1 Co opiekunowie powinni wiedzieć na temat dwujęzyczności i dwujęzycznego wychowania dzieci? What caretakers should know about bilingualism and raising children bilingually? Dr hab. Robert Dębski Katedra Języka Polskiego jako Obcego Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

2 Proces nabywania dwóch języków przez dziecko w rodzinie posługującej się dwoma językami nie przebiega ani automatycznie, ani bezproblemowo. The process of acquiring two languages by children is neither automatic nor problem-free. Ważne są wiedza i wyobrażenia rodziców i innych opiekunów na temat dwujęzyczności i dokonywane przez nich wybory. Caretakers’ beliefs and knowledge about bilingualism and raising children bilingually as well as the choices they make are important.

3 Jak wygląda obecna sytuacja języka polskiego w świecie? What is the present situation of Polish in the world?

4 Polish in the World Od roku 2004 oficjalny język UE, największy język słowiański (Polish as an official language of the EU) Rozwój szkolnictwa polonijnego w krajach UE (ożywienie w Wlk. Brytanii, nowe szkoły w Irlandii, zwiększająca się świadomość Polaków na Ukrainie i w innych krajach byłego ZSRR) (Reconnaissance of Polish language teaching in Europe and the countries of the former USSR) Dobra sytuacja języka polskiego w USA, wzrost liczebności uczniów i szkół polonijnych (Dąbrowska, Miodunka, Pawłowski, 2012) (Strong position of Polish in the USA) W 56 krajach świata 318 uczelni prowadzi lektoraty lub studia polonistyczne (np. w Chinach, Korei i Japonii) (Polish taught in 56 countries, including China, Korea and Japan)

5 Polish in the World Język20112006Zmiana 1. mandaryński336,178220,604+115,574 2. włoski299,829316,894-17,065 3. arabski287,171243,661+43,510 4. kantoński263,538244,557+18,981 5. grecki252,211252,226-15 6. wietnamski233,388194,854+38,534 7. tagalog136,84692,327+44,519 8. hiszpański117,49398,002+19,491 9. hindi111,34970,006+41,343 10. niemiecki (?)80,36675,636+4,730 21. polski50,69653,390(-5.04%) -2,694

6 Factors of Polish language maintenance/shift in Australia Fale emigracyjne (brak nowej emigracji) (Absence of new immigration waves) Wartość rdzenna (Polish as a core value)(Smolicz, Secombe 1981, 1985; Dębski 2009) Małżeństwa (endogamiczne vs egzogamiczne) (Marriages) Wartość rynkowa (niska samoocena, stereotyp niszowości języka polskiego, stereotyp języka trudnego, sukces gospodarczy RP) (Market value of Polish) Edukacja polonijna, polityka językowa RP (Polish education abroad, Polish language policy of the RP) Kościół (Church) Emigracja zamorska (oddalenie od kraju pochodzenia) (Distance from country of origin) Globalizacja, nowe technologie komunikacyjne (Globalisation and informatisation) (Dębski 2009)

7 Nie ma jednego rodzaju dwujęzyczności, a sytuacja każdej osoby dwujęzycznej jest inna. Bilingualism is not uniform, and the situation of every bilingual person is different.

8 Becoming a bilingual person Dwujęzyczność symultaniczna (równoczesny) (Simultaneous bilingualism) Dwujęzyczność sukcesywna (gdy język drugi nabywany jest po uprzednim częściowym opanowaniu języka pierwszego) (Successive bilingualism) Dwujęzyczność pełna – gdy J2 rozwinął się w mowie i piśmie w obrębie wszystkich sprawności językowych i ról społecznych (Full bilingualism) Dwujęzyczność zrównoważona – gdy stopień kompetencji w obydwu językach jest w przybliżeniu taki sam (Balanced bilingualism) Dwujęzyczność funkcjonalna – gdy każdy z języków spełnia określone funkcje komunikacyjne (Functional bilingualism)

