1

2 DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,. 1

3 2 OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI

4 Bogusław Czarny [email protected]@gmail.com EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www.podstawyekonomii.pl/metodologia/.www.podstawyekonomii.pl/metodologia/ PLAN ZAJEC: I.CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. 3. Karl Popper i Imre Lakatos o metodologii nauki. II. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI 1. Rola doświadczenia. 2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. 3. Badanie zmienia badany proces. 4. Ekonomia a interesy. III. EKONOMIA W POLSCE W LATACH 1949-1989 JAKO PSEUDONAUKA 1. Nauka a pseudonauka. 2. Ekonomia w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jako pseudonauaka. 3. Funkcje pseudonauki. IV. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? 1. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. 2. Metodologiczne sądy wartościujące. 3. Język ekonomisty a wartościowanie. 4. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. 5. Inne argumenty. V. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. 2. Human Development Index. 3. Happiness Index. Warszawa, 26 kwietnia 2015

5 4 I. Nauki społeczne, w tym ekonomia, są – w porównaniu z na- ukami przyrodniczymi – SZCZEGÓLNE (OSOBLIWE).

6 5 Co prawda ekonomia różni się od socjologii i nauki o poli- tyce, bo udało się jej dostarczyć ścisłych, dedukcyjnych teorii ludzkiego działania, które niemal zupełnie nie pojawiają się w innych naukach o ludzkim zachowaniu.

7 6 Z drugiej strony jednak ekonomia nie zdołała ustalić takiej liczby użytecznych twierdzeń, która pod względem zdolności do wyjaśniania i przewidywania zjawisk pozwoliłaby jej kon- kurować z naukami przyrodniczymi.

8 7 1. Ekonomiści nie mogą się pochwalić tak efektownymi osiąg- nięciami, jak lądowanie na Księżycu, przeszczep serca czy bomba atomowa. Ekonomia nie zdołała ustalić takiej liczby użytecznych twier- dzeń, która pod względem zdolności do wyjaśniania i przewi- dywania zjawisk pozwoliłaby jej konkurować z naukami przyrodniczymi.

9 8 1. Ekonomiści nie mogą się pochwalić tak efektownymi osiąg- nięciami, jak lądowanie na Księżycu, przeszczep serca czy bomba atomowa. 2. W dodatku często spierają się publicznie o sprawy – wyda- wałoby się – podstawowe. Ekonomia nie zdołała ustalić takiej liczby użytecznych twier- dzeń, która pod względem zdolności do wyjaśniania i przewi- dywania zjawisk pozwoliłaby jej konkurować z naukami przyrodniczymi.

10 9 1. Ekonomiści nie mogą się pochwalić tak efektownymi osiąg- nięciami, jak lądowanie na Księżycu, przeszczep serca czy bomba atomowa. 2. W dodatku często spierają się publicznie o sprawy – wyda- wałoby się – podstawowe. 3. Co więcej, popełniają spektakularne pomyłki, a także – motywowane interesem ideologicznym i (lub) materialnym nadużycia, co wielu obserwatorom każe wątpić w naukowy charakter ich zajęcia. Ekonomia nie zdołała ustalić takiej liczby użytecznych twier- dzeń, która pod względem zdolności do wyjaśniania i przewi- dywania zjawisk pozwoliłaby jej konkurować z naukami przyrodniczymi.

11 10 Mark Blaug: ”The present-day achievements in GNP forecasting in indus- trialized countries may be summed up as capable of doing just a little better than crude extrapolations for about a year or two ahead as for predicting the precise moment of a down- turn or upturn in the economy, we still go wrong as often as we go right (…).” (Zob. Blaug, M. (1994), Why I am Not a Constructivist: Confessions of an Unrepentant Popperian, w: J. B Davis, Recent Developments in Economic Methodology, vol. I. Cheltenham: Edward Elgar, 2006, s. 48).

