1 Ścieżka edukacyjna dzieci z niepełnosprawnościami Kraków, 3 czerwca 2016 r. Małopolski Konwent Regionalny II Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami Joanna Piwowońska Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego Na podstawie: Paweł Kubicki, IBE
2 BADANIE ŚCIEŻEK EDUKACYJNYCH NIEPEŁNOSPRAWNYCH DZIECI, UCZNIÓW I ABSOLWENTÓW, Paweł Grzelak, dr Paweł Kubicki, Marta Orłowska, IBE, WARSZAWA 2014 Runda pierwsza badań: – wywiady CAPI z dyrektorami szkół, do których uczęszczają dzieci z niepełnosprawnością w 6. klasie szkoły podstawowej oraz w 3. klasie gimnazjum – wywiady CAPI z rodzicami uczniów z niepełnosprawnością uczęszczających do 6. klasy szkoły podstawowej oraz 3. klasy szkoły gimnazjalnej Runda druga badań: – wywiady CAPI z rodzicami uczniów z niepełnosprawnością uczęszczających do 1. klasy gimnazjum oraz 1. klasy szkoły ponadgimnazjalnej/lub będących na rynku pracy/lub bezrobotnych itd. Tezy postawione w badaniu: – Obecny system wsparcia dla dzieci, młodzieży z niepełnosprawnością i ich rodzin ogranicza możliwość budowania kapitału ludzkiego dzieci i młodzieży zgodnie z ich aspiracjami edukacyjnymi. – Forma kształcenia dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością ma wpływ na ich późniejsze wykształcenie i aktywność zawodową.
3 Procentowy udział Uczniów z Niepełnosprawnościami w podziale na typ niepełnosprawności: z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim – 41% z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym – 23% z niepełnosprawnościami sprzężonymi – 8% z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją – 8% z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera – 7% słabosłyszące – 6% słabowidzące – 6% niesłyszące – 1% niewidome – 0, 26% WYWIADYRodziceDyrektorzy Typ szkołySzkoły podstawoweGimnazjaSzkoły podstawoweGimnazja Ogólnodostępne787775310280 Integracyjne11751166208200 Specjalne11721161135127 Ogółem31343102653607 RAZEM 32021260
4 Rodzice i dyrektorzy
5 Podstawowe dane na temat populacji – rodzice i dzieci W większości wywiadów, na pytania ankiety, odpowiadały matki – 88%/89%, w dalszej kolejności byli to ojcowie (8%/7%), resztę stanowili opiekunowie prawni. Prawie 74% respondentów pozostaje w związku małżeńskim, wspólnie wychowując dziecko, 12% jest rozwiedzionych. Wśród 3202 wywiadów przeprowadzonych z rodzicami uczniów z niepełnosprawnością 1263 z tych uczniów (39,44%) stanowiły dziewczęta, 1939 (60,65%) to chłopcy. Większość dzieci otrzymuje swoje pierwsze orzeczenie w chwili pójścia do szkoły podstawowej, czyli w wieku 6-7 lat. W przypadku nielicznych (ok. 6%) ma to miejsce tuż po porodzie. Większość uczniów rozpoczynała swoją edukację w ramach edukacji włączającej. Z każdym kolejnym etapem edukacji coraz większy odsetek uczniów przechodził do szkół integracyjnych i specjalnych, np. w przypadku uczniów szkół podstawowych połowa uczniów z oddziałów integracyjnych (49%), jak i więcej niż co czwarty (44%) uczeń szkoły specjalnej uczęszczał do przedszkola ogólnodostępnego. 32% uczniów zmieniało szkołę w trakcie nauki. Głównym argumentem za zmianami było nieradzenie sobie w danej szkole ze względu na niepełnosprawność (35%), kolejnymi: zmiana miejsca zamieszkania (15%) oraz otrzymanie nowego orzeczenia (14%).
