1 Dochodzenie roszczeń w międzynarodowym prawie inwestycyjnym© Łukasz Stępkowski doktorant KPMiE, adwokat

2 Dochodzenie roszczeń w MPIJak w praktycznie każdym systemie prawnym, również MPI zawiera normy proceduralne (drugiego rzędu, „second-order”), które służą zapewnieniu skuteczności prawa materialnego Jak również wiemy z tytułu znajomości prawa międzynarodowego publicznego, ten właśnie zbiór norm prawnych składający się na MPI nie posiada zunifikowanej struktury organów sądowych, które mogłyby zapewnić inwestorowi skuteczną ochronę sądową (por. S. Benson, J. Tasioulas, Philosophy of International Law, Oxford 2010, s. 207) Co więcej, inne zbiory norm składające się na MPI – prawo Unii oraz EKPC - posiadają odmienne od p.m.p. normy proceduralne, a także swoiste organy ochrony prawa Powyższe prowadzi – podobnie jak w przypadku prawa materialnego w MPI – do nakładających się hipotez norm proceduralnych i konieczności przeprowadzania wykładni

3 Dochodzenie roszczeń w MPI a PMPJak wiemy z treści prawa międzynarodowego publicznego, jednostka w jego podstawowym zakresie normowania jest uznawana za przedmiot regulacji, a nie za jego podmiot (tym bardziej nie za jego podmiot pierwotny) Tym samym, w podstawowym zakresie normowania p.m.p. jednostka nie posiada samodzielnej proceduralnej możliwości wystąpienia z roszczeniem przeciwko państwu Jednostka pośrednio może otrzymać korzyść poprzez ochronę dyplomatyczną, ale podmiotem dyskrecjonalnie występującym z roszczeniem jest wtedy państwo Tymczasem, MPI jako zbiór norm obejmujący normy prawa międzynarodowego ma to do siebie, że umożliwia inwestorowi bezpośrednie wystąpienie przeciwko państwu z roszczeniem Jednakże, z racji tego, że system MPI nie posiada zunifikowanej struktury sądownictwa, istnieje problem wyboru ścieżki dochodzenia roszczenia, a także treści procesowej takiego roszczenia

4 Ścieżki dochodzenia roszczeń w MPI a PMPMPI – z racji braku „ukonstytucjonalizowanej” skutecznej ochrony sądowej – przewiduje różniące się od siebie możliwości uzyskania ochrony, takie jak: Możliwość skorzystania z sądów krajowych (Państwa przyjmującego albo sądów wskazanych w traktacie inwestycyjnym bądź umowie z inwestorem), Możliwość polubownego rozwiązania sporu, Arbitraż międzynarodowy. Różnorakie możliwości arbitrażu – np. ad hoc, arbitraż MCRSI (ICSID), arbitraż oparty na UNCITRAL, w Instytucie Arbitrażu Izby Handlowej w Sztokholmie, pod auspicjami Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu itp. Jednakże, konkretna możliwość skorzystania z tych ścieżek zależy od konkretnego zbioru norm proceduralnych w danym traktacie inwestycyjnym; traktaty inwestycyjne (BIT lub wielostronne) różnią się między sobą co do zakresu dopuszczalnych ścieżek dochodzenia roszczeń

