1

2 Dnia 1 września 1939r. Niemcy zaatakowały Polskę, wdzierając się w jej granice. Zaczęły się bombardowania. Według relacji p. Musielskiej kilka bomb spadło na plac wojskowy w okolicy Żydowa (Nałęcz). Podczas nalotu został ranny jej brat, Jan Hoffmann. 2

3 3

4 4

5 5

6 Do Żydowa hitlerowcy wkroczyli 10 września, natomiast dzień później do Czerniejewa. Od pierwszych dni okupacji władzę w Czerniejewie objął miejscowy Niemiec Alfred Tietz. Od momentu wkroczenia Niemcy przystąpili do germanizacji terenów polskich (Ostaufbau). Zaczęło się planowe prześladowanie Polaków, masowe egzekucje i niszczenie wszystkiego co polskie. 6

7 7

8 w Czerniejewie podczas II wojny światowej pełnił ksiądz Teofil Kłos.Funkcję proboszcza parafii w Czerniejewie podczas II wojny światowej pełnił ksiądz Teofil Kłos. 8 8

9 Niemcy całkowicie zniszczyli akty kościelne , polisy, mapy, 17 dzieł sztuki, 3 pomniki i 14 krzyży cmentarnych. Zniszczyli, bądź uszkodzili 290 witraży oraz wywieźli 3 dzwony, 12 naczyń liturgicznych oraz 1 dywan perski. 9

10 10 10

11 11

12 12

13 13

14 14

15 15

16 16

17 17 17

18 18

19 19

20 w Nidomiu. Oddziały SS i SA otoczyły wioskęW Czerniejewie pierwsze masowe wysiedlenie miało miejsce przy dużym mrozie 15 grudnia roku. Wtedy to 42 polskie rodziny musiały opuścić swe domy, w tym ludzie starsi, kalecy i dzieci. Szczególnie dramatyczny przebieg miało wysiedlenie Polaków w sierpniu 1940 r. w Nidomiu. Oddziały SS i SA otoczyły wioskę o 4.00 nad ranem i rozpoczęły wysiedlanie gospodarzy, dając im tylko pół godziny na spakowanie. Niemcy zezwolili Polakom wziąć tylko niewielki bagaż podręczny, niezbędne, osobiste rzeczy. 20

21 21

22 i prowadzącego gromadę dzieci, czy ludzi chorych i niewidomych Wstrząsającym widokiem był przemarsz tych ludzi, w szczególności Władysława Dubińskiego, niosącego niemowlę i prowadzącego gromadę dzieci, czy ludzi chorych i niewidomych (p. Dziurka ). Wszystkich wywieziono do obozu w Łodzi, a potem do Krakowa. Na miejsce wysiedlonych osadzano Niemców z poludniowo- wschodniej Polski, Galicji i krajów bałtyckich. 22

23 23

24 Szczególnie bohaterską postawą wykazalisię mieszkańcy Żydowa, którzy podjęli cywilną walkę obronną przeciwko najeźdźcom. 24 Miejsce pierwszych starć z armią niemiecką 24

25 się na trzy strategiczne części: rynek, przy którym przebiegała szosaW 1939 roku Żydowo dzieliło się na trzy strategiczne części: rynek, przy którym przebiegała szosa z Gniezna do Wrześni, dwór i stację kolejową przy linii Gniezno- Września. 25

26 26

27 27

28 RYNEK W ŻYDOWIE TERAZ DAWNIEJ 28

29 był wzdłuż drogi biegnącej do właściwej wsi Żydowo. Dwór położony był wzdłuż drogi biegnącej do właściwej wsi Żydowo. Na początku września 1939r. był on miejscem zakwaterowania Armii Poznań i szpitalem polowym. DAWNIEJ 29 DZIŚ

30 Dom jednego z mieszkańców Żydowa narodowości niemieckiej, p. Schnabel. Na zdjęciu widoczny jest jego wiatrak i gospodarstwo. 30

31 W centrum Żydowa znajdowałysię kościół i szkoła. 31

32 32

33 Dnia 4 września sztab Armii Poznań opuścił Żydowo, zmierzając nad Bzurę, by stoczyć tam bohaterską walkę z wojskami hitlerowskimi. Organizowanie obrony cywilnej odbywało się w szalonym tempie i przy wielu niesprzyjających warunkach. Do Żydowa przybyło wielu uchodźców z Poznania i sąsiednich powiatów. 33

