1 Dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN

2 Plan na dziś  Neuronauka odkryła, że nie ma wolności?  Wola, wolność i wolna wola  Determinizm a wolność  Eksperymenty Libeta, neuronauka i wolność działania

3 (Neuro)naukowcy odkryli, że nie ma wolnej woli?  Ludzie nie mają wolnej woli, lecz są marionetkami swoich mózgów.  Albo: za wszystko odpowiadają geny.  Ale czy to w ogóle jest rozsądne postawienie sprawy?

4 Wolna wola  Pojęcie „wolna wola” jest kluczowe u Augustyna z Hippony, który wykorzystuje je, aby rozwiązać problem teodycei, czyli „dlaczego wszechmocne bóstwo nie przeciwdziała złu”.  To problem, który postawił wcześniej Epikur.

5 Epikur (341 – 270 p.n.e.) i i teodycea  „Czy Bóg chce zapobiegać złu, lecz nie może? Zatem nie jest wszechmocny. Czy może, ale nie chce? Jest więc niemiłosierny. Czy może i chce? Skąd zatem zło? Czy nie może i nie chce? Dlaczego więc nazywać go Bogiem?”  Do czasu Augustyna brak jakiejkolwiek interesującej odpowiedzi.

6 Wolna wola a zło  Odpowiedź Augustyna: Bóg dał człowiekowi wolną wolę. Człowiek może czynić dobro, ale też i zło, bo jest wolny. A więc zło istnieje dlatego, że człowiek jest wolny.  Tylko rezygnując z wolności, ludzie mogliby przestać doświadczać zła (od siebie).

7 Wola w filozofii europejskiej  Zdaniem M. Heideggera, pojęcie woli jest sercem metafizyki europejskiej:  Dialektyka woli u Hegla stanowi uzasadnienie jego koncepcji wolności i prawa.  Wola jako rzecz sama w sobie u A. Schopenhauera  Wola mocy Nietzschego jako apogeum woluntaryzmu

8 Związek woli i wolności  Po polsku związek wydaje się ewidentny  inaczej w innych językach; will / liberty, Wille / Freiheit itd.  Ale czy „chcieć” znaczy „być wolnym”?  Czym jest wolność?

9 Determinizm i wolność  Pierwsza istotna idea wolności w filozofii europejskiej pochodzi też od Epikura, który dopatrywał się wolności w przypadkowym ruchu atomów.  U wcześniejszego atomisty Demokryta nie było przypadku; Epikur wprowadza go, aby uzasadniać, czemu ludzie są wolni.  Intuicja: byłem wolny, gdybym mógł postępować inaczej, niż postępowałem.

10 Replika deterministy  Ale czy gdybym wypowiadał przypadkowe bzdury, a nie to, co chcę wypowiedzieć, byłbym wolny?  Wolność indeterministy jest osobliwa, bo polega na niezależności od regularnych związków przyczynowych, ale uniemożliwia istnienie wolnego działania, które byłoby nieprzypadkowe.

11 Wolność a sprawstwo  Problem przyczynowości umysłowej: jeśli moje przekonania są przyczynami mojego działania, to nie mogą się z działaniem wiązać przypadkowo.  Jeśli tak, to indeterminizm jest złym wypowiedzeniem intuicji, że gdybym mógł postępować inaczej, byłbym wolny.

12 Deterministyczna idea wolności  Jeśli robię to, co chcę robić, to jestem wolny; czyli jestem wolny, gdy sam jestem sprawcą (przyczyną) swoich działań.  Wolności działania nie wyklucza to, że czyjeś słowa mogą spowodować moje działania.

13 Fatalizm  Fatalizm to radykalniejsza postać determinizmu: wszystko jest przesądzone z góry, a więc nikt nie jest wolny.  Mamy więc:  Determinizm = w przyrodzie są ścisłe prawidłowości (trudne do utrzymania z powodu fizyki kwantowej)  Indeterminizm = nie wszystkie prawidłowości są ścisłe  Fatalizm = są ścisłe prawidłowości i nie ma wolności.

14 Wolność a determinizm  Kompatybilizm = pogląd, że determinizm i wolność są do pogodzenia  Inkompatybilizm = pogląd, że determinizm i wolność są nie do pogodzenia

15 Dwie idee wolności  Rozróżnia się zwykle dwie idee wolności:  Wolność negatywną (wolność od), odpowiadającą częściowo intuicji indeterministycznej:  Być wolnym to nie mieć przeszkód w działaniu.  Ta idea jest podstawą współczesnego liberalizmu, gdzie – za Johnem Stuartem Millem – przyjmuje się, że granicą wolności jest tylko krzywda innego.  Wolność pozytywną (wolność do), odpowiadającą częściowo intuicji sprawstwa:  Być wolnym to być przyczyną samodzielnego działania.  Idea autonomii od Jana Jakuba Rousseau do Kanta i Hegla.

16 Dennett o wolności  Nie chcielibyśmy być wolni od swoich przekonań, kiedy działamy, tylko od przeszkód w działaniu.  Innymi słowy, być wolnym to:  mieć margines swobody (brak przeszkód w działaniu),  powodować działania zgodne z własnymi przekonaniami.

17 Eksperymenty Benjamina Libeta (1916-2007)  Nieświadome procesy elektryczne (potencjał gotowości) poprzedzają świadome akty wolicjonalne.  Ale badani mówią, że sami te decyzje podejmowali.  Ergo: wolnej woli nie ma.  Czyżby?