9 Becoming a bilingual person Sytuacje dziecka wielojęzycznego (The different situations of a bilingual child): Jedno z rodziców jest imigrantem (One parent is an immigrant) Oboje rodzice są imigrantami (Both parents are immigrants) Rodzice są imigrantami z różnych krajów w kraju trzecim (Immigrant parents from two countries living in a third country) Rodzice o tej samej lub różnej przynależności etniczno-kulturowej często zmieniają kraj zamieszkania (Parents frequently changing country of residence)

10 Becoming a bilingual person Dwujęzyczne wychowanie (Bilingual socialisation) (socjalizacja językowa, kotwiczenie znaczenia w kontekście, ale ograniczony rozwój ról, funkcji społecznych i sprawności językowych) (anchoring meaning in context, but limited development of language roles and functions) Nauka w szkole (Language learning) (wiedza o języku, świadomość językowa, nauka wszystkich sprawności językowych, nauka wszystkich funkcji języka) (metalinguistic knowledge, language awareness, development of new language roles and functions)

11 Factors affecting community language learning (examples) Wiek krytyczny (Critical period) Osobowość (Personality) Zdolności (Ability) Styl kognitywny (Cognitive style) Motywacja (Motivation) Środowisko (Environment) Postawa (Attitude)

12 Critical (sensitive) period Granice okresu krytycznego: od 1 roku życia do pokwitania (Lenneberg 1967) (Extending from before cerebral lateralisation is complete until puberty) Akwizycja języka naturalnego następuje przed 6 rokiem życia, po 12 roku życia następuje szybkie spowolnienie (Language acquisition most robust before the age of 6 and rapidly slowing down after the age of about 12) Akwizycja języka drugiego (słownictwa, gramatyki i wymowy): przed 6 rokiem życia  68%, pomiędzy 7-12 rokiem życia  41%, po 19 roku życia  13% (Second language acquisition research in the USA)

13 Personality, ability, cognitive style (examples) Osobowość Podejmowanie ryzyka (Risk-taking) Wrażliwość na odrzucenie (Sensitivity to expulsion) Zdolności Umiejętność identyfikacji/rozróżniania dźwięków (Phonological awareness) Umiejętność wnioskowania na temat gramatycznej funkcji słów (Grammatical awareness) Styl kognitywny Preferowanie słyszenia/bodźców wzrokowych (Aural/Visual) Analityczny/holistyczny (Analytic/Holistic)

14 Motivation “Język polski jest pierwszym narzędziem komunikacji, które zaspokaja typową dla człowieka potrzebę porozumiewania się z innymi”(Miodunka 1980:57) (Polish as the first communication tool for the child) Motywacja integracyjna vs. instrumentalna (integrative vs. instrumental motivation)

15 Environment, attitude Środowisko bogate językowo (Language-rich environment): poprawność i staranność mówienia; dostęp do książek, muzyki, filmów, TV, urządzeń elektronicznych, Internetu w języku polskim Pozytywna postawa (Positive attitude): rodziców, rówieśników, otoczenia w stosunku do użytkowników języka i kultury polskiej “... łatwo o przeoczenie odpowiedniego okresu, w którym zarówno należy zaprzestać użycia języka opiekunek, jak i nie pozwolić dziecku mówić ‘po dziecinnemu’”(Lipińska 2003) (Child-directed speech and baby talk)

16 Dlaczego powinno nam zależeć, aby nasze dzieci mówiły po polsku? What should we want our children to speak Polish?

17 Identity, culture, family Dziecko, które mówi po polsku (A child who speaks Polish)... Posiada instrument do wyrażania swojej polskiej tożsamości (Has an instrument to express Polish identity) Łatwiej poznaje i docenia polską kulturę, ponieważ język kodyfikuje postawy kulturowe (Learns about and appreciates the Polish culture) (Wierzbicka 1985, 2007) Posiada głębszy i bardziej intymny kontakt z rodzicami i dziadkami (Develops a deep relationship with Polish-speaking parents) Utrzymuje częstsze i głębsze kontakty z rodziną w Polsce i polską diasporą w świecie (Maintains relationships with the family and Polish diaspora) Potrafi doceniać inne kultury i dopasowywać swoje zachowanie do rozmówcy, sytuacji i miejsca (Develops intercultural competence)