12 11 Polskich przykładów potwierdzających tę diagnozę Blauga dostarczają krytyczne oceny trafności sporządzanych w Pol- sce prognoz makroekonomicznych publikowane przez Marka Borowskiego. (Zob. np. Borowski, M. (2007) W oczekiwaniu na czarną owcę, „Ga- zeta Wyborcza” z 22 sierpnia. Borowski, M. (2009) Ranking prog- nostów Borowskiego: Odwróć tabele, resort finansów na czele, „Gaze- ta Wyborcza” z 2 czerwca).

13 12

14 13 (Zob: R. Dornbusch, S. Fischer, R. Starz, MACROECONOMICS, 9 th edition, s. 190-191). timing or vigor of the government’s monetary or fiscal responses to booms or recessions. The fact is that forecastung has not reached perfection, particularly at major turning points in the economy, as ilustrated in the table.

15 14 Zdaniem wielu obserwatorów osiągnięcia ekonomistów nie są duże...

16 15 Jak sądzę, przyczyną wskazanych powyżej kłopotów ekono- mistów są cechy przedmiotu ich badań, czyli – procesu gospo- darowania. NAJWAŻNIEJSZYM Z NICH PRZYJRZĘ SIĘ TERAZ.

17 16 II. ROLA DOŚWIADCZENIA I OBSERWACJI

18 17 Cechy procesu gospodarowania powodują, że w ekonomii małą rolę pełni DOŚWIADCZENIE (EKSPERYMENT). Jednakże również niektóre dziedziny nauk przyrod- niczych (np. astronomia, embriologia) przez wiele lat nie miały charakteru eksperymentalnego. Nie okazało się to rozstrzygającą przeszkodą w ustalaniu prawd naukowych.

19 18 EKSPERYMENT polega na zaaranżowaniu sytuacji stwa- rzającej okazję do obserwacji. Celem jest zwykle sprawdze- nie hipotezy. Przykładem jest EKSPERYMENT KRZYŻOWY (łac. experimentum crucis; dosł. próba krzyża), którego wynik ma JEDNOZNACZNIE rozstrzygnąć kwestię prawdziwości sprawdzanej hipotezy.

20 19 W szczególności EKSPERYMENT polega na zmianie cech zjawiska w celu ustalenia ich związków z innymi cechami te- go zjawiska. Eksperymentator STARA SIĘ USUNĄĆ WPŁYWY UBOCZNE, mogące zakłócić badane związki. Np. w przypadku EKSPERYMENTU PODWÓJ- NIE MASKOWANEGO informacja, do której grupy trafia placebo, a do której substancja aktywna, nie jest znana ani poddanym eksperymentowi ani – do czasu - samym ekspery- mentatorom.

21 20 DYGRESJA Przykładem sposobu wykorzystania wiedzy zdobytej dzięki eksperymentowi są „kanony” J. S. Milla, czyli metody wnio- skowania o prawdziwości hipotezy o istnieniu lub nieistnie- niu związku przyczynowego. Oto ich lista: 1.Kanon „JEDYNEJ ZGODNOŚCI” (ang. Method of Ag- reement). Efekt pojawia się wielokrotnie w różnych sytuacjach, na które składają różne wcześniejsze zdarzenia. Tylko jedno z tych zda- rzeń jest takie samo. Sądzimy wtedy, że to ono jest przyczyną te- go efektu.

22 21 DYGRESJA Przykładem sposobu wykorzystania wiedzy zdobytej dzięki eksperymentowi są „kanony” J. S. Milla, czyli metody wnio- skowania o prawdziwości hipotezy o istnieniu lub nieistnie- niu związku przyczynowego. Oto ich lista: 1.Kanon „JEDYNEJ ZGODNOŚCI” (ang. Method of Ag- reement). Efekt pojawia się wielokrotnie w różnych sytuacjach, na które składają różne wcześniejsze zdarzenia. Tylko jedno z tych zda- rzeń jest takie samo. Sądzimy wtedy, że to ono jest przyczyną te- go efektu. 2. Kanon „JEDYNEJ RÓŻNICY” (ang. Method of Diffe- rence). Porównujemy sytuację, w której efekt wystąpił, i sytuację, w której on nie wystąpił. Jeśli tylko jedno wcześniejsze zdarzenie różni pierwszą sytuację od drugiej sytuacji, to zdarzenie owo jest przyczyną efektu.