18 Przebieg eksperymentu  Użyto EEG do badania aktywności mózgu podczas naciskania przycisku.  Badany miał zapamiętać, kiedy podjął decyzję naciśnięcia przycisku.  Ale tę decyzję można było już przewidzieć na podstawie wcześniejszej aktywności mózgowej. Nawet 7 sekund wcześniej (eksperymenty z 2008).

19 Założenia Libeta  Ta teza uderza jedynie w inkompatybilizm lub mocny dualizm: jeśli akt woli jest wolny tylko wtedy, kiedy nie ma przyczyn, to wiadomo, że takiej wolnej woli nie ma.  I co z tego?  O takiej wolności nie marzą ludzie, którzy są przetrzymywani w nieludzkich warunkach czy torturowani, czyli ludzie w elementarnym sensie pozbawieni wolności.

20 A może świadomość jest niepotrzebna?  Niektórzy interpretują eksperymenty Libeta jako mówiące, że świadomość jest zbyt powolna, aby podejmować decyzje, a są one podejmowane nieświadomie, bez udziału wolnej woli.  Libet uznaje, że świadomość ma „prawo weta” (100-150 ms na zawetowanie nieświadomie planowanego działania).

21 Problemy metodologiczne z eksperymentem  Pomiar czasu, wbrew temu, co mówi Libet, nie jest w pełni obiektywny:  Zależy od tego, co raportuje badany, a więc od zdolności introspekcyjnej (zarzut Dennetta).  Ale w tym raporcie tylko badanym się wydaje, że właśnie wtedy podjęli decyzje. Przecież ich gałki oczne musiały przetworzyć informacje na temat położenia wskazówek (to też trwa!). To jest też modulowane przez procesy uwagowe (i można zmienić przez rezonans przezczaszkowy).  Libet zakłada coś w rodzaju homunkulusa, który patrzy i podejmuje decyzje. Osobliwa wizja, pomijająca równoległe przetwarzanie informacji w mózgu.

22 Badania neuronaukowe nad podejmowaniem decyzji  Współczesna dziedzina badań nad podejmowaniem decyzji, poczuciem sprawstwa, wolą.  Konsensus: poczucie chęci nie jest przyczyną podejmowania działania (P. Haggard).  Ale czy wolność to po prostu tylko świadome poczucie chęci działania?  Zdroworozsądkowe pojęcie intencji jest dosyć trudno uchwytne.

23 Pewne rodzaje wolnej woli nie istnieją.  Rzeczywiście, nie ma wolnej woli rozumianej jako świadoma chęć działania, która poprzedza czynności motoryczne i mózgowe procesy, które za nie odpowiadają.  Ale na takiej wolnej woli nam nie zależy. I nie powinno.  Nie chcielibyśmy chyba mieć wolności polegającej na niezależności od naszych własnych przekonań czy umiejętności motorycznych?

24 Odpowiedzialność  W naszym systemie prawnym odpowiedzialność przypisuje się tylko tam, gdzie można mówić o swobodzie działania:  Osoba pod narkozą nie może być sądzona za morderstwo, nawet gdyby jej część ciała spowodowała zabójstwo.  Uznaje się, że można częściowo wytłumaczyć czyjeś złe decyzje wpływem środowiska (np. dziecka, nad którym się latami znęcano).

25 Czas i odpowiedzialność  Eksperymenty nad podejmowaniem decyzji pokazują, że ludzie są w stanie świadomie rejestrować decyzje (z grubsza) później niż realizują się procesy mózgowe związane z tymi decyzjami.  Ale to dotyczy tylko mikroskali czasowej. Żadne badania EEG nie mogą dotyczyć wieloletnich planów, które dają dużo czasu do namysłu, np. planów ludobójstwa.

26 Odpowiedzialność lekarza  Skuteczność leczenia zależy od tego, czy choroba rzeczywiście (przyczynowo) zależy od czynników, które zmienia lekarz.  Ale to, że świat nie jest losowy, lecz istnieją prawidłowości dotyczące chorób, nie zdejmuje odpowiedzialności z lekarza.  Nie zaprzecza też wolności lekarza. Jeśli nie wie, jakie są przyczyny chorób, ma mniejszą swobodę działania, bo działa po omacku.

27 Determinizm genetyczny  Prawdziwych deterministów genetycznych wśród biologów już nie ma. Wymarli wraz z rasistami.  Ale to nie znaczy, że nie ma genetycznych przyczyn zachowania. Tyle że genetyczne podłoże zachowania tylko w szczególnych przypadkach zdejmuje odpowiedzialność.  Patrz: gwałty, dzieciobójstwo, przestępczość

28 Biologiczne podstawy „wolnej woli”  W przypadku skomplikowanych zwierząt społecznych są ewolucyjne powody, aby były dla siebie i drapieżników nie w pełni przewidywalne (unikanie drapieżników i oszustw), a jednocześnie przyjmowały odpowiedzialność (lepsza współpraca).  Dlatego ludzkie działania są w dużej mierze mało przewidywalne, bo mała przejrzystość opłaca się biologicznie.

29 Polecane lektury  Hasło Free Will z encyklopedii stanfordzkiej:  O'Connor, Timothy, "Free Will", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =