoryczne verba et res). INFORMACJE OGÓLNE Edukacja – wielopostaciowość, wieloznaczność, migotliwość synchroniczna (u różnych współczesnych teoretyków pedagogii) i diachroniczna (wśród myślicieli definiujących to pojęcie w aspekcie historycznym).

3 Edukacja: INFORMACJE OGÓLNE Etymologia słowa i znaczeń pokrewnych educatio wychowanie opieka kształcenie institutio system zasada porządek sposób urządzenia disciplina uczenie się nauczanie kształcenie studiowanie nauka eruditio kształcenie edukacja wykształcenie wiedza

4 INFORMACJE OGÓLNE Edukacja w tradycji antycznej obejmuje przestrzeń: od wychowania jednostki poprzez system wiedzę pozyskaną po erudycję, wiedzę stosowaną i przekazywaną metodykametodologia

5 INFORMACJE OGÓLNE Najbliższa tej tradycji jest współczesna definicja, ujmująca dynamiczne rozumienie pojęcia edukacji. Edukacja – to długotrwały i zmienny proces nauczania i wychowania (kształcenia) zainicjowany fazą transmisji wiedzy, poprzez fazę dialogu pokoleniowego prowadzonego między wychowującym i wychowywanym po fazę samodzielnego weryfikowania i nieustannego wzbogacania wiedzy. EDUKACJA – z j e d n e j s t r o n y – to domena zamkniętych instytucji szkolnych, zasadzających się na obowiązek kształcenia w miarę jednorodnej generacyjnie zbiorowości według określonych metod i metodologii obejmujących historyczny zasób faktów, zjawisk, lektur itp. – z d r u g i e j z a ś – instytucji, grup formalnych i nieformalnych (np. towarzystw, stowarzyszeń) oraz jednostek, skupiających się na zasadzie dobrowolności, otwartości i zaufania. Oprócz informowania się wzajemnego, dyskutowania istotną rzeczą jest weryfikowanie postaw i stanowisk wobec podejmowanych kwestii. Tak historycznych, jak i współczesnych. Nie ma też ograniczeń wiekowych w zakresie wykształcenia, poglądów politycznych, religijnych, preferencji kulturowych. W tym kręgu znajdują się biblioteki publiczne.

6 INFORMACJE OGÓLNE dobrowolności, otwartości, zaufania oraz nieograniczoności w zakresie dostępności do informacji, wiedzy, kontrowersji wobec spraw nowych, a na dodatek upływający czas między edukacją szkolną a podążaniem za nowoczesnością, brak pogłębionej wiedzy i narzędzi do jej poznania, swoiste zagubienie ludzi, wszystko wzmacnia alienację człowieka w całym jego życiu. Mniej (albo inaczej) odczuwalna w dzieciństwie i młodości, więcej – zapewne w dojrzałości, najsilniej – w wieku senioralnym. Zasada A przecież „Kultura – piszą Wojciech Burszta i Piotr Majewski – to coraz częściej sfera wyborów czynionych poza jakimikolwiek układami społecznymi, nie tyle kultura identyfikowana z instytucjami, ile raczej z dostępnymi treściami, które towarzyszą ludziom 24 godziny na dobę. Nie ma żadnego wyraźnego kanonu kultury, chociaż jego rudymenty są ciągle widoczne w sferze dokonywanych wyborów i ich uzasadniania. W świetle destrukcji pierwszych dwóch modeli doświadczenia kulturalnego (unaoczniania kultury i kultury jako praxis) coraz istotniejszy jest model trzeci – kultura zapośredniczona medialnie, wszechobecna, kształtująca tożsamości typu insert.” (Za: Małgorzata Kisilowska: Biblioteki publiczne a „kultura iwentu” i kulturowa wszystkożerność. Megabiblioteki. s. 64.)