23 22 DYGRESJA Przykładem sposobu wykorzystania wiedzy zdobytej dzięki eksperymentowi są „kanony” J. S. Milla, czyli metody wnio- skowania o prawdziwości hipotezy o istnieniu lub nieistnie- niu związku przyczynowego. Oto ich lista: 1.Kanon „JEDYNEJ ZGODNOŚCI” (ang. Method of Ag- reement). Efekt pojawia się wielokrotnie w różnych sytuacjach, na które składają różne wcześniejsze zdarzenia. Tylko jedno z tych zda- rzeń jest takie samo. Sądzimy wtedy, że to ono jest przyczyną te- go efektu. 2. Kanon „JEDYNEJ RÓŻNICY” (ang. Method of Diffe- rence). Porównujemy sytuację, w której efekt wystąpił, i sytuację, w której on nie wystąpił. Jeśli tylko jedno wcześniejsze zdarzenie różni pierwszą sytuację od drugiej sytuacji, to zdarzenie owo jest przyczyną efektu. 3. Kanon „jedynej zgodności i jedynej różnicy” (ang. Joint Method of Agreement and Difference). Stosujemy jednocześnie metody (1) i (2).

24 23 DYGRESJA CD. 4. Kanon „zmian towarzyszących” (ang. Method of Conco- mitant Variation). Porównujemy sytuacje, w których wcześniejsze zdarzenie poprzedzało efekt, a natężenie efektu było tym większe, z im większym natężeniem występowało to wcześniejsze zdarzenie. Wnioskujemy, że to owo wcześniejsze zdarzenie jest przyczyną efektu.

25 24 DYGRESJA CD. 4. Kanon „zmian towarzyszących” (ang. Method of Conco- mitant Variation). Porównujemy sytuacje, w których wcześniejsze zdarzenie poprzedzało efekt, a natężenie efektu było tym większe, z im większym natężeniem występowało to wcześniejsze zdarzenie. Wnioskujemy, że to owo wcześniejsze zdarzenie jest przyczyną efektu. 5. Kanon „reszt” (ang. Method of Residues). Wiele elementów sytuacji składającej się na złożony efekt da się przyczynowo wyjaśnić elementami sytuacji, będącej przyczyną tego efektu. Wtedy „reszta efektu” jest wyjaśniana przyczynowo „resztą przyczyny”. (Zob. http://www.philosophypages.com/lg/e14.htm).http://www.philosophypages.com/lg/e14.htm KONIEC DYGRESJI

26 25 Przeprowadzenie doświadczenia wymaga m.in.: 1) Wyraźnego wydzielenia i nazwania analizowanych cech zjawiska, czyli możliwych przyczyn i skutków. 2) Powtarzalności skutków, czyli zdarzeń spowodowanych zmianami przyczyn. 3) Możliwości kierowania zmianami przyczyn. Oczywiście w ekonomii warunki te są szczególnie trudne do spełnienia.

27 26 Powiedzmy np., że ekonomiści chcą eksperymentalnie zba- dać wpływ, jaki na tempo wzrostu PKB wywierają zmiany nakładów na inwestycje. PO PIERWSZE, jak zdefiniować „nakłady na inwestycje”? Czy odnoszą się one do określonego roku?