34 Na szosach stało wiele transportów z ładunkami.Niemcy dokonywali ciągłych nalotów samolotowych. Zbombardowali tor kolejowy i drogi. Wobec tego, komunikacja między miastami była znacznie utrudniona. Na szosach stało wiele transportów z ładunkami. Oprócz nalotów bombowych, mieszkańcom Żydowa, Gębarzewa i Czerniejewa zagrażały bandy kolonistów niemieckich, które grabiły wsie i mordowały ludzi. 34

35 i gotowe chorągwie niemieckie.Głównym celem niemieckich nalotów były miejsca, w których kwaterowały oddziały Wojska Polskiego oraz gdzie urządzano lotniska pomocnicze i poligony. W Żydowie- Nałęcz istniał plac wojskowy, a w okolicy Jelitowa- lądowisko polowe. Można przypuszczać, że miejscowa ludność niemiecka przekazywała informacje o takich miejscach dowództwu niemieckiemu. Niemcy zamieszkujący Żydowo, posiadali przygotowane listy kandydatów na urzędy i gotowe chorągwie niemieckie. 35

36 z Belgii, a następnie jako niemiecka szkoła policyjna.Budynek szkoły został zajęty przez wojsko niemieckie. Później służył jako obóz Hitler Jugend dla dzieci pochodzących z Belgii, a następnie jako niemiecka szkoła policyjna. 36

37 37

38 Fotografia przedstawia pFotografia przedstawia p. Stefanię Musielską z Żydowa, z klasą i niemiecką nauczycielką, panią Elizą, przed wejściem do szkoły w Gębarzewie. 38

39 39

40 W chwili wybuchu wojny miała 10 lat. Wspomina, że jej ojciec, któryz pochodzenia był Niemcem, kilkakrotnie odmówił podpisania Volkslisty. Został za to wysłany na pierwszą linię frontu do Bauzugu - budowy i rozbiórki linii kolejowej. Według jego córki, z 300 zatrudnionych tam Polaków przeżył właśnie jej ojciec oraz innych dwóch Polaków: p. Pluciński i p. Kania. 40 40

41 41

42 Legitymacja służbowa ojca pani Stefanii Musielskiej, Stanisława Hoffmanna. 42

43 do pracy w gospodarstwie na Żydowo. Utkwił jej w pamięci także fakt,Podkreśla też rolę jaką odegrali miejscowi Niemcy. Wspomina, że dzięki pani Reich udało się uratować życie 5 mężczyzn, którzy mieli być rozstrzelani za posiadanie broni. Niemiecki sąsiad pomógł również samej p. Musielskiej, kiedy to jako dwunastoletnia dziewczyna dostała skierowanie do pracy w gospodarstwie w odległej miejscowości. Po jego osobistej interwencji w Arbeitsamt, niemieckim Urzędzie Pracy, miejsce skierowania zostało zmienione na Żydowo. Utkwił jej w pamięci także fakt, że jej brat, Jan Hoffman, został ranny podczas bombardowania w Żydowie. 43

44 Na terenie Żydowa pełnomocnikiem księdza M. Zabłockiego był oficer Wojska Polskiego, hrabia, Jerzy Tyszkiewicz Hrabia Tyszkiewicz, w marcu 1940 roku, był wysiedlony przez Niemców, a później w wolnej Polsce został wydziedziczony na mocy reformy rolnej. Wrócił do Żydowa dopiero po śmierci, gdzie został pochowany w przykościelnym grobowcu. 44

45 Dowódcą obrony Żydowa został były powstaniec wielkopolski.To on po wojnie opisał dzieje Żydowa z czasów okupacji na podstawie relacji 11 świadków. 45

46 W obronę Żydowa zaangażował się także miejscowy proboszczks. Maksymilian Scherwentke 46 46

47 Ks. Maksymilian Scherwentke Proboszczem parafii w Żydowie był od 1933r. Cieszył się sporym poważaniem wśród miejscowej ludności. Po napaści niemieckiej nawoływał mieszkańców do tworzenia grup samoobrony i zbrojenia się przeciwko Niemcom. Prowadził działalność konspiracyjną i tajne nauczanie wśród młodzieży. Udało mu się uratować przed śmiercią, oskarżoną o posiadanie broni, naczelnik poczty panią Ziółkowską. 47

48 6 X 1941r. został aresztowany przez Gestapo i uwięziony w Lądzie nad Wartą. Pomimo próśb ojca, nie podpisał Volkslisty. Powiedział: „Ojcze do czego ty mnie zmuszasz? … cierpienie i umieranie za wiarę i ojczyznę jest dla mnie zaszczytem i takiej propozycji …nie przyjmę”. Został następnie wywieziony do obozu w Dachau, gdzie zmarł śmiercią głodową 26 lipca 1942r. 48