5 Dochodzenie roszczeń w MPIDany BIT albo traktat inwestycyjny wielostronny posiadają zazwyczaj klauzulę arbitrażową, która określa dopuszczalne ścieżki (fora) dochodzenia roszczeń. Przykład: Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Jordańskim Królestwem Haszymidzkim w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Ammanie dnia 4 października 1997 r. (Dz.U z dnia ) : Artykuł  7 Spory między Umawiającą się Stroną a inwestorem drugiej Umawiającej się Strony 1. Spory między jedną z Umawiających się Stron a inwestorem drugiej Umawiającej się Strony będą notyfikowane pisemnie przez inwestora Umawiającej się Stronie przyjmującej inwestycje, z podaniem szczegółowej informacji. W miarę możliwości Umawiające się Strony powinny załatwiać takie spory w drodze polubownej. 2. Jeżeli spory nie mogą być rozstrzygnięte polubownie w ciągu sześciu miesięcy od daty pisemnej notyfikacji, o której mowa w ustępie 1, to taki spór będzie przedłożony według wyboru inwestora:- trybunałowi arbitrażowemu, zgodnie z Regulaminem Postępowania Arbitrażowego Instytutu Arbitrażowego Izby Handlowej w Sztokholmie; - trybunałowi arbitrażowemu Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu; - trybunałowi arbitrażowemu ad hoc utworzonemu zgodnie z Regulaminem Procedury Arbitrażowej Komisji Narodów Zjednoczonych do spraw Międzynarodowego Prawa Handlowego; - Międzynarodowemu Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych (ICSID) utworzonemu na mocy "Konwencji w sprawie rozstrzygania sporów inwestycyjnych między państwami a obywatelami drugich państw", w przypadku gdy obie Umawiające się Strony będą sygnatariuszami tej konwencji. 3. Wyrok arbitrażowy będzie się opierał na:- postanowieniach niniejszej umowy, - prawie krajowym Umawiającej się Strony, na której terytorium inwestycja została dokonana, włącznie z normami prawa kolizyjnego, - normach i powszechnie przyjętych zasadach prawa międzynarodowego. 4. Orzeczenia arbitrażowe będą ostateczne i wiążące dla obu stron sporu. Każda Umawiająca się Strona zobowiązuje się do wykonania orzeczeń zgodnie z jej prawem krajowym. 5. Umawiająca się Strona, która jest stroną w sporze, na żadnym etapie toczącego się postępowania nie podniesie zarzutu w swojej obronie, powołując się na własny immunitet lub fakt, że inwestor otrzymał na mocy umowy ubezpieczeniowej w całości lub części odszkodowanie za poniesioną szkodę lub stratę.

6 Dochodzenie roszczeń w MPIKolejny przykład: umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Azerbejdżańskiej o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji, sporządzona w Warszawie dnia 26 sierpnia 1997 r. (Dz.U z dnia ) Artykuł  10 Spory między Umawiającą się Stroną a inwestorem Państwa drugiej Umawiającej się Strony 1. W celu rozwiązania sporu między Umawiającą się Stroną a inwestorem Państwa drugiej Umawiającej się Strony w odniesieniu do inwestycji, z zastrzeżeniem postanowień artykułu 9 niniejszej umowy, między zainteresowanymi stronami odbędą się konsultacje. 2. Jeżeli konsultacje nie zakończą się rozstrzygnięciem w ciągu sześciu miesięcy od daty pisemnego wniosku o wszczęcie konsultacji, każda z Umawiających się Stron może zwrócić się do sądu arbitrażowego w celu rozstrzygnięcia sporu. 3. Sąd arbitrażowy będzie utworzony dla każdej indywidualnej sprawy. Jeżeli strony biorące udział w sporze nie uzgodnią inaczej, każda z nich wyznaczy jednego arbitra. Wyznaczeni arbitrzy wybiorą przewodniczącego, który będzie obywatelem państwa trzeciego. Arbitrzy powinni zostać wyznaczeni w ciągu dwóch miesięcy od daty otrzymania żądania przekazania sporu do rozstrzygnięcia sądowi arbitrażowemu, a przewodniczący w ciągu następnych dwóch miesięcy. 4. Jeżeli terminy wymienione w ustępie 3 tego artykułu nie zostały zachowane, którakolwiek ze stron sporu może, z braku innych ustaleń, zwrócić się do Przewodniczącego Sądu Arbitrażowego przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu o dokonanie koniecznych nominacji. Jeżeli Przewodniczący nie może wykonać wymienionej funkcji lub jest obywatelem Państwa Umawiającej się Strony, mają zastosowanie mutatis mutandis postanowienia artykułu 9 ustęp 5 niniejszej umowy. 5. Jeżeli strony sporu nie uzgodniły inaczej, sąd arbitrażowy ustala swój tryb postępowania. Orzeczenia są ostateczne i wiążące. Każda z Umawiających się Stron zapewni uznanie i wykonanie orzeczeń arbitrażowych. 6. Każda ze stron sporu poniesie koszty swojego członka sądu arbitrażowego i własnego udziału w postępowaniu arbitrażowym; koszty przewodniczącego i pozostałe koszty zostaną poniesione w równych częściach przez strony sporu. 7. Umawiająca się Strona będąca stroną sporu nie może w żadnym stadium postępowania ugodowego lub wykonania orzeczenia powoływać się na fakt, iż inwestor otrzymał, w wyniku umowy ubezpieczenia, odszkodowanie obejmujące całość lub część doznanej szkody. 8. W przypadku gdy obie Umawiające się Strony staną się stronami Konwencji z dnia 18 marca 1965 r. o rozstrzyganiu sporów inwestycyjnych między państwami a obywatelami drugich państw, spory będą przedkładane Międzynarodowemu Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych.