6 Opinie na temat szkoły Zdecydowana większość rodziców ocenia pozytywnie szkołę, w której uczy się ich dziecko. Odpowiedzi – oceniam ją bardzo dobrze - udzieliło 72% rodziców dzieci uczących się w szkołach specjalnych, ok. 60% w integracyjnych i ogólnodostępnych. W części przypadków nie są jednak to szkoły pierwszego wyboru (ok. 9% w przypadku szkół podstawowych i 3% w przypadku gimnazjów), a około 18% dzieci trafiło do ocenianej przez nich szkoły, z innej, która z różnych powodów nie spełniła ich oczekiwań. Rodzice najlepiej oceniają te typy szkół, do których aktualnie uczęszcza ich dziecko. Rodzice dzieci ze szkół specjalnych preferują segregacyjną formę nauczania, gdy rodzice dzieci ze szkół ogólnodostępnych częściej wskazują na edukację włączają. Generalnie pozytywne opinie, co do szkoły, w której uczy się dziecko z niepełnosprawnością nie wiąże się ze współpracą rodzica i szkoły w planowaniu edukacji i terapii danego ucznia. Świadczą o tym wskazania dotyczące współpracy przy tworzeniu indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego (IPET). Wyniki badania pokazują, że zdecydowana większość rodziców nie brała udziału w tworzeniu IPET (74%), wśród nich 20% z nich nie wie w ogóle, co to jest.
7 Rodzice – opis segmentacji Metodologia Wybór spośród rozmówców pięciu bazowych grup, wyselekcjonowanych ze względu na specyficzne relacje między miejscem zamieszkania, poziomem wykształcenia oraz typem szkoły do której uczęszcza dziecko. Podział pozostałych rodziców na klasy jednoznacznie określone przez kombinację tych samych trzech charakterystyk. Każdą z klas przyłączano w sekwencyjnym procesie do tej z pięciu grup, do której okazała się najbardziej podobna – kryterium podobieństwa było kilkanaście łącznie ujętych kluczowych zmiennych w badaniu. Kategorie rodziców: Włączeni mimo woli Aktywni i zaangażowani Płynący z prądem Walczący z barierami Wykluczeni zwolennicy segregacji
8 Rodzice – opis segmentacji Włączeni mimo woli – rodzice zamieszkujący na terenie wsi i małych miast, z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, matka dosyć często nie pracuje i zajmuje się domem. Uczniowie z tej grupy uczęszczają przede wszystkim do szkół ogólnodostępnych i mają niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim. Mogą liczyć na mniejsze wsparcie w edukacji. Uczniowie tacy mają za to częstsze kontakty towarzyskie, jak i pochodzą z liczniejszych rodzin. Aktywni i zaangażowani – rodzice z wykształceniem wyższym, relatywnie lepszą sytuacją materialną, aktywni zawodowo, wspierający edukację swoich dzieci i stwarzający im do tego warunki. Jest to też grupa najczęściej ze wszystkich zaangażowana w proces tworzenia IPET-ów, jak i niezadowolona z poziomu realizacji zaleceń. Ich dzieci chodzą do różnych szkół, choć nieznacznie częściej od innych grup wybierają oddziały integracyjne, znacznie częściej od innych grup chodziły też do przedszkoli. Uczniowie tacy częściej niż w innych grupach są diagnozowani we wcześniejszym okresie, mają orzeczenia o niepełnosprawności ruchowej, autyzmie czy różnego rodzaju sprzężeniach.
9 Rodzice – opis segmentacji Płynący z prądem – rodzice z wykształceniem przede wszystkim podstawowym, ale też zawodowym i średnim w przypadku mieszkańców dużych miast. Od pierwszej grupy (włączeni mimo woli) różnią się relatywnie częstszym wyborem przez dzieci szkół specjalnych i integracyjnych. Od pozostałych grup większym odsetkiem związków partnerskich i rzadszym uczestnictwem ojca dziecka w wychowaniu. W ograniczonym stopniu wspierają edukację dzieci, żyją również w relatywnie gorszych warunkach mieszkaniowych (mniejszy metraż, mieszkania komunalne), utrzymują się z niezarobkowych źródeł dochodów. Większość uczniów z tej grupy ma orzeczoną niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim. Walczący z barierami – grupa ta składa się z osób z wykształceniem zawodowym i średnim, zamieszkuje zarówno wsie, jak małe i średnie miasta z wyłączeniem metropolii powyżej 500 tys. osób. Rodzice starają się zapewnić swoim dzieciom dobre warunki do nauki, jak też organizują różnego rodzaju aktywności. Charakterystycznym przypadkiem dla tej grupy jest małżeństwo, gdzie jedno z rodziców zrezygnowało, bądź ograniczyło pracę i organizuje terapię, a drugi z partnerów – głównie ojciec – pracuje zawodowo. Uczniowie z tej grupy chodzą do wszystkich typów szkół, choć nieznacznie częściej od innych grup uczą się w szkołach integracyjnych.