18 Cognitive and language development Mózg osoby dwujęzycznej posiada gęstszą sieć szarych komórek. Jest to najlepiej widoczne u osób, które zaczęły nabywanie J2 przed 5 rokiem życia (Nature 2004). (Bilingual people have more and thicker grey matter) Dziecko, które mówi po polsku (A child who speaks Polish)... Potrafi myśleć kreatywnie (różne metody rozwiązywania tego samego problemu) (Is a creative thinker) Wcześnie rozumie znaczenie i względność symboli (np. słów) Posiada wiedzę metajęzykową, która pozwala mu uczyć się kolejnych języków (Appreciates the relative nature of symbols) Szybciej nauczy się czytać po angielsku (świadomość fonologiczna, rymowanki, wyszukiwanie informacji, synteza) (Will learn to read in English more quickly) Potrafi przełożyć umiejętność pisania (organizacji tekstu) oraz liczenia w języku polskim na język angielski (Will transfer writing skills from Polish into English)

19 Adulthood Osoby dwujęzyczne przeciętnie o 4 lata później zapadają na demencję i chorobę Alzheimera (Delays the onset of dementia or Alzheimer’s disease by 4 years) Im więcej osoba zna języków, tym późniejsza diagnoza Bilingwizm może być pomocny w przezwyciężaniu afazji (wylew, udar) (Useful tool in aphasia rehabilitation)

20 The value of Polish language: own research Uczestnicy (Participants): 50 respondentów w wieku 19-29 lat, drugie pokolenie emigracyjne Uczestnicy reprezentowali różne zawody: student, pracownik administracji, fizjoterapeuta, informatyk, policjant, lekarz, naukowiec, trener sportowy, inżynier nauczyciel, prawnik, piekarz. 64% ukończyło studia licencjackie lub podyplomowe. 92% osób nie zgodziło się z twierdzeniem “Język polski nigdy nie był dla mnie użyteczny”. 90% ankietowanych zgodziło się z twierdzeniem, że “Polscy rodzice powinni motywować dzieci, żeby uczyły się polskiego”. 68% badanych osób planuje podejmować wysiłki, aby ich dzieci również znały język polski. (Dębski 2009)

21 Wartość języka polskiego: badania własne “Język polski pomógł mi utrzymać dobre stosunki z rodziną w Polsce” (86%) “Język polski pomógł mi utrzymać dobre stosunki z rodzicami” (84%) “Znajomość języka polskiego pomogła mi w nauce innych języków” (64%) “Znajomość języka polskiego okazała się pomocna w pracy w Australii” (52%) “Znajomość języka polskiego była pomocna w szkole” (46%) (Dębski 2009)

22 Przesądy i nieporozumienia związane z dwujęzycznością Some myths and misunderstandings related to bilingualism

23 Dwujęzyczność jest zjawiskiem rzadkim Bilingualism is rare

24 “Na świecie żyje więcej osób dwu- i wielojęzycznych niż jednojęzycznych. Dzieci w kraju Basków wcześnie uczą się baskijskiego i hiszpańskiego, by następnie nauczyć się angielskiego w szkole, podczas gdy dzieci w niektórych częściach Finlandii poznają szwedzki jako język pierwszy, wkrótce do swojego repertuary dodają język fiński, a następnie w szkole uczą się angielskiego oraz niemieckiego lub francuskiego” (Clyne 2005: 27).

25 Dwujęzyczność jest niepotrzebna, kiedy mówimy po angielsku Bilingualism is unnecessary if you already speak English

26 Dzieci wychowywane dwujęzycznie od wczesnych lat swojego życia doświadczają relatywności wartości kulturowych. “Osoby zaangażowane w relacje handlowe z innymi krajami powinny rozumieć dominujący w tych krajach obraz świata”(Clyne 2005). (People engaged in commercial relations with other countries should understand the world views dominant in those countries) Kompetencja interkulturowa (intercultural competence)

27 Dwujęzyczność u dziecka może prowadzić do zaburzonego rozwoju językowego Bilingualism can disrupt language development in children