49 Wojska niemieckie do Żydowa wkroczyły w niedzielę 10 września 1939r. Bohaterską postawą wykazała się grupa harcerzy z hm Stanisławem Różyckim i wiele innych osób, którzy zgłosili się do obrony cywilnej. W sobotę, 9 września 1939r., mieszkańcy Żydowa opracowywali strategię obrony. Atak armii niemieckiej mógł nastąpić zarówno od strony Gniezna, Wrześni, jak i Czerniejewa. Wojska niemieckie do Żydowa wkroczyły w niedzielę 10 września 1939r. z kierunku Wrześni. Droga na Wrześnię Miejsce, w którym doszło do pierwszego starcia między armią niemiecką i obrońcami Żydowa. 49 49

50 16 lat, Andrzej Samolczyk- 43 lat, Mieczysław Pol- 26 latWalka trwała bez przerwy od godz do Niemcy użyli karabinów maszynowych oraz pocisków zapalających, które wywołały pożary. Spalili 9 budynków min.: dom Junga, Skibińskiej, Guszczyńskiego i Nowaka oraz kilka stogów siana. W bitwie zginęło 5 Polaków, m.in: Nikodem Pawlak- 16 lat, Andrzej Samolczyk- 43 lat, Mieczysław Pol- 26 lat i Nikodem Kosiński- 25 lat. Mieszkańcy musieli opuścić domy i udać się na rynek, gdzie dokonano ich rewizji. Mężczyzn od rozstrzelania uratowali miejscowi Niemcy, gwarantując, że nie brali oni udziału w walce. Do domów pozwolono mieszkańcom wrócić dopiero ok. godziny 50

51 51

52 przez Niemców i osadzony w Gnieźnie, a później rozstrzelanyOd całkowitego zniszczenia Żydowo uratował ksiądz Mateusz Zabłocki, który dowodził obroną cywilną w Gnieźnie. Z narażeniem życia przeprowadził kapitulację miejscowości. Został ranny w rękę, schwytany przez Niemców i osadzony we Wrześni, następnie w Gnieźnie, a później rozstrzelany w Inowrocławiu w październiku 1939 roku. 52

53 która w czasie wojny mieszkałaWiadomości te potwierdza pani Helena Woźniak, która w czasie wojny mieszkała w Cielimowie 53

54 Zdjęcie wykonane w czasiePANI HELENA WOŹNIAK Zdjęcie wykonane w czasie okupacji niemieckiej 54

55 do domu, ale został powołany do budowy szpitali polowychBRONISŁAW WOŹNIAK Brat pani Heleny. Walczył pod Ostrołęką gdzie został ranny. Po pobycie w szpitalu, powrócił na krótko do domu, ale został powołany do budowy szpitali polowych na terenie Niemiec. 55

56 Obóz jeniecki, w którym przebywał krewny pani Heleny, Franciszek Troszak56 56

57 Po wkroczeniu do Czerniejewa Niemcy zajęli pałac. Został on oddany pod samodzielny zarząd wojewódzki w Poznaniu i podlegał namiestnikowi terenów woj. poznańskiego (Warthegau), Artura Greisera. Dyrektorem tego zarządu został Niemiec Sigfrid v. Pluecke. 57

58 58

59 JOSEPH GOEBBELS HERMANN GOERING 59

60 60

61 61

62 Niemcy, według własnych projektów, dokonali przebudowy pałacuw Czerniejewie. 62

63 63

64 64

65 65

66 i majątkach. Byli oni wykorzystywani fizyczne, ale mając dostęp Miejscowa ludność spełniała różne funkcje posługowe w kuchni, ogrodnictwie i majątkach. Byli oni wykorzystywani fizyczne, ale mając dostęp do magazynów pomagali innym Polakom zaopatrywać się w żywność. Cała ludność otrzymywała artykuły żywnościowe na podstawie specjalnych kart Lebensmittelkarten 66

67 67

68 68

69 69

70 70

71 71

72 Ludność polska była zastraszona, a niektórzy dali się wciągnąć na niemiecką listę narodową, tzw. Volksliste. W roku 1942, według danych z archiwum byłego starostwa w Gnieźnie, w Czerniejewie wpisało się 24, a w gminie 47 Polaków na niemiecką listę narodową. Swoją działalnością Volksdeutsche przyczyniali się do aresztowania i śmierci nieokreślonej liczby obywateli. 72