7 Elementy klauzul arbitrażowychKlauzula „cooling off” Klauzula „fork in the road” Klauzula jednoinstancyjności postępowania i ostateczności rozstrzygnięcia arbitrażowego Klauzula stosującego się prawa materialnego Klauzula braku możliwości powołania się na otrzymane ubezpieczenie i klauzule subrogacyjne Klauzula braku możliwości powołania się na immunitet państwa Klauzule dotyczące wykonania orzeczenia arbitrażowego, w tym klauzule odnoszące się do prawa krajowego

8 Elementy klauzul arbitrażowych„Cooling off”, również „waiting period” Klauzula polegająca na uprzednim podjęciu próby polubownego rozwiązania sporu, zawierająca termin, przez który ma trwać spór, aby można było rozpocząć postępowanie arbitrażowe Standardowo termin ten liczy od 3 do 12 miesięcy, najczęściej zaś 6 miesięcy (Dolzer/Schreuer, Principles of International Investment Law 2e, Cambridge 2011, s. 268) Co więcej, termin ten bywa traktowany jako instrukcyjny, a więc nie jak przeszkoda procesowa Orzeczenie arbitrażowe Biwater Gauff pko Tanzanii, ICSID, pkt

9 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzula „fork in the road” – rozłączny wybór forum Oznacza konieczność wyboru jednej ze ścieżek procesowych, co wyłącza możliwość zmiany wybranej ścieżki na inną, wcześniej dostępną Dotyczy również możliwości wyboru między sądem krajowym a arbitrażem międzynarodowym, przy czym wymaga to tożsamości roszczenia, tożsamości stron sporu i tożsamości przedmiotu sporu (por. M. Jeżewski, Międzynarodowe Prawo Inwestycyjne, Warszawa 2011, s. 435) Przykład „fork in the road” : umowa o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Islamskiej Republiki Iranu, sporządzona w Teheranie dnia 2 października 1998 r. (Dz.U ) Art. 11 ust. 4: Spór przekazany w pierwszej kolejności właściwym sądom Umawiającej się Strony, na której terytorium inwestycja została dokonana, nie może być przekazany do arbitrażu tak długo, jak sprawa jest rozpatrywana, chyba że zgodzą się na to jego strony; w przypadku wydania ostatecznego orzeczenia nie może ono być przedłożone do arbitrażu. Umowa w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji. Skopje (Dz.U z dnia ) Art. 7 ust. 3. Jeżeli spór zostanie przedłożony właściwemu sądowi Umawiającej się Strony lub trybunałowi arbitrażowemu, to wybór jednej lub drugiej drogi postępowania będzie ostateczny.

10 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzula jednoinstancyjności postępowania arbitrażowego i ostateczności orzeczenia arbitrażowego Z zasady postępowanie arbitrażowe jest prowadzone w jednej instancji – nie istnieje „trybunał arbitrażowy przełożony”, który orzeka jako sąd odwoławczy albo kasacyjny, albo jako inny skład rozpoznający roszczenie ponownie (wyjątek – ICSID/art. 52, ale RP dalej nie jest członkiem…) Co więcej, takie orzeczenie jest ostateczne, a więc nie podlega środkom zaskarżenia, typu apelacja, rewizja, skarga kasacyjna, odwołanie, zażalenie etc. Mogą być dopuszczalne wniosek o poprawienie pomyłek pisarskich, uzupełnienie orzeczenia albo o wykładnię Niekiedy dany trybunał arbitrażowy posiada w swoim regulaminie proceduralnym szczególne postanowienia w przedmiocie uchylenia jego orzeczenia przez sąd krajowy, gdy działa on jako sąd polubowny jakiegoś określonego prawa krajowego Np. art. 35 pkt 4 regulaminu trybunału arbitrażowego przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu arbitration/#article_35

11 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzula stosującego się prawa materialnego Dotyczy prawa, które jest stosowane co do istoty przez trybunał arbitrażowy Prawo to może obejmować samą umowę inwestycyjną, a także m.in. prawo krajowe (w tym reguły kolizyjne, a więc prawo prywatne międzynarodowe) oraz międzynarodowe prawo zwyczajowe Co więcej, arbitrzy mogą być upoważnieni przez strony, aby orzekać ex aequo et bono („według tego co słuszne i dobre”) lub jako amiable compositeur („przyjazny koncyliator”), nie będąc związanymi ścisłym brzmieniem stosującego się prawa, przy czym takie upoważnienie zazwyczaj powinno być wyraźne Por. np. Art. 27 pkt 3 regulaminu trybunału arbitrażowego przy Instytucie Arbitrażu Izby Handlowej w Sztokholmie The Arbitral Tribunal shall decide the dispute ex aequo et bono or as amiable compositeur only if the parties have expressly authorised it to do so.

12 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzula braku możliwości powołania się na fakt otrzymania sumy ubezpieczenia Działa przeciwko państwu, które nie może twierdzić, że inwestor nie jest już dotknięty uszczerbkiem, skoro otrzymał już środki od ubezpieczyciela Przykład: umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Azerbejdżańskiej o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji, sporządzona w Warszawie dnia 26 sierpnia 1997 r. (Dz.U z dnia ) Art. 10 ust. 7 Umawiająca się Strona będąca stroną sporu nie może w żadnym stadium postępowania ugodowego lub wykonania orzeczenia powoływać się na fakt, iż inwestor otrzymał, w wyniku umowy ubezpieczenia, odszkodowanie obejmujące całość lub część doznanej szkody. Jednakże : klauzule subrogacyjne Art. 8 tego BIT: 1. Jeżeli Umawiająca się Strona lub jakakolwiek jej agencja dokona płatności któremukolwiek z jej inwestorów w ramach gwarancji lub ubezpieczenia zawartego w związku z inwestycją, druga Umawiająca się Strona uzna przejęcie przez pierwszą Umawiającą się Stronę lub jej agencję wszelkich praw lub roszczeń przysługujących inwestorowi. Umawiająca się Strona lub jakakolwiek jej agencja, która przejęła prawa inwestora, jest uprawniona do tych samych praw, jakie posiada inwestor, i do dochodzenia takich praw w tym samym zakresie z zastrzeżeniem zobowiązań inwestora związanych z ubezpieczoną w ten sposób inwestycją. 2. W przypadku subrogacji, określonej w ustępie 1 niniejszego artykułu, inwestor nie będzie wysuwał roszczeń, jeżeli nie będzie do tego upoważniony przez Umawiającą się Stronę lub jakąkolwiek jej agencję.

13 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzula braku możliwości powołania się na immunitet państwa W ogólnym prawie międzynarodowym publicznym państwa – jako podmioty pierwotne – mają to do siebie, że na zasadzie suwerennej równości państw uważa się, że owe posiadają immunitet jurysdykcyjny i egzekucyjny Tymczasem, w MPI – z racji wyrażenia zgody przez dane państwo na poddanie sporu arbitrażowi, przede wszystkim w danym traktacie inwestycyjnym – uznaje się, że państwo nie może powołać się na immunitet jurysdykcyjny, skoro uczestniczy w działalności gospodarczej (por. M. Sornarajah, The International Law on Foreign Investment, Cambridge 2004, s. 70) Jednakże, immunitet egzekucyjny zazwyczaj nie jest wyłączany w danym traktacie inwestycyjnym