7 INFORMACJE OGÓLNE W konsekwencji – pisze Małgorzata Kisilowska – przywołując konkluzję Tomasza Szlendaka powstaje „kultura iwentu”: – rozproszenie uwagi – „rozsypanie” czasu wolnego – tworzenie tzw. gustu usieciowionego (s. 64) ale też zjawisko wszystkożerności kulturowej (koncepcja Richarda Petersona i Rogera Kerna z 1996 roku przywołana przez Małgorzatę Kisilowską, s. 65) – cyt. pracy. Z tej ogromnej rzeszy osób jedynie część trafia do bibliotek. Grupa ta jest wiekowo zróżnicowana, niejednorodna, wręcz przypadkowa pod względem kulturowym, z odmiennymi, a nierzadko sprzecznymi oczekiwaniami wobec instytucji.

8 INFORMACJE OGÓLNE Instytucji opartej na dobrowolności uczestniczenia, dostępności do swoich zasobów, atrakcyjności lekturowej (nowości wydawnicze), zaufaniu i łatwości porozumienia z czytelnikiem. Potencjalnego przewodnictwa po zasobach wiedzy. To wymusza nowy, pełniejszy i świadomy sposób działania, który dla potrzeb dzisiejszego spotkania nazywam edukacją dopełniającą. Edukacja dopełniająca to działania porządkujące wiedzę o świecie, kształtujące umiejętności, praktycznie współtworzące nowe jakości i zasoby. Tak indywidualne, jak też zbiorowe. Rozległość poczynań zależy od potencjału biblioteki publicznej w skali od zera do wyrazistej nowej, uporządkowanej jakości systemu wiedzy. Od razu dodam, iż nie zawsze jest to domeną dużych bibliotek; częściej aktywnych, pomysłowych w działaniach niekonwencjonalnych, a zarazem nieograniczonych w swojej inwencji. Jądro zjawiska nazwanego edukacją dopełniającą o wiele łatwiej ukazać można poprzez analizę dokonań biblioteki dużej, regionalnej, wojewódzkiej, naukowej, publicznej.

9 INFORMACJE OGÓLNE Pierwszy aspekt – Otoczenie – to szereg bibliotek naukowych, uczelnianych, z których największa w Katowicach to CINiBA oraz Miejska Biblioteka Publiczna z 35 filiami znakomicie wyposażonymi i urządzonymi także w dzielnicach trudnych, często kulturowo zaniedbanych. Drugi – Specyfika Biblioteki Śląskiej – najstarsza z istniejących spełniająca różne funkcje w swoich dziejach: Biblioteka Sejmu Śląskiego od 1922 roku – naukowa, zakładowa, zamknięta Biblioteka publiczna od 1936 roku – naukowa, publiczna dla czytelników od 18 lat, przywilej regionalnego egzemplarza obowiązkowego Biblioteka publiczna, naukowa, ogólnopolski egzemplarz obowiązkowy Przełomowy rok 1998, otwarcie nowego gmachu Biblioteka naukowa, publiczna, wojewódzka od 2000 roku.

10 INFORMACJE OGÓLNE Edukacja dopełniająca stała się: – warunkiem koniecznym w sytuacji nasilającej się „wszystkożerności kulturowej” – propozycją specyficzną wobec Biblioteki Uniwersytetów Śląskiego i Ekonomicznego – inną wobec poczynań Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach – oryginalną, modelowaną tradycją, rozpoznawalnością, odrębnością. Edukacja dopełniająca w działalności Biblioteki Śląskiej ostatnich lat. Kierunki: Zbiory – stała troska o pozyskiwanie różnego typu materiałów bibliotecznych, szczególnie poprzez egzemplarz obowiązkowy, zakupy, w tym antykwaryczne, dary. Upowszechnianie – w wersji cyfrowej – Archiwum Powstań Śląskich – Kolekcja Polskiego Związku Chórów i Orkiestr – Śląskie Archiwum Opozycyjne 1989 – Digitalizacja czasopism regionalnych 1887–1939 adresowane do szerokiego gremium badaczy, studentów, pasjonatów

11 INFORMACJE OGÓLNE w wersji tradycyjnej – – Księgozbiór Janiny i Kazimierza Smogorzewskich (gabinet) i pełne opracowanie bibliograficzne, a także wydzielony księgozbiór w czytelni głównej – Księgozbiór Alfreda Szklarskiego (gabinet) – oferta zwiedzania i warsztatów dla grup odbiorców w różnym wieku, jak i osób indywidualnych. To szczególne miejsce powstało z myślą o upamiętnieniu poczytnego pisarza – Alfreda Szklarskiego. Od 1945 roku był silnie związany z Katowicami, gdzie powstały najbardziej znane powieści, których bohaterem był Tomasz Wilmowski. Z tego też względu właśnie w Bibliotece Śląskiej zrekonstruowano gabinet poświęcony dokonaniom literackim autora. W budynku biblioteki, przy ul. Francuskiej 12, udało się stworzyć przestrzeń, w której pamięć o pisarzu zostanie utrwalona poprzez działania o charakterze artystyczno-literackim i edukacyjnym. Zwiedzanie gabinetu możliwe jest po wcześniejszym uzgodnieniu terminu.

12 INFORMACJE OGÓLNE – „Jak Polak w Brazylii kolej budował” – album i wystawa w Brazylii adresowane do bywalców Biblioteki, znawców międzywojnia, instytucji i miłośników pisarza, polonii i parlamentu brazylijskiego

13 INFORMACJE OGÓLNE gabinety postaci ważnych dla Śląska (Wojciech Korfanty, Konstanty Wolny, Emil Szramek, Feliks Dłubek (pierwszy pracownik Biblioteki Śląskiej) → symbol dorobku wszystkich pracowników Biblioteki Śląskiej – funkcja memorialna i popularyzatorska

14 cykl „Inter Libros” – to oferta edukacyjna obejmująca pokazy, prelekcje i prezentacje, skierowana przede wszystkim do studentów kierunków humanistycznych, ale także uczniów szkół różnego typu, słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku oraz wszystkich pragnących poznać bogate i unikatowe zbiory Biblioteki Śląskiej Inter Libros

15 Studenci pokazy i wykłady, związane z dawną książką oraz historią kultury, a także dziejami piśmiennictwa Śląska, przykładowe tematy: Stare druki – książki pełne tajemnic Biblia w najdawniejszych edycjach Dawne źródła encyklopedyczne i kronikarskie Książka dla dzieci i młodzieży (od XVI do XX wieku) Książka łacińska i grecka w kolekcji starych druków Kronika świata Hartmanna Schedla i inne inkunabuły Biblioteki Śląskiej Książka się zmienia – wiek XIX Spuścizny rękopiśmienne w zbiorach Biblioteki Śląskiej Teatralia w zbiorach Biblioteki Śląskiej Egzemplarz teatralny dokument słowa i obrazu Karol Estreicher – historyk teatru Teatralne roczniki, kalendarze i wydawnictwa pamiątkowe Inter Libros

16 INFORMACJE OGÓLNE Uczniowie Pokazy i prelekcje, które w przystępny i ciekawy sposób przybliżą różnorodne zbiory biblioteczne: Najmniejsze i największe – od miniaturowej książki do olbrzymiego tomu Z czego uczyli się nasi pradziadkowie – dawne podręczniki i elementarze Biblioteki cyfrowe – skarbnica wiedzy dla wtajemniczonych Zanim pojawiła się empetrójka – płyty analogowe, pocztówki, kasety Zanim powstała Wikipedia – słowniki i encyklopedie wczoraj i dziś Książka nie tylko z papieru Kraszewski, Sienkiewicz, Konopnicka, Morcinek, czyli charakter pisma naszych pisarzy i poetów (z autografów Biblioteki Śląskiej) Przenieśmy się w czasie… – dawne dokumenty w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Śląskiej (świadectwa szkolne, dyplomy, dowody osobiste, paszporty, przepustki) Nasi patroni. Pokazy ciekawych zbiorów Biblioteki Śląskiej związanych z patronami szkół (np. Mikołaj Kopernik, powstańcy śląscy, Gustaw Morcinek, Kazimierz Gołba i in.) Dawna książka francuska (prelekcja do wyboru: w języku polskim lub francuskim) Inter Libros

17 INFORMACJE OGÓLNE Zwiedzanie biblioteki Grupy uczestniczące w zajęciach i wykładach mogą również zwiedzić Bibliotekę Śląską, zapoznać się z bibliotecznym systemem komputerowym, katalogami tradycyjnymi, obejrzeć aktualnie prezentowaną w holu głównym wystawę, a także uczestniczyć w następujących pokazach w Pracowni Konserwacji: Budowa książki. Części składowe i używane materiały Materiały i techniki introligatorskie – zniszczenia i naprawa zbiorów bibliotecznych Konserwacja zabytkowych zbiorów bibliotecznych. Przykładowe techniki i materiały. Inter Libros

18 INFORMACJE OGÓLNE Dział Integracyjno-Biblioterapeutyczny Realizuje przedsięwzięcia adresowane do różnych grup odbiorców dla wyrównywania szans na dostęp do informacji i integrację kulturalną. Wspólnym mianownikiem organizowanych spotkań, warsztatów i zajęć jest przeciwdziałanie wykluczeniu osób niepełnosprawnych, dzieci i młodzieży, a także seniorów. Konwersatorium Biblioteki Śląskiej – warsztaty edukacyjne dla seniorów Cykl zajęć komputerowych obejmujący podstawy obsługi komputera, pracę z edytorami tekstów, korzystanie z zasobów Internetu oraz naukę języków obcych na platformie e-learningowej Cykl warsztatów arteterapeutycznych, w trakcie których seniorzy tworzą prace korzystając z różnych technik artystycznych (m.in.: decoupage, ceramika, malarstwo) Dział Integracyjno-Biblioterapeutyczny

19 Spotkania edukacyjne: Nasze Silva Rerum – cykl prelekcji z wykorzystaniem bogatych zbiorów Biblioteki Śląskiej oraz wiedzy i zainteresowań jej pracowników „Europa wczoraj i dziś” – spotkania, podczas których archiwalne materiały obrazujące najważniejsze zabytki poszczególnych miast Europy porównane zostają ze stanem obecnym; uczestnicy uczą się korzystania m.in. z zasobów Google Street View „Spotkania ze sztuką” – cykl prelekcji połączony z pokazem przezroczy Dział Integracyjno-Biblioterapeutyczny

20 Spotkania terapeutyczne dla podopiecznych warsztatów terapii zajęciowej i domów pomocy społecznej – są to zajęcia integracyjne z wykorzystaniem form terapeutycznych (m.in.: biblioterapii, muzykoterapii, arteterapii, dramatoterapii). Jednym z elementów pracy z uczestnikiem jest gra planszowa wielkoformatowa, pozwalająca poznać m.in.: geografię Polski, legendy, twórczość Juliana Tuwima, mity greckie. Proponujemy także zajęcia edukacyjne i prelekcje połączone z pokazami przezroczy, przybliżające m.in.: zasady savoir-vivre’u, architekturę, historię i literaturę. Warsztaty terapeutyczne i lekcje biblioteczne dla dzieci ze szkół podstawowych i gimnazjów Zajęcia „Porozmawiajmy o niepełnosprawności” mają na celu uświadomienie uczniom, z jakimi problemami w codziennym życiu muszą sobie radzić osoby niepełnosprawne. Służą także przeciwdziałaniu uzależnieniom w środowisku szkolnym i rodzinnym (Internet, telewizja). Lekcje biblioteczne przybliżają historię książki oraz uczą korzystania z różnych źródeł informacji. Dział Integracyjno-Biblioterapeutyczny

21 Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej Edukacyjno-kulturalna oferta Domu Oświatowego Biblioteki Śląskiej służy integracji osób w każdym wieku, reprezentujących rozmaite środowiska. Celem wszystkich realizowanych warsztatów, spotkań i zajęć jest zaangażowanie w działania edukacyjne, społeczne, artystyczne i kulturalne, które łączą literaturę, sztuki wizualne, architekturę, film, muzykę, design i fotografię. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

22 Antykwariat sztuki – cykl wykładów organizowany przez Studenckie Koło Naukowe Historyków Sztuki (Uniwersytet Śląski), przy wsparciu i współpracy merytorycznej Biblioteki Śląskiej. Projekt powstał w wyniku współpracy studentów kilku kierunków studiów stykających się ze sobą w jednym punkcie, jakim jest dzieło sztuki. Celem działań edukacyjnych jest zintegrowanie środowisk zawodowo powiązanych z zagadnieniami sztuki: prawników, kryminologów, ekonomistów i historyków sztuki. Ukazują one dzieło sztuki nie tylko jako obiekt opisu i klasyfikacji stylowej, lecz też jako przedmiot podlegający określonym procedurom prawnym, posiadający materialną wartość oraz będący elementem dziedzictwa kultury. To miejsce spotkań zainteresowanych grup: praktyków, teoretyków oraz pasjonatów-amatorów. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

23 Czytanie Sztuki – warsztaty dla dzieci i młodzieży poświęcone literaturze pięknej w połączeniu z innymi dziedzinami sztuki, m.in. fotografią, sztukami wizualnymi, filmem i animacją, muzyką i dizajnem. Spotkania rozwijają kreatywność i ekspresję uczestników oraz postawę twórczą edukatorów i nauczycieli, często przyjmują formę akcji w przestrzeni miasta, happeningów i działań interdyscyplinarnych. Istotnym kontekstem spotkań są aktualne wystawy prezentowane w Galerii Intymnej. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

24 Dźwiękomalowanie – cykl muzycznych prezentacji dla dzieci poświęconych literaturze pięknej i muzyce klasycznej, organizowanych we współpracy z Instytucją Promocji i Upowszechniania Muzyki Silesia. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

25 Filmoczytanie – warsztaty filmowe z Grzegorzem P. Kowalskim dla młodzieży poświęcone literaturze i animacji poklatkowej (oferta dotyczy roku szkolnego 2014/2015). Uczestnicy dowiedzą się, jak wygląda warsztat pracy animatora, poznają typy animacji, popracują nad scenariuszami i tworzeniem storyboardu, a przede wszystkim zaznajomią się z podstawowymi metodami pracy animacyjnej z wykorzystaniem różnych materiałów. W końcu stworzą wspólnie film animowany nawiązujący do Gabinetu Alfreda Szklarskiego w Bibliotece Śląskiej. Sylwetka pisarza oraz seria powieści o przygodach Tomka Wilmowskiego będą punktem wyjścia do pracy filmowej. Warsztaty zakończy premiera filmu. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

26 Piękny Świat – warsztaty dla dzieci poświęcone literaturze i ekologii. Spotkania mają formę miniwykładów, połączonych z działaniami twórczymi, rozwijającymi poczucie odpowiedzialności za przestrzeń, w której żyjemy. Przedsięwzięcie realizowane we współpracy z Ośrodkiem Działań Ekologicznych „Źródła” oraz innymi organizacjami pozarządowymi zajmującymi się ekologią. Poezja Tu i Teraz oraz Sztuka Wewnętrzna to dwa autorskie projekty Domu Oświatowego Biblioteki Śląskiej, adresowane do młodzieży gimnazjów i liceów z aglomeracji śląsko-zagłębiowskiej. Warsztaty prowadzą uznani artyści, krytycy sztuki, kuratorzy z całej Polski. Projekty rozpoczęte (2012–2014) we współpracy z Instytucją Kultury Katowice – Miasto Ogrodów (Ambasada Młodych), obecnie realizowane samodzielnie. Poezja Tu i Teraz – celem projektu jest zachęcenie uczestników, poprzez czynny udział w spotkaniach, do poznawania poezji i wskazanie jej związków z innymi dziedzinami sztuki: malarstwem, muzyką, fotografią. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

27 Udział w projekcie Sztuka Wewnętrzna jest okazją do zetknięcia się z różnymi odsłonami sztuki współczesnej. Interaktywne zajęcia służą nie tylko propagowaniu idei współczesnego pojmowania sztuki, ale są punktem wyjścia do działań, m.in.: eksperymentów malarskich, happeningów, instalacji i akcji artystycznych w przestrzeni publicznej itp. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

28 Teatroczytanie – warsztaty teatralne z Darią Sobik dla młodzieży (oferta dotyczy roku szkolnego 2014/2015). Spotkania mają na celu zapoznanie się z szeroko rozumianą materią teatru. Obejmują dynamiczną i energetyczną pracę poprzez ruch, zabawę i improwizację, które rozbudzają wyobraźnię i kreatywność. Elementem zajęć jest nie tylko nauka swobodnego poruszania się na scenie i praca nad głosem, ale również zdolność słuchania i reagowania na partnerów, budowanie zaufania w grupie oraz nabywanie otwartej postawy i pewności. Uczestnicy warsztatów wykonują zadania aktorskie indywidualnie, w parach i w grupie, co ma swój finał w przygotowaniu i prezentacji tematycznych etiud teatralnych na każdych zajęciach. Dom Oświatowy Biblioteki Śląskiej

29 Wysoce wyspecjalizowaną częścią Biblioteki Śląskiej jest Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, którego celem jest przygotowanie Podręcznika edukacji regionalnej (prace kończymy w czerwcu przyszłego roku) oraz Encyklopedii Województwa śląskiego. Wokół tych dwóch przedsięwzięć koncentrują się zespoły badaczy, pasjonatów, lokalnych miłośników przeszłości. Weryfikują te prace znawcy przedmiotu z uczelni województwa śląskiego. Podobną rolę pełnią zespoły dokumentujące architektoniczną przeszłość województwa, skupione wokół Biblioteki, gromadzące materiały biblioteczne i organizujące jubileusz najbardziej zasłużonych. W działaniach integrujących pokolenia ludzi, twórców z różnych środowisk, zawodowców i amatorów preferujemy aktywność, zawsze kończącą się publikacją, wystawą, spotkaniem, wzbogaceniem zasobów Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. Instytut Badań Regionalnych

30 Z najbliższych zamierzeń współtworzonych przez Bibliotekę Śląską zapraszam na „Katowickie Prezentacje Biblioteczne” pod patronatem „Guliwera. Kwartalnika o książce dla dziecka”, Ogólnopolski Kongres Dydaktyki Polonistycznej oraz Śląskie Targi Książki. Najbliższe wydarzenia

31 Główny problem, jaki stoi przed bibliotekami, to pytanie: − Czy każda biblioteka musi prowadzić tak rozległe działania? Wiele, bardzo wiele bibliotek jest do tego przygotowanych dzięki Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. Za co szczerze i serdecznie – DZIĘKUJĘ. Ale odpowiem: NIE. Wynika to z wielu uwarunkowań: − organizacyjnych − lokalowych − osobowych − środowiskowych Do czego zatem zmierzamy realizując model edukacji dopełniającej? Jakie są jej granice? Czy przenikalność dziedzin jest zagrożeniem, czy wspomożeniem zabiegów edukacyjnych w bibliotece?

32 Dyskusje o książkach w teatrze i teatr w bibliotece W moim odczuciu we wszystkich poczynaniach musi dominować książka; szerzej materiały biblioteczne w wersji elektronicznej lub klasycznej. Zatracenie dominanty na rzecz fajerwerków, „iwentów” zbliża nas do domów kultury. Przerost form edukacyjnych zbliża natomiast biblioteki publiczne do bibliotek pedagogicznych lub szkolnych. Wciąż też pamiętamy o możliwości (groźbie?) łączenia bibliotek publicznych z innymi instytucjami. PS. Gdy kończyłem pisać tekst zdałem sobie sprawę, że tytuł należałoby zmodyfikować: „Przestrzeń już zagospodarowywana” z epitetem: heroicznie.

33 Dziękuję Państwu za uwagę Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z archiwum Biblioteki Śląskiej oraz serwisu pixabay.com