1 DECYZJE ETYCZNE, „FILOZOFIE” W ETYCE BIZNESU Wykład 2

2 Wyobraźcie sobie, że … jesteście menedżerami dwóch przedsiębiorstw. Zostaliście aresztowani za dawanie łapówek i umieszczeni w osobnych celach. Do każdego z was przychodzi policjant i mówi: –Twój wspólnik jeszcze się nie przyznał, ale chciałem ci złożyć propozycję. Jeżeli się przyznasz i pomożesz nam go oskarżyć, dostaniesz mały wyrok – najwyżej siedem dni. On za to odsiedzi pięć lat. –A jeżeli on też się przyzna? – pytacie. Policjant odpowiada, że w takim wypadku obydwaj dostaniecie po roku. –Co będzie, jeżeli żaden z nas się nie przyzna? – zadajecie jeszcze jedno pytanie. –Szczerze mówiąc, nie mamy wystarczających dowodów, aby skazać was obu za łapownictwo. Możemy tylko udowodnić wam próbę przekupstwa, co oznacza dla każdego miesiąc więzienia

3 Decyzje etyczne wg. Stead, Worrell, Stead, 1990 Czynniki indywidualne Osobowość Silne ego Machiawelizm Locus of Control Socjalizacja Religia Płeć Wiek Doświadczenie zawodowe Inne ważne Etyczne decyzje Sytuacjonizm Subiektywizm Absolutyzm Exceptionizm Etyczna filozofia Utylitaryzm Prawa Sprawiedliwość Czynniki zewnętrzne Kondycja ekonomiczna Kompetencje Ilość zasobów Liczba interesariuszy Polityka i społeczne instytucje Wcześniejsze etyczne decyzje Czynniki organizacyjne Filozofia zarządzania Zachowania menedżerów System motywacji Charakterystyka pracy Wzmacniane etyczne decyzje zachowanie pracownika

4 „Etyczne filozofie” jako podłoże dla etycznych decyzji

5 Czym są etyczne filozofie? „Etyczne filozofie” to zarówno zbiór określonych wartości ułożonych hierarchicznie, jak i pewne założenia o charakterze ontologicznym. Są rezultatem często podświadomego wyboru odpowiedzi na fundamentalne kwestie, dotyczące otaczającej rzeczywistości, człowieka i całego świata biznesu. „Etyczne filozofie” są przejawem kryteriów wartościowania zarówno poszczególnych jednostek, jak i mogą być również zastosowane do charakterystyki „filozofii” całego przedsiębiorstwa. Można je wówczas opisać jako specyficzne przekonania, rozpowszechnione wśród pracowników określające godne pożądania przedmioty, sytuacje i zachowania. Dotyczą podstaw ocen, które stosują członkowie organizacji w celu ewaluacji sytuacji, działań, przedmiotów i ludzi. „Etyczne filozofie”, wyznaczając kryteria wartościowania wpływają na wykorzystywane przez pracowników sposoby rozwiązywania konfliktów, optymalizowanie funkcjonowania organizacyjnego, jak też na działania podejmowane np. na rzecz ochrony środowiska.

6 Etyczne filozofie Ferrell, Freadrich, Ferrell Miesing, PrebleForsyth Cavanagh, Moberg, Valasquez Konsekwencjonaliz m Makiawelizm SubiektywizmUtylitaryzm Egoizm Społeczny darwinizm UtylitaryzmRelatywizm Eksepcjonizm Indywidualne Prawo Relatywizm Obiektywizm Deontologia Sytuacjonizm Sprawiedliwość Cnota Uniwersalizm SprawiedliwośćAbsolutyzm

7 Kategoryzacja etycznych orientacji wg. Miesing’a i Preble’a CelowośćInstrumentalność Egoizm Makiawelizm  Doraźna korzyść  „Cel uświęca środki” Społeczny darwinizm/Obiektywi zm  Własna korzyść  „Przeżyje najlepszy” Społeczność Uniwersalizm  Imperatyw kategoryczny  „Złota reguła” Relatywizm  „Zależy od czasu i miejsca”  Konwencja