14 Dochodzenie roszczeń w MPIKlauzule dotyczące wykonania orzeczenia arbitrażowego, w tym klauzule odnoszące się do prawa krajowego – rzecz o egzekucji Orzeczenie arbitrażowe zazwyczaj jest wykonywane dobrowolnie przez dane państwo, bowiem próby uchylania się od egzekucji nie wpływają dobrze na chęć inwestorów w przedmiocie czynienia kolejnych inwestycji w tym państwie W umowie może znaleźć się klauzula o wykonywaniu orzeczenia arbitrażowego w zgodzie z prawem krajowym Przykład: umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ludową Republiką Bangladeszu w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Warszawie dnia 8 lipca 1997 r. (Dz.U z dnia ) art. 7 pkt 4 Orzeczenia arbitrażowe będą ostateczne i wiążące dla obu stron sporu. Każda Umawiająca się Strona zobowiązuje się do wykonania orzeczenia zgodnie z jej prawem krajowym.

15 Koszty postępowania arbitrażowegoNie ma jednej ustalonej taryfy lub opłaty za postępowanie arbitrażowe (np. 5% od wartości przedmiotu sporu) Zamiast tego, zinstytucjonalizowane fora arbitrażowe (np. Instytut Arbitrażu Izby Handlowej w Sztokholmie) ustalają własne opłaty, które obciążają strony, a jeśli regulamin proceduralny danego forum na to pozwala, mogą być włożone na stronę przegrywającą (podobnie jak w k.p.c. co do kosztów procesu) Por. s. 42 [w:] Niekiedy dane forum zamieszcza również na swojej stronie internetowej kalkulator kosztów, służący orientacyjnemu wyliczeniu kosztów postępowania Dużo pieniążków za sprawiedliwość arbitrażową – mikroprzedsiębiorstwo albo małe przedsiębiorstwo nie ma co próbować Średni koszt postępowania arbitrażowego to 4 mln USD dla każdej strony, z czego około 82 % to koszty usług prawnych (pkt 3.4.1, raport EKES)

16 Arbitraż a pisma procesoweZinstytucjonalizowany trybunał arbitrażowy posiada w swoim regulaminie proceduralnym oznaczony porządek składania pism procesowych oraz ich typologię, a trybunał ad hoc ustala ten porządek samodzielnie Arbitraż zazwyczaj jest wszczynany pisemnym wezwaniem na arbitraż, po którym następuje odpowiedź na wezwanie Tytułem przykładu : trybunały arbitrażowe Instytutu Arbitrażu Izby Handlowej w Sztokholmie stosują wezwanie na arbitraż (Request for Arbitration), odpowiedź na wezwanie (Answer), a po ukonstytuowaniu się trybunału, pozew (Statement of Claim) oraz odpowiedź na pozew (Statement of Defence), a także ewentualnie dalsze pisma procesowe, jeśli trybunał tak zarządzi (art. 29 pkt 3 regulaminu)

17 Arbitraż a roszczenia procesoweNajczęściej spotykanym roszczeniem procesowym, o uwzględnienie którego ubiega się inwestor, będzie roszczenie o zapłatę - tytułem odszkodowania za bezprawnie wywłaszczoną inwestycję Dopuszczalne są również wnioski o zabezpieczenie roszczenia (interim relief, środki tymczasowe) Ściśle rzecz biorąc jednak, np. regulamin sztokholmski nie ogranicza dopuszczalnych roszczeń procesowych (relief sought) do roszczenia o zapłatę Dolzer/Schreuer, op. cit., s. 294: nawiązka, przywrócenie do stanu poprzedniego, nakazanie określone świadczenia/zachowania (specific performance), roszczenie o ustalenie (declaratory relief), zakaz, w tym stały zakaz, podejmowania określonych czynności (injunction)