28 27 Powiedzmy np., że ekonomiści chcą eksperymentalnie zba- dać wpływ, jaki na tempo wzrostu PKB wywierają zmiany nakładów na inwestycje. PO PIERWSZE, jak zdefiniować „nakłady na inwestycje”? Czy odnoszą się one do określonego roku? PO DRUGIE, zależnie od okoliczności (np. od pogody, cha- rakteru polityki gospodarczej) w różnych latach takie same „nakłady na inwestycje” w różną siłą zmieniają wielkość produkcji A. ---------------------------------------- A W ekonomii trudno jest mówić o powtarzalności wyników doświadczenia. (Powtarzalność oznacza, że wynik konkret- nego badania pojawi się znowu, jeśli badanie zostanie powtó- rzone przez inną osobę). A przecież powtarzalność warunku- je krytykę naukową.

29 28 Powiedzmy np., że ekonomiści chcą eksperymentalnie zba- dać wpływ, jaki na tempo wzrostu PKB wywierają zmiany nakładów na inwestycje. PO PIERWSZE, jak zdefiniować „nakłady na inwestycje”? Czy odnoszą się one do określonego roku? PO DRUGIE, zależnie od okoliczności (np. od pogody, cha- rakteru polityki gospodarczej) w różnych latach takie same „nakłady na inwestycje” w różną siłą zmieniają wielkość produkcji A. PO TRZECIE, decyzja, jaką część produktu krajowego brutto przeznaczy się na inwestycje, wywiera tak silny wpływ na życie społeczeństwa, że uniemożliwia to ekspery- mentowanie. ---------------------------------------- A W ekonomii trudno jest mówić o powtarzalności wyników doświadczenia. (Powtarzalność oznacza, że wynik konkret- nego badania pojawi się znowu, jeśli badanie zostanie powtó- rzone przez inną osobę). A przecież powtarzalność warunku- je krytykę naukową.

30 29 Zauważmy dodatkowo, że w badaniach wielu zjawisk spo- łecznych eksperyment w ogóle nie ma zastosowania, bo są one JEDNORAZOWE (lub skrajnie rzadkie), jak np. powstanie kapitalizmu. (Do pewnego czasu nie było wielu „powstań kapitalizmu”, dopiero ostatnio – na naszych oczach - od 1978 roku kapitalizm powstaje w Chinach, a po 1989 roku kapitalizm powstał w Polsce).

31 30 A jednak świadectwem rosnącej roli eksperymentu w ekono- miii stał się w 2. połowie XX wieku szybki rozwój EKONO- MII EKSPERYMENTALNEJ (ang. experimental econo- mics).

32 31 ENTUZJAŚCI (np. Hall Varian) „(…) [D]zieje ekonomii eksperymentalnej w ciągu ostatnich 20 lat są historią wielkiego sukcesu. Dysponujemy dziś ścisłymi metodami laboratoryjnego sprawdzania modeli ludzkiego zachowania. Niektóre standardowe modele, takie jak model podaży i popytu, okazały się bardziej godne zaufania, niż sądziliśmy przed 20 laty. Inne poradziły sobie gorzej, jak model użyteczności oczekiwanej. (…) Wielu teoretyków rozwój ekonomii eksperymental- nej skłonił do tworzenia raczej teorii prostych, konkretnych i sprawdzalnych, niż teorii kompleksowych, abstrakcyjnych i ogólnych. (…) Laboratoryjne obserwacje ostrzegały przed teoretycznymi ślepymi uliczkami w rodzaju pewnych wyrafi- nowanych udoskonaleń teoriogrowych koncepcji równowa- gi”.

33 32 SCEPTYCY (np. Denis Patrick O’Brien) Sceptycy wątpią w realność perspektywy stworzenia przez ekonomistow eksperymentalnych bazy obserwacyjnej dla ekonomii. Po pierwsze, dane z kwestionariuszy zebrane w różnych sytuacjach sugerują, że ludzie reagują inaczej w sztucznej sytuacji, a inaczej, kiedy chodzi o realne i istotne zmiany ich materialnego dobrobytu. Po drugie, w przypadku ekonomii dane ekspery- mentalne zbyt często musiałyby zastępować ważne, lecz niedostępne, dane empiryczne”.

34 33 OGÓLNIE „[S]tatus ekonomii eksperymentalnej jest ciągle niejasny. Wielu ekonomistów pozostaje sceptykami co do jej osiągnięć i możliwości. Wśród mniejszości tych, którzy eksperymentu- ją, istnieją zasadnicze różnice poglądów co do celów, do któ- rych osiągnięcia eksperymenty mogą być najbardziej przy- datne, właściwego sposobu dokonywania eksperymentów i wniosków wynikających ze współczesnych badań ekspery- mentalnych”. (Zob. Sugden, R. (2005) Introduction. Experiment, Theory, World: A Symposium on the Role of Experiments in Economics, „Journal of Economic Methodology”, t. 12, nr 2, s. 177).

35 34 OBSERWACJA ZAMIAST EKSPERYMENTU? Eksperyment można niekiedy zastąpić porównaniem wyni- ków obserwacji zdarzeń gospodarczych.

36 35 Np. w 1987 r. dochód obywateli Islandii, na rok, przestał być opodatkowywany. (Przed reformą ludzie płacili podatki od zeszłorocznego dochodu, a po reformie – od bieżącego docho- du. Podatki płacone w 1987 r. dotyczyły dochodu z 1986 r., a podatki płacone w 1988 r. – dochodu z 1988 r. Dochód z 1987 r. nigdy nie został opodatkowany!).

37 36 Np. w 1987 r. dochód obywateli Islandii, na rok, przestał być opodatkowywany. (Przed reformą ludzie płacili podatki od zeszłorocznego dochodu, a po reformie – od bieżącego docho- du. Podatki płacone w 1987 r. dotyczyły dochodu z 1986 r., a podatki płacone w 1988 r. – dochodu z 1988 r. Dochód z 1987 r. nigdy nie został opodatkowany!). W efekcie liczba przepracowanych godzin wzrosła o ok. 3% w 1987 r., a w 1988 r. spadła do wyjściowego pozio- mu. Realny PKB w 1987 r. był o 4% wyższy od średniej z lat 1986 i 1988. [Zob. M. Bianchi, B. R. Gudmundsson, G. Zoega, 2001. Iceland Na- tural Experiment in Supply-Side Economics, American Economic Review, Vol. 91(5), s. 1564-1579].

38 37 Jest oczywiste, że liczba odkrywanych przez historyków gos- podarczych tego rodzaju „naturalnych eksperymentów”, a zatem także ilość dostarczanej przez nie informacji, jest og- raniczona.

39 38 W połowie XX w. Friedman pisał o tych sprawach tak oto: „[W]iedza, którą uzyskujemy dzięki obserwacji, jest łatwo dostępna i często równie konkluzywna jak wiedza zdobyta dzięki przeprowadzanym w warunkach sztucznych ekspery- mentom; a zatem niemożność eksperymentowania nie stano- wi fundamentalnej przeszkody, uniemożliwiającej ocenę hi- potez za pomocą sprawdzenia poprawności wynikających z nich prognoz.

40 39 W połowie XX w. Friedman pisał o tych sprawach tak oto: „[W]iedza, którą uzyskujemy dzięki obserwacji, jest łatwo dostępna i często równie konkluzywna jak wiedza zdobyta dzięki przeprowadzanym w warunkach sztucznych ekspery- mentom; a zatem niemożność eksperymentowania nie stano- wi fundamentalnej przeszkody, uniemożliwiającej ocenę hi- potez za pomocą sprawdzenia poprawności wynikających z nich prognoz. Jednakze tego rodzaju wiedza jest o wiele trudniej- sza do zinterpretowania. Często ma ona charakter komplek- sowy, zawsze zaś jest pośrednia i niekompletna; gromadzenie odpowiednich informacji jest zwykle bardzo żmudne, a ich interpretacja wymaga zazwyczaj subtelnej analizy i wielo- etapowego rozumowania, które rzadko okazują się rzeczy- wiście przekonujące.