8 Filozofia makiawelizmu działalność biznesowa rządzi się swoimi własnymi zasadami, które w zależności od sytuacji można „naginać”, aby osiągnąć wyznaczony cel. „cel uświęca środki”, zatem dozwolone są wszelkie metody, które służą skutecznemu działaniu. Nie ma tu miejsca na kantowski „imperatyw katygoryczny” nakazujący bezwzględnie postępować zgodnie z zasadami moralności wyznaczonymi przez „autonomię praktycznego rozumu” i „traktować człowieka jako cel, a nie środek tylko”. osoba która posługuje się w procesie wartościowania tym typem orientacji, „z zimną krwią” i w sposób przebiegły wykorzystuje ludzi lekceważąc tym samym poczucie ich godności. Dostosowuje się i pochlebia swoim przeciwnikom, a w sposób stanowczy postępuje wobec swoich towarzyszy. W zależności od pojawiających się sytuacji prezentuje zachowania oportunistyczne, bowiem one najlepiej przekładają się na końcowy sukces. maksymą, jaką posługują się ludzie realizując ten typ orientacji jest stwierdzenie, że „powinno się wierzyć w to co się robi, a nie robić to, w co się wierzy”. celem zachowania jest pragmatyczna wykonalność działań wyznaczona celami organizacji, a nie potrzeby, prawa, wartości czy uczucia ludzi.

9 Społeczny darwinizm oparta jest na poglądach etycznych H. Spencera. głównymi cnotami tej orientacji są: przeżycie, maksymalizacja zysków, rywalizacja i własny interes. Moralne jest więc takie postępowanie, które służy przetrwaniu i rozwojowi. społeczny darwinizm wprowadza prawa biologii na teren organizacji biznesowych, regulując tym samym zasady funkcjonowania poszczególnych podmiotów. działania prospołeczne w tej filozofii mogą więc wynikać nie tylko z chęci pomocy słabiej „przystosowanym”, ale przede wszystkim z potrzeby osiągnięcia kolejnych zysków i tym samym uzyskania kolejnej przewagi nad konkurencją.

10 Filozofia obiektywizmu zakłada, że biznes powinien być oparty na racjonalnych, praktycznych przesłankach, które prowadzą przedsiębiorców do powiększania własnego zysku. do kardynalnych cnót zaliczyli: użyteczność, skuteczność, pracowitość, oszczędność, odraczanie gratyfikacji i sukces. Głównymi grzechami są natomiast: bezproduktywność, lenistwo, marnotrawstwo dóbr i czasu, pospieszna konsumpcja, lekkomyślność i porażka. zakłada się tu, że zarówno jednostki jak i przedsiębiorstwa nie powinny dążyć do innych wartości, poza ekonomicznymi (czyli zyskiem i wydajnością). Dyktat ekonomii jest wszechwładny. Stosunki między podmiotami wolnego rynku opierają się na zrozumieniu obustronnych korzyści, wynikających z dobrowolności zawierania umów. Rynek jest środowiskiem doskonałym, samoregulującym się i optymalizującym współpracę. Polityka, a także wszystkie systemy nadzoru i kontroli powinny być więc ukierunkowane na zachowanie „naturalnego prawa” wolności i niezależności działających podmiotów. Wolność ograniczona jest tylko zakresem swobody innych jednostek. działalność biznesowa i zaangażowanie w pomnażanie zysków jest zatem jedynym słusznym moralnie postępowaniem, bowiem ma ona charakter pragmatyczny i oparta jest na racjonalnych i obiektywnych kryteriach finansowych. Choć czynnik materialny jest podstawowym motywatorem działań, to występują też działania nakierowane na dobro publiczne, ale tylko wtedy, gdy mogą przyczynić się do zwiększenia dochodów. najbardziej znani współcześni przedstawiciele tej orientacji to: Robert Nozick, Milton Friedman i Ayn Rand.