18 Rozwiązywanie konfliktów proceduralnychNa styku zbiorów norm MPI – prawa Unii oraz norm prawnomiędzynarodowych – mogą pojawiać się konflikty; może zdarzyć się na przykład, że dany traktat inwestycyjny nie jest zgodny z prawem pierwotnym Unii Europejskiej albo nie odpowiada zobowiązaniom, które wynikają z aktu prawa wtórnego UE jeżeli umowy międzynarodowe są zawarte przez Unię, takie umowy są wiążące dla instytucji Unii i w konsekwencji mają one pierwszeństwo przed aktami Unii w przypadku gdy zasada międzynarodowego prawa zwyczajowego nie ma takiego samego stopnia precyzji co postanowienie umowy międzynarodowej, kontrola sądowa musi się bezwzględnie ograniczać do rozstrzygnięcia kwestii, czy instytucje Unii, wydając sporny akt, popełniły oczywiste błędy w ocenie przesłanek zastosowania tych zasad (wyrok TS z dnia 21 grudnia 2011 r., sprawa C-366/10 ATA, EU:C:2011:864, pkt 50 i 110) W szczególności co do BIT między Państwem Członkowskim i państwem trzecim : wyrok Trybunału z dnia 15 września 2011 r., sprawa C-264/09 Komisja Europejska przeciwko Republice Słowackiej, EU:C:2011:580 Trybunał zauważa, że BIT zawarty między Słowacją a Szwajcarią przed akcesją do Unii Europejskiej korzysta z pierwszeństwa przed prawem wtórnym (w sprawie : dyrektywą) na zasadzie obecnego art. 351 TFUE [dawniej art. 307 TWE]

19 Rozwiązywanie konfliktów proceduralnychW niedawnej praktyce decyzyjnej KE powstało zagadnienie bycia przez wykonanie orzeczeń arbitrażowych niedozwoloną pomocą państwa (art. 107 ust. 1 TFUE) Decyzja Komisji (UE) 2015/1470 z dnia 30 marca 2015 r. w sprawie pomocy państwa SA (2014/C) (ex 2014/NN) wdrożonej przez Rumunię – Orzeczenie arbitrażowe w sprawie Micula przeciwko Rumunii z dnia 11 grudnia 2013 r. (notyfikowana jako dokument nr C(2015) 2112), Dz.U. L 232 z , str. 43—70 Kwota odszkodowania przyznanego na podstawie ICSID i mającego być wypłaconym przez Państwo Członkowskie jako niedozwolona pomoc Pkt 102: „W analizowanym przypadku odszkodowanie przyznano powodom na podstawie dwustronnych umów inwestycyjnych między państwami członkowskimi UE, które Komisja uznaje za nieważne od daty wstąpienia Rumunii do Unii Europejskiej. Komisja wielokrotnie była zdania, że dwustronne umowy inwestycyjne między państwami członkowskimi UE, takie jak dwustronna umowa inwestycyjna, na której powodowie opierają swój wniosek, są sprzeczne z prawem Unii, ponieważ są niezgodne z przepisami Traktatów unijnych, i w związku z tym należy je uznać za nieważne”

20 Dochodzenie roszczeń w MPI – prawo UE in speMając na uwadze art. 207 TFUE w zw. z art. 3 ust. 1 lit. e TFUE (kompetencja wyłączna m. in. co do inwestycji bezpośrednich), Unia rękami Komisji negocjuje umowy międzynarodowe zawierające kwestie MPI Comprehensive Economic Trade Agreement (kompleksowa umowa gospodarczo- handlowa, CETA) między Unią Europejską a Kanadą Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie ochrony inwestorów i rozstrzygania sporów między inwestorem a państwem w umowach handlowych i inwestycyjnych między UE a państwami trzecimi (Dz.U. C 332 z , str. 45—63) Pkt 9.5 „Nie można pominąć tego, istnieje sprzeczność między prawem UE i prawem międzynarodowym, w szczególności jeśli chodzi o monopol jurysdykcyjny ETS (art. 19 TUE oraz art. 263 i kolejne TFUE). Dowodzą tego opinia ETS w sprawie przystąpienia UE do europejskiej konwencji praw człowieka (30) oraz podejście KE apelujące o nadrzędność prawa UE w sprawie Micula przeciwko Rumunii. W art projektu CETA wyklucza się bezpośrednie stosowanie CETA i wymaga wprowadzenia postanowień tej umowy do prawa UE lub prawa państw członkowskich, by inwestorzy mogli się na nie powoływać. To dodatkowo komplikuje relację między systemem prawnym UE a sprawami ISDS rozstrzyganymi przez trybunały arbitrażowe”

21 Dziękuję za uwagę