41 40 W połowie XX w. Friedman pisał o tych sprawach tak oto: „[W]iedza, którą uzyskujemy dzięki obserwacji, jest łatwo dostępna i często równie konkluzywna jak wiedza zdobyta dzięki przeprowadzanym w warunkach sztucznych ekspery- mentom; a zatem niemożność eksperymentowania nie stano- wi fundamentalnej przeszkody, uniemożliwiającej ocenę hi- potez za pomocą sprawdzenia poprawności wynikających z nich prognoz. Jednakże tego rodzaju wiedza jest o wiele trudniej- sza do zinterpretowania. Często ma ona charakter komplek- sowy, zawsze zaś jest pośrednia i niekompletna; gromadzenie odpowiednich informacji jest zwykle bardzo żmudne, a ich interpretacja wymaga zazwyczaj subtelnej analizy i wieloeta- powego rozumowania, które rzadko okazują się rzeczywiście przekonujące. Niemożność odwołania się ekonomistów do wyrazis- tego i bezpośredniego świadectwa wyników eksperymentów «krzyżowych» utrudnia wiarygodne sprawdzanie hipotez. Efekt ten ma jednak o wiele mniejsze znaczenie niż kłopoty z osiągnięciem w miarę szybkiej i powszechnej zgody co do wniosków, wynikających z dostępnego świadectwa faktów. Sprawia to, że rezygnacja z zawodnych hipotez jest procesem powolnym i trudnym. Rzadko są one porzucane definitywnie i zawsze pojawiają się nieoczekiwanie ponownie”. [Zob. Friedman, M. (1953) On the Methodology of Positive Econo- mics, w: Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago, s. 7-8].

42 41 W dodatku interpretację wyników obserwacji utrudnia nis- ka jakość danych statystycznych, którymi posługują się eko- nomiści. (Np., na przełomie XX i XXI w. w literaturze można było znaleźć kilka krańcowo różnych zestawów współczyn- ników Giniego dotyczących zróżnicowania dochodów w Pol- sce).

43 42 W dodatku interpretację wyników obserwacji utrudnia nis- ka jakość danych statystycznych, którymi posługują się eko- nomiści. (Np., na przełomie XX i XXI w. w literaturze można było znaleźć kilka krańcowo różnych zestawów współczynni- ków Giniego dotyczących zróżnicowania dochodów w Pol- sce). W naukach przyrodniczych możliwość odtworzenia danych wyjściowych ma rozstrzygające znaczenie dla akcep- tacji wyniku badań. (Sceptycy są w stanie samodzielnie pow- tórzyć badanie, sprawdzając poprawność wchodzącego w grę wnioskowania). Współczynniki Giniego jest bardzo trud- no wyliczyć samodzielnie. Istnieje zatem zasadnicza różnica między ekonomią, a fizyką czy chemią.

44 43 W dodatku interpretację wyników obserwacji utrudnia nis- ka jakość danych statystycznych, którymi posługują się eko- nomiści. (Np., na przełomie XX i XXI w. w literaturze można było znaleźć kilka krańcowo różnych zestawów współczynni- ków Giniego dotyczących zróżnicowania dochodów w Pol- sce). W naukach przyrodniczych możliwość odtworzenia danych wyjściowych ma rozstrzygające znaczenie dla akcep- tacji wyniku badań. (Sceptycy są w stanie samodzielnie pow- tórzyć badanie, sprawdzając poprawność wchodzącego w grę wnioskowania). Współczynniki Giniego jest bardzo trud- no wyliczyć samodzielnie. Istnieje zatem zasadnicza różnica między ekonomią, a fizyką czy chemią. Kiedy opieramy się na wspólnym zbiorze danych, możemy jedynie poddawać różnym statystycznym testom TE SAME DANE WYJŚCIOWE, i – jak podobno zauważył Ro- nald Coase – jeśli tylko będziemy je torturować odpowiednio długo, dane w końcu się przyznają.