11 Filozofia relatywizmu „Relatywizm” jako system etyczny na pierwszym miejscu stawia człowieka, z jego indywidualnymi potrzebami i wartościami. Zarazem podmiot ten „wrzucony jest” w pewien kontekst kulturowy i społeczny, w którym obowiązują specyficzne normy moralne. Zrozumieć, a tym samym ocenić jego zachowanie można jedynie wówczas, gdy bierze się pod uwagę uwarunkowania, którym podlega. Dobro/zło moralne, zależne jest więc od sytuacji i tylko w określonym kontekście może być rozpatrywane. Te same praktyki biznesowe w różnych kontekstach kulturowych mogą zostać uznane albo za pozytywne albo za negatywne moralnie. Zakłada się ponadto, że skoro ludzie żyją w różnych społecznościach (grupy, subkultury), prezentują też różne światopoglądy i preferują inne wartości, które wpływają na odmienne ich postępowanie. Drogą do wspólnego działania jest więc społeczny konsensus, ustanawiający nowe działanie, które będzie respektowane przez wszystkich.

12 Filozofia uniwersalizmu jest orientacją o charakterze teleologicznym, która nastawiona jest na wymiar społeczny. Zakłada ona, że istnieją wspólne kryteria służące ewaluacji wszelkich zachowań ludzkich. zasady te są niezależne od konkretnych ludzi, przedsiębiorstw, czy społeczności, mają bowiem charakter ogólnoludzki. przyjęcie założenia, że wszystkie podmioty (także gospodarcze) należą do jednego „My” warunkuje możliwość określenia podstawowych zasad moralnych regulujących postępowanie. T tylko wtedy – jak twierdzą Pichler i DeGeorge – gdy oceniamy „innych” wedle tych samych kryteriów, niezależnych od okoliczności, którym „my” jesteśmy oceniani, możemy mówić o prawdziwym uniwersalizmie moralnym.

13 Wyniki badań NMSD Makiawelizm9582,190,501 Obiektywizm9583,290,543 Relatywizm9583,140,634 Społeczny darwinizm9582,940,715 Uniwersalizm9583,160,637

14 Poziomy wartości płećwykształceniewiekstaż pracy stanowiskobranżawielkośćlokalizacja struktura własności Uniwersalizm -- ---+++- Relatywizm -- ++ ++ -- Obiektywizm ++- -- +--+ Społeczny darwinizm -- ++-++ -- Makiawelizm +++ +--- ++. Różnica jest istotna na poziomie 0.01 +. Różnica jest istotna na poziomie 0.05

15 Łamanie etosu zawodowego Przestępstwa finansowo- korupcyjne Instrumentalne traktowanie firmy Uniwersalizm-0,145**-0,015-0,132** Relatywizm-0,0140,144**0,158** Obiektywizm-0,100**-0,0100,090** Społeczny darwinizm0,0030,099**0,103** Makiawelizm0,146**0,165**0,294**

16 O sporze dwóch filozofii: DeontologizmPozytywny utylitaryzm Czyn jest dobry jeżeli wynika z obowiązku spoczywającym na podmiocie bez względu na konsekwencje tego czynu Czyn jest dobry jeśli sumarycznie zwiększa pomyślność i dobrostan jednostek i społeczności Imperatyw kategoryczny Kanta postępuj według takiej maksymy, którą chciałbyś uznać za prawo powszechne. Podstawowa zasada: człowiek winien być traktowany jako cel sam w sobie, nigdy jako środek Konsekwencjonalizm, a wiec rozwiązywanie dylematów przez rezultaty czynów, a nie intencje podmiotów, czy oczekiwania innych osób (np. rządu, menedżerów, itp.) Podstawowa zasada: cel uświęca środki Zalety: Autonomiczność decyzji, uniwersalizm zasady, podatność na weryfikację, społeczny wymiar Zalety: Brak zewnętrznego kryterium oceny, szczęście innych osób, możliwość ilościowej oceny Implikacje: zaufanie, postępowanie etyczne, dotrzymywanie umów, równy podział zasobów, dbanie o środowisko naturalne, uczciwość, sprawiedliwość Modyfikacje, tzw. utylitaryzm reguł – moralnie słuszne jest to zachowanie, które za regułę przyjmuje postępowanie zapewniające najwyższą spodziewaną użyteczność społeczną Przedstawiciele: Kant, Rawls, BowiePrzedstawiciele: Bentham, Mill, Sen, Scheffler