10 Rodzice – opis segmentacji Wykluczeni zwolennicy segregacji – są to rodzice z wykształceniem zawodowym i średnim, zamieszkujący średnie (od 20 tys.) i większe miasta, których dzieci uczą się tylko i wyłącznie w szkołach integracyjnych i specjalnych. Podobnie, jak płynący z prądem od pozostałych grup odróżniają się większym odsetkiem związków partnerskich i rzadszym uczestnictwem ojca dziecka w wychowaniu. W ograniczonym stopniu wspierają edukację dzieci, żyją również w relatywnie gorszych warunkach mieszkaniowych (mniejszy metraż, mieszkania komunalne), utrzymują się z niezarobkowych źródeł dochodów. To co ich odróżnia od płynących z prądem to wyższa niż w innych grupach częstotliwość zmiany szkoły, jak i rezygnacja z pracy. Rodzice tacy relatywnie częściej wychowują też dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym.
11 Dyrektorzy
12 Podstawowe dane na temat populacji - dyrektorzy Trzy czwarte (74%) rozmówców stanowiły kobiety. Najmniej sfeminizowane były placówki ogólnodostępne (72% kobiet), a najbardziej szkoły i placówki specjalne (87%). Dla czterech na pięciu dyrektorów (81%), patrząc na wszystkie typy szkół, było to pierwsze stanowisko dyrektorskie w ich karierze. Ponad połowa szkół ogólnodostępnych (60%) była zlokalizowana w gminach wiejskich, w porównaniu do co dziesiątej szkoły specjalnej, których większość mieściła się w miastach. W przypadku zdecydowanej większości pytań wystąpiły istotne statystycznie różnice w odniesieniu do różnych form nauczania (ogólnodostępna, integracyjna i specjalna). Jednocześnie prawie nie było istotnych różnic statystycznych pomiędzy odpowiedziami dyrektorów ze szkół podstawowych i gimnazjalnych. Częstość stykania się danej szkoły z niepełnosprawnością i odsetek takich uczniów, a w konsekwencji poziom dostosowania szkoły, a nie wiek ucznia i poziom nauczania mają decydujące znaczenie nas rozkład odpowiedzi.
13 Dostępność szkoły i poziom jej dostosowania Pod kategorią dostępności szkoły dla osób z niepełnosprawnościami rozumieliśmy zarówno brak barier architektonicznych, odpowiednie wyposażenie szkół w sprzęt i pomoce naukowe, jak i dostępność odpowiednio wykwalifikowanej kadry. Na pytanie, jak ogólnie rzecz biorąc oceniasz poziom dostosowania szkoły do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami odpowiedź zdecydowanie dobrze wybrało się 60% dyrektorów szkół specjalnych, a raczej dobrze 32%. W przypadku dyrektorów ze szkół ogólnodostępnych jedynie co piąty (18%) mówił o bardzo dobrym dostosowaniu, a połowa (53%) o raczej dobrym. Jako o szkołach bez barier architektonicznych wypowiada się jedynie co piąty dyrektor (21%), również co piąty wskazuje, że jego szkoła nie jest wcale dostosowana pod względem architektonicznym (20%). Znowu relatywnie najlepiej wypadają szkoły specjalne (46% wskazań na pełną dostępność architektoniczną), a najgorzej szkoły ogólnodostępne (16% w pełni dostosowanych). Najniższy deklarowany poziom dostosowania występuje w przypadku form komunikacji, gdzie na pełne dostosowanie do potrzeb UzN wskazuje 6% dyrektorów szkół ogólnodostępnych i połowa (50%) szkół specjalnych. Głównym wytłumaczeniem braku dostosowania jest brak takiej potrzeby.
14 Rekrutacja i zmiana szkoły W 4% szkół ogólnodostępnych, 20% szkół integracyjnych i 8% szkół specjalnych dyrektorzy zadeklarowali, że zdarzyło im się nie przyjąć dziecka niepełnosprawnego do swojej szkoły ze względu na brak możliwości zapewnienia odpowiedniego wsparcia. Częściej zdarzało się dyrektorom rekomendować rodzicom/opiekunom dziecka zmianę szkoły ze względu na brak możliwości zapewnienia odpowiedniego wsparcia. Miało to miejsce w 30% szkół ogólnodostępnych, 40% integracyjnych i 23% specjalnych. Jednocześnie, zgodnie z przewidywaniami, ruch pomiędzy szkołami odbywa się relatywnie najczęściej od szkół integracyjnych i ogólnodostępnych do specjalnych, choć zdarzają się również – choć rzadziej - przejścia uczniów pomiędzy pozostałymi formami nauczania, w tym ze szkół specjalnych do ogólnodostępnych.