73 73

74 W październiku wezwano nauczycieli na konferencję w Gnieźnie 11 września 1939 roku wkraczające do Czerniejewa wojska niemieckie zajęły budynek szkoły i przeznaczyły ją na swą kwaterę. Zlikwidowano polskie symbole narodowe i zniszczono bibliotekę. W październiku wezwano nauczycieli na konferencję w Gnieźnie i zorganizowano szkolnictwo pod władzą okupacyjną. Wprowadzono naukę języka niemieckiego. Szkoła była czyn na tylko przez kilka tygodni, i to z przerwami, ponieważ budynek był często zajmowany przez wojsko. 15 grudnia 1939 roku w dużym mrozie, przy temperaturze - 23 stopnie, wysiedlono 42 rodziny, w tym nauczycielkę Marię Florkowską . Nauka dzieci polskich została definitywnie zawieszona od dnia 1 marca 1940 roku. Wtedy zwolniono polskich nauczycieli i zamknięto szkołę. 11 kwietnia 1940r. wysiedlono kierownika szkoły Wita Pietrzaka. 74

75 Od 15 kwietnia 1940 roku władzę nad Czerniejewem i gminą objął Amtskomissar Georg Koetting, który natychmiast przystąpił do germanizacji. Zaczęto od tworzenia organizacji hitlerowskich, takich jak SS czy grupy szturmowej SA, które brały udział w obławach, wysiedlaniu Polaków, niszczeniu dóbr polskiej kultury np. paleniu książek. W akcji tej szczególnie zasłynął Alfred Tietz. Nazwy polskich miejscowości zmieniono na niemieckie, m.in. Schwarzenau (Czerniejewo), Siedau (Żydowo), czy Gruenfeld (Gębarzewo). Zmieniono też nazwy ulic np. rynek w Czerniejewie został nazwany placem Adolfa Hitlera. 75

76 Jesienią 1942 roku zorganizowano szkołę dla polskich dzieci. Ich zadaniem było głównie zbieranie ziół leczniczych, owoców leśnych oraz kamieni na polach, a popędzane do pracy były przez dzieci niemieckie. W miesiącach zimowych uczyły się języka niemieckiego. W szkole tej uczyli Niemcy bez kwalifikacji zawodowych, a kij był jedynym środkiem pedagogicznym. 76

77 i młodzież z Czerniejewa zatrudniono W latach 1943/1944, pod wpływem klęsk niemieckich na froncie wschodnim, dzieci i młodzież z Czerniejewa zatrudniono do kopania rowów i budowy umocnień. Były to jednak ostatnie chwile okupacji. 20 stycznia 1945 roku ewakuowano z Czerniejewa ludność niemiecką, która ogołociła gospodarstwa z wszystkiego. Do przewożenia zmuszali Polaków pod groźbą śmierci. 77

78 Organizacją szkoły zajął się nauczyciel z Goczałkowic– Antoni Wojtkowiak. Przy jej odbudowie pracowali mieszkańcy Czerniejewa. Szkołę otwarto 24 marca 1945 roku. Do szkoły zgłosiło się 325 dzieci w wieku od 7– 15 lat i starszych. W kwietniu 1945 roku kierownictwo szkoły objęła Maria Florkowska, a w czerwcu, po powrocie z Niemiec, ponownie Wit Pietrzak. 78

79 25 Niemców i 6 Rosjan. Zniszczeniu uległa szkoła22 stycznia 1945 r. wojska sowieckie wraz z czołgami wkroczyły do Czerniejewa zajmując stanowiska przy szkole . Około godziny wywiązała się dwugodzinna walka z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. Rozbito 3 czołgi rosyjskie, 1 niemiecki i kilka samochodów pancernych. Eksplozja czołgu rosyjskiego uszkodziła budynek szkoły. W bitwie tej nie zginął nikt z ludności cywilnej. Poległo natomiast 25 Niemców i 6 Rosjan. Zniszczeniu uległa szkoła i kościół. 79

80 Bibliografia: I. Źródła archiwalne: Archiwum Państwowe w Poznaniu:HTO sygn. 8970, 8971, 8972, s. 3. Krajowa placówka dokumentacji fotograficznej Kraju Warty sygn. 827, 829, Plany architektoniczno- budowlane różnej proweniencji z terenu Wielkopolski sygn , 1-1-2, 1-1-5 Sztab osiedleńczy sygn. 186, Zakład Karny w Poznaniu sygn. 202, Zakład Karny w Rawiczu sygn. 135, Zakład Karny we Wronkach sygn. 1802 II. Archiwum Państwowe Oddział w Gnieźnie III. Archiwum prywatne p. Stefanii Musielskiej i Heleny Woźniak: fotografie dokumenty IV. Opracowania Studia z dziejów Czerniejewa i okolic, pod. Red. B. Polaka, Czerniejewo 1982r. Zespół Pałacowy w Czerniejewie E. Mundt, Czerniejewo 2007r. 80