17 Kilka dylematów decyzyjnych: Wyobraźmy sobie, że dwóch przedsiębiorców postawia podjąć działania na rzecz ludzi ubogich (np. sponsoring inicjatyw). Pierwszy z nich robi to wyłącznie z chęci zbudowania dobrego wizerunku firmy, podczas gdy drugi kieruje się rzeczywistą chęcią pomagania. Załóżmy, że działania każdego z nich mają takie same konsekwencje, przynosząc równy poziom użyteczności społecznej.

18 Pociąg Po szynach kolejowych toczy się rozpędzony wagon. Stoimy akurat przy zwrotnicy. Widzimy, że jest ona ustawiona tak, że wagon potoczy się po torze, na którym znajduje się grupa pięciu osób. Jeżeli nic nie zrobimy, to wagon bez wątpienia wpadnie na te nieświadome niczego osoby i wszystkie one zginą. Możemy jednak przestawić zwrotnicę na boczny tor i tam skierować rozpędzony wagon. Jednak na tym bocznym torze także znajduje się człowiek, tyle że tylko jeden. Tym samym w rezultacie uratujemy 4 ludzi więcej.

19 Co o tym sądzimy? Zosia i Marek są rodzeństwem, oboje studiują. Razem wyjechali na wakacje do Francji. Pewnej nocy zostali sami w domku na plaży. Po namyśle uznali, że mogliby uprawiać seks. Zarówno dla Zosia, jak i Marka byłoby to nowe przeżycie. Dla pewności zastosowali podwójną antykoncepcję – Zosia połknęła pigułkę, Marek założył prezerwatywę. Doświadczenie obojgu bardzo się spodobało, ale postanowili, że nigdy więcej tego nie powtórzą. Zdecydowali, że wspólna noc, choć bardzo ich do siebie zbliżyła, pozostanie sekretem.

20 Moduły moralności J. Haidta Troska Sprawiedliwość Autorytet Lojalność Świętość

21 http://www.moralfoundations.org/

22 Moralność jako heurystyka? Wyobraź sobie, że twój kraj przygotowuje się na wybuch epidemii, która może zabić 600 osób. Masz do wyboru dwa plany:

23 Grupa 1 Jeśli zostanie wcielony w życie plan A, to uda się uratować 200 osób. Jeśli zostanie wcielony w życie plan B, prawdopodobieństwo, że uratowane zostaną wszystkie z 600 osób wynosi 1/3, natomiast prawdopodobieństwo, że nie uda się uratować nikogo, wynosi 2/3. Który plan wybierzesz?

24 Grupa 2 Jeśli zostanie wcielony w życie plan A, umrze 400 osób. W przypadku realizacji planu B, prawdopodobieństwo, że przeżyje 600 osób wynosi 1/3, natomiast prawdopodobieństwo, że zginą wszystkie, wynosi 2/3.

25 W badaniach Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego 72 proc. wybrało plan A (w pierwszej grupie), z kolei w drugiej grupie badanych tylko 22 proc. wybrało plan A. Dlaczego???

26 Oceń na skali zachowanie firmy 1 – wysoce nieetyczne 2 – nieetyczne 3 – nie mam zdania 4 – etyczne 5 – wysoce etyczne

27 Firma A Duża firma farmaceutyczna zdecydowała się z dnia na dzień podnieść ceny jednego z produktów z 10 zł na 30 zł.

28 Firma B Duża firma farmaceutyczna (X) zdecydowała się sprzedać innej firmie (Y) prawa własności intelektualnej do produkcji jednego z farmaceutyków. Firma Y celem zbilansowania budżetu zdecydowała się podnieść cenę tego produktu do 50 zł.