15 Rekrutacja i zmiana szkoły Na pytanie, czy zdarza się, że uczniowie z niepełnosprawnością z danej szkoły ogólnodostępnej bądź integracyjnej odeszli do szkoły specjalnej twierdząco odpowiedziało 40% dyrektorów ze szkół ogólnodostępnych i 61% z integracyjnych. Ze szkół specjalnych odchodzą uczniowie ze względu na przyczyny nie związane bezpośrednio z funkcjonowaniem dziecka w placówce, np. na skutek indywidualnej decyzji rodzica, po zmianie orzeczenia lub miejsca zamieszkania. Głównym motywem przejścia do szkoły specjalnej poza zmianą orzeczenia jest brak zapewnienia opieki w ramach edukacji włączającej bądź integracyjnej lub trudności z zachowaniem dziecka. Kolokwialnie rzecz ujmując można powiedzieć, że zmiana szkoły na specjalną to efekt tego, że szkoła „nie radzi sobie” z uczniem.
16 Regulacje prawne i finansowe - teoria Pozytywna ogólna ocena przez dyrektorów obowiązujących w kraju przepisów prawa oświatowego, dotyczących zasad wspierania uczniów niepełnosprawnych - 8% ocen zdecydowanie dobrych i 46% raczej dobrych, w porównaniu do 2% ocen zdecydowanie negatywnych i 14% raczej złych. Trzech na dziesięciu badanych (29%) wybrało wskazanie środkowe ani źle, ani dobrze. Wśród dwunastu (Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, Ustawa o systemie oświaty, dziesięć kluczowych rozporządzeń) dokumentów, o które zapytano, około połowa respondentów potrafiło spontanicznie wymienić większość z nich. Natomiast zdecydowana większość rozmówców potrafiła przypomnieć je sobie po odczytaniu przez ankietera, czyli w ramach tzw. znajomości wspomaganej. Najczęściej respondenci poproszeni o wymienienie kluczowych przepisów wskazywali spontanicznie ustawę o systemie oświaty (72%) oraz rozporządzenie o pomocy psychologiczno-pedagogicznej (74%), zaś relatywnie najrzadziej Konwencję ONZ (34%). W przypadku znajomości wspomaganej Konwencji nie znało również 18% dyrektorów.
17 Regulacje prawne i finansowe - teoria Dwóch na pięciu dyrektorów (40%) zadeklarowało, że wie, jaką dodatkową kwotę otrzymuje samorząd z budżetu państwa, w ramach subwencji oświatowej, na jednego niepełnosprawnego ucznia zgłoszonego przez szkołę do Systemu Informacji Oświatowej. Badani poproszeni o próbę oszacowania, ile wynosi roczna dodatkowa kwota naliczana na jednego ucznia z niepełnosprawnością sprzężoną i autyzmem w 35% odmówili odpowiedzi, co trzeci (34%) wskazał kwoty w przedziale od 0 do 10.000 złotych, a jedynie 5% respondentów prawidłowo zaproponowało kwotę w okolicach 49-50 tys. złotych.
18 Regulacje prawne i finansowe – praktyka W co dwudziestej szkole (5%) realizuje się jedynie kluczowe zalecenia z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wystawianych przez poradnie. I choć pozostałe 95% deklaruje, że realizuje wszystkie, to aż 40% robi to z problemami. Zdecydowanie najczęściej na brak jakichkolwiek problemów wskazują szkoły specjalne – 75% wskazań na brak problemów w realizacji zaleceń. Problemów nie widzi też połowa szkół ogólnodostępnych (53%). Należy też podkreślić, że zdecydowana większość szkół (82%) deklaruje, że przeciętny wymiar wsparcia w zakresie rewalidacji wynosi do 2 godzin zajęć rewalidacyjnych tygodniowo. Również w 5% szkół łamie się prawo oświatowe nie tworząc uczniom Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych. Wszystkie wskazane przypadki poza jednym dotyczą szkół ogólnodostępnych. Dziewięciu na dziesięciu dyrektorów (87%) wskazało, że otrzymują dodatkowe środki na edukację UzN. Jednak tylko 27% wskazało, że środki te wystarczają na pokrycie pełnych kosztów wsparcia, 43% mówiło o większości, a 15% jedynie o zaspokojeniu niewielkiej części wszystkich wydatków.
19 Opinie na temat edukacji uczniów z niepełnosprawnościami Relatywnie najczęściej dyrektorzy deklarowali zindywidualizowane podejście w odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami, niezależnie od rodzaju niepełnosprawności (64,4%), bądź z niepełnosprawnościami sprzężonymi (37%). Na edukację w szkołach ogólnodostępnych wskazywano najchętniej w odniesieniu do uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (49%), słabosłyszących (42%) i słabowidzących (40%). Szkoły specjalne były pierwszym wyborem większości rozmówców w przypadku uczniów niewidomych (67%), z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym (65%), niesłyszących (56%). Natomiast szkoły integracyjne uznano za relatywnie najlepsze w odniesieniu do uczniów z niepełnosprawnością ruchową (38%) i autyzmem lub zespołem Aspergera (30%). Największymi zwolennikami szkół specjalnych byli dyrektorzy takich szkół, a za integracją najczęściej optowali dyrektorzy prowadzący oddziały integracyjne. Dyrektorzy szkół ogólnodostępnych w miarę proporcjonalnie wskazywali na wszystkie formy nauczania, jak i indywidualne podejście, co za tym idzie nie byli tak jednoznacznie przekonani, że akurat szkoła ogólnodostępna jest najlepsza dla uczniów z niepełnosprawnościami.
20 Opinie na temat edukacji uczniów z niepełnosprawnościami Najbardziej odpowiednia forma nauki dla uczniów z autyzmem (%), Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań SEON: dane ważone. szkołyDyrektorzy OgólnodostępneIntegracyjneSpecjalne Najbardziej odpowiednia forma edukacji ogólnodostępne2572 integracyjne26638 specjalne26661 indywidualnie222429 trudno pow.100 Dyrektorzy ze szkół specjalnych relatywnie najczęściej wskazywali na bardzo duże znaczenie na naukę ucznia takich czynników, jak niepełnosprawność (43%) i zachowanie ucznia (25%) (szkoły ogólnodostępne - odpowiednio 12% i 10%). Dyrektorzy szkół ogólnodostępnych częściej podkreślali rolę zainteresowania wynikami w nauce przez rodziców (54% przy 38% w szkołach specjalnych).
21 Podsumowanie badania IBE Ogólnie bardzo pozytywne opinie na temat edukacji uczniów z niepełnosprawnościami. Optymistami zarówno rodzice, jak i dyrektorzy. Zdecydowanie najlepsze opinie, jak i poziom dostosowania oraz warunki do nauki w szkołach specjalnych, najwięcej deklarowanych barier w szkołach ogólnodostępnych. Pomimo deklarowanego optymizmu kilka rzeczy wymagających uwagi: – Deklarowane przypadki łamania przepisów oświatowych. – Wysoki odsetek uczniów zmieniających szkołę w trakcie edukacji oraz kierunek zmian od edukacji włączającej do segregacyjnej. – Brak uczestnictwa rodziców w tworzeniu Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych. – Brak znajomości zasad finansowania edukacji u dyrektorów. – Niedostosowanie budynków, braki w wyposażeniu oraz braki kadrowe w przypadku szkół ogólnodostępnych. Według prawie połowy (48%) dyrektorów szkół ogólnodostępnych, ale już 28% ze szkół specjalnych, by móc w pełni efektywnie pracować z dziećmi niepełnosprawnymi w szkole powinni być zatrudnieni dodatkowi pracownicy pedagogiczni lub niepedagogiczni.
22 Są trzy rodzaje kłamstwa: kłamstwa, bezczelne kłamstwa i statystyki. Mark Twain
23 A w praktyce…. Dostęp do wybranej przez rodziców formy kształcenia Brak dostosowania procesu edukacji do potrzeb ucznia (brak realizacji zaleceń, niedostosowanie zajęć rewalidacyjnych, brak wsparcia nauczyciela wspomagającego) Dowóz do placówki edukacyjnej Indywidualne wsparcie osoby dorosłej (kwalifikacje) Wczesne wspomaganie rozwoju (minimalna ilość godzin, pakietowość usług) Nadużywanie nauczania indywidualnego Uczestnictwo dziecka w wycieczkach szkolnych Udział rodzica w zajęciach edukacyjnych Dostosowanie podręczników i pomocy dydaktycznych Finansowanie placówek niepublicznych Dostosowanie egzaminów Orzecznictwo!!!
24 Dziękuję za uwagę Joanna Piwowońska Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego [email protected] tel. kom.: +48663 883 332 www.firr.org.pl www.pomocdlarodzicow.pl [email protected] www.firr.org.pl www.pomocdlarodzicow.pl