28 Dwujęzyczność nie powoduje zaburzeń językowych (Paradis, Genesee, Crago 2011). (Bilingualism does not cause language disorder) Zaburzenia językowe ujawniają się we wszystkich językach znanych dziecku. Podczas gdy słownictwo dziecka dwujęzycznego w każdym ze znanych mu języków może być nieco mniejsze, łączna liczba znanych mu słów będzie taka sama, a często większa niż u dziecka jednojęzycznego (Paradis, Genesee, Crago 2011). Kiedy dzieci dwujęzyczne zaczną produkować krótkie zdania, rozwój gramatyki ich języka podąża ogólnie taką samą ścieżką, jak rozwój gramatyki u dzieci jednojęzycznych (Genesee 2005).

29 Mieszanie języków przez dziecko jest oznaką kłopotów dziecka spowodowanych dwujęzycznością Code-mixing is a sign of the child’s difficulties in the process of becoming bilingual

30 Obserwuje się umiejętność oddzielania obu języków w zależności od języka interlokutora wśród dzieci 2-3 letnich (De Houwer, 2006) (2-3 y.o. children are able to separate languages) Osoby dwujęzycznie używają świadomych strategii komunikacyjnych, kiedy mieszają języki (osoba, temat, cel rozmowy, precyzja wypowiedzi) (Bilinguals use code-mixing strategies)

31 Jak możemy pomóc dziecku, aby nauczyło się języka polskiego? How can we help our child learn Polish?

32 Czynniki sprzyjające (Positive factors) Podróże do Polski (Travel to Poland)(32/50) Rodzina mówiąca po polsku (Family speaking Polish) (23) Polska szkoła (Polish school)(21) Zaangażowanie w organizacje polonijne (Polonia organisations)(13) Korespondencja, emaile, rozmowy telefoniczne z rodziną znajomymi w Polsce (Communication with family and friends in Poland) (10) Odwiedziny rodziny z Polski (Visits from Poland)(7) Polskie grono przyjaciół (Polish circle of friends)(6) Duma ze znajomosci drugiego języka (Pride of knowing a second language) (5) Polskojęzyczny partner/partnerka (Polish-speaking partner) (5) (Dębski, 2009)

33 How can we help our child learn Polish? Czynniki niesprzyjające (Negative factors) Odizolowanie od polskojęzycznego środowiska (Isolation from Polish-speaking environment)(12) Wstyd związany z popełnianiem błędów (rodzice, rodzina wyśmiewająca błędy) (Being ashamed of errors) (5) Przymus chodzenia do szkoły polskiej (Pressure of attending Polish school) (4) Partner mówiący po angielsku (English-speaking partner) (3) Rozmawianie po angielsku z rodzicami (Using English with parents) (2) Przestarzały obraz kultury polskiej w polskiej szkole, rodzic zniechęcający do języka polskiego, trudności w komunikacji z rodowitymi użytkownikami, słaby wynik na maturze, brak związku języka polskiego z pracą, negatywna postawa wobec Polaków w niektórych krajach UE, rozwód rodziców, nieprzyjemne konfrontacje z Polakami starszego pokolenia (1)

34 How can we help our child learn Polish? Stworzenie rodzinnej polityki językowej, strategii (Family language policy) (Clyne, 2005) Użycie języka polskiego w różnych domenach językowych, a przynajmniej konsekwentnie w jednej domenie (Polish language use across domains or at least consistently in one) Użycie w różnych rolach społecznych (socjalizacja) (Polish across social roles) Stwarzanie okazji do nauki języka polskiego i wykorzystywanie okazji do nauki języka (Creating Polish learning opportunities) Łączenie języka polskiego z planami, ambicjami, zainteresowaniami dziecka (Linking Polish to child’s interests, plans and ambitions) Łączenie języka polskiego z nowoczesnością i największymi zdobyczami polskiej kultury i nauki (Linking Polish to modernity and greatest achievements of Polish culture and science) Zapisanie dziecka do szkoły języka polskiego (Signing up for Polish school)

35 Dziękuję za uwagę Thank you