29 Moralne decyzje Emocje vs. kalkulacje (analiza) Badania okazują: W sytuacjach, gdy złamanie norm moralnej nie wiąże się z emocjami to dominują oceny racjonalne. W sytuacjach konfliktu pomiędzy interesem własnym a normami moralnymi pojawia się skłonność do zniekształcania ocen moralnych

30 Jak podejmować decyzje etyczne? 1. Zidentyfikuj sytuację, która wymaga etycznych rozważań i podjęcia decyzji Jakie wyrażenie etycznego pytania czy zagadnienia jest najbardziej przejrzyste z możliwych? Czy są inne uzasadnione sposoby zdefiniowania sytuacji? Czy zakres definicji, przyjęta perspektywa, założenia, czy sposób ujęcia słownego niepotrzebnie utrudniają nam zrozumienie sytuacji i zadecydowanie o tym, co robić? Czy ukrywają one lub zniekształcają ważne aspekty? 2.Spróbuj przewidzieć, na kogo wpłynie twoja decyzja Nikt nie żyje w próżni. Należy do rzadkości, że nasze decyzje etyczne wpływają tylko na jednego klienta, jednego współpracownika i na nikogo innego.

31 3. Oszacuj swoje kompetencje w stosownych obszarach – brak wiedzy, zdolności, doświadczenia – w odniesieniu do stosownych aspektów danej sytuacji Czy jesteś dobrze przygotowany, aby uporać się z daną sytuacją? Jakie kroki, jeśli w ogóle jakiekolwiek, mógłbyś podjąć, aby być bardziej efektywnym? 4. Przeglądnij stosowne formalne normy etyczne Czy przepisy etyczne odnoszą się bezpośrednio bądź pośrednio do tej sytuacji? Czy przepisy etyczne są niejednoznaczne przy zastosowaniu ich do danej sytuacji? Czy ta sytuacja zawiera konflikty pomiędzy normami etycznymi bądź pomiędzy przepisami etycznymi a innymi wymaganiami czy wartościami (np. przepisami prawnymi)? 5. Przeglądnij stosowne normy prawne Czy legislacje i precedensy odnoszą się bezpośrednio bądź pośrednio do tej sytuacji? Czy standardy prawne odnoszą się do tej sytuacji w sposób przejrzysty? Czy są konflikty pomiędzy różnymi normami prawnymi lub pomiędzy normami prawnymi a innymi wymaganiami czy wartościami? Czy kontakt z prawnikiem byłoby pomocny?

32 6. Przeglądnij stosowne badania i teorie Czy są nowe badania lub teoria, które są pomocne w konceptualizacji, zrozumieniu czy odpowiedzi na daną sytuację? 7. Rozważ jak, o ile w ogóle, twoje osobiste uczucia, stronniczość czy własny interes mogą wpłynąć na twoje sądy etyczne i rozumowanie 8. Rozważ jakie efekty, o ile w ogóle jakieś, mogą mieć czynniki społeczne, kulturowe, religijne i inne na daną sytuację i na identyfikowanie etycznych reakcji 9. Rozważ konsultacje Czy jest ktoś, kto mógłby udzielić ci użytecznej porady w tej szczególnej sytuacji? Czy jest jakiś uznany ekspert w stosownej dziedzinie? 10. Opracuje alternatywne kierunki działań 11. Oceń alternatywne kierunki działań

33 12. Spróbuj przyjąć perspektywę każdej z osób, która będzie dotknięta 13. Zdecyduj co robić a potem wróć do tego i rozważ ponownie 14. Działaj i zakładaj osobistą odpowiedzialność za twoją decyzję 15. Oceń rezultaty Co się zdarzyło, kiedy działałeś? Do jakiego stopnia, jeśli w ogóle, twoje działanie przyniosło oczekiwane konsekwencje? 16. Zakładaj osobistą odpowiedzialność za konsekwencje twoich działań Jeśli, z wiedzą po fakcie, wydaje się, że twoja odpowiedź na dana sytuacje była zła lub spowodowała negatywne konsekwencje to jakie kroki, o ile jakiekolwiek, potrzebujesz podjąć aby zaadresować konsekwencje twojej decyzji i działań? 17. Rozważ implikacje przygotowania, planowania i prewencji