45 44 W dodatku interpretację wyników obserwacji utrudnia nis- ka jakość danych statystycznych, którymi posługują się eko- nomiści. (Np., na przełomie XX i XXI w. w literaturze można było znaleźć kilka krańcowo różnych zestawów współczynni- ków Giniego dotyczących zróżnicowania dochodów w Pol- sce). W naukach przyrodniczych możliwość odtworzenia danych wyjściowych ma rozstrzygające znaczenie dla akcep- tacji wyniku badań. (Sceptycy są w stanie samodzielnie pow- tórzyć badanie, sprawdzając poprawność wchodzącego w grę wnioskowania). Współczynniki Giniego jest bardzo trud- no wyliczyć samodzielnie. Istnieje zatem zasadnicza różnica między ekonomią, a fizyką czy chemią. Kiedy opieramy się na wspólnym zbiorze danych, możemy jedynie poddawać różnym statystycznym testom TE SAME DANE WYJŚCIOWE, i – jak podobno zauważył Ro- nald Coase – jeśli tylko będziemy je torturować odpowiednio długo, dane w końcu się przyznają. Wyjściem byłoby: POLEPSZENIE JAKOŚCI DA- NYCH, ICH DOSTĘPNOŚCI, PRZYKŁADANIE ODPO- WIEDNIEJ WAGI DO KWESTII POWTARZALNOŚCI. JEŚLI TO TYLKO MOŻLIWE, EKONOMIŚCI POWINNI BYĆ GOTOWI TWORZYĆ WŁASNE ZBIORY DANYCH I TO W SPOSÓB, KTÓRY UMOŻLIWIA PUBLICZNĄ KONTROLĘ SPOSOBU ICH TWORZENIA.

46 45 III. NIEPEWNOŚĆ I OGÓLNIKOWOŚĆ PROGNOZ

47 46 Żłożoność, zmienność i zróżnicowanie warunków gospodaro- wania w różnych społeczeństwach powodują, że prawa eko- nomiczne są NIEPEWNE i OGÓLNIKOWE.

48 47 1. NIEPEWNOŚĆ

49 48 Niepewność wiedzy ekonomicznej jest skutkiem ZŁOŻO- NOŚCI i ZMIENNOŚCI badanego przez ekonomistów pro- cesu gospodarowania.

50 49 Niepewność wiedzy ekonomicznej jest skutkiem ZŁOŻO- NOŚCI i ZMIENNOŚCI badanego przez ekonomistów pro- cesu gospodarowania. Niektórzy (np. Ludwig von Mises) uważają, że na zjawiska społeczne wpływa większa liczba potencjalnie za- kłócających czynników niż na zjawiska przyrodnicze.

51 50 Niepewność wiedzy ekonomicznej jest skutkiem ZŁOŻO- NOŚCI i ZMIENNOŚCI badanego przez ekonomistów pro- cesu gospodarowania. Niektórzy (np. Ludwig von Mises) uważają, że na zjawiska społeczne wpływa większa liczba potencjalnie za- kłócających czynników niż na zjawiska przyrodnicze. W dodatku te zakłócające czynniki z natury rzeczy są – zapewne - bardziej zmienne (mniej stabilne).

52 51 Złożoność i zmienność sytuacji, z którymi mają do czynienia ekonomiści, często sprawia również, że posługują się oni LICZNYMI ZAŁOŻENIAMI POMOCNICZYMI (np. o malejących przychodach z kapitału, o niewystępowaniu efek- tów zewnętrznych) oraz KLAUZULĄ CETERIS PARIBUS. Ludwig von Mises uważa, że teoria ekonomiczna (i nauki społeczne) muszą opierać się na większej liczbie zało- żeń ceteris paribus i hipotez pomocniczych niż nauki przyrod- nicze.

53 52 Jednakże założenia te często okazują się nieprawdziwe („he- roiczne”) (jak np. założenie o malejących przychodach z ka- pitału i braku efektów zewnętrznych w neoklasycznym mo- delu wzrostu). Również warunek ceteris paribus zwykle nie jest spełniony w rzeczywistości.

54 53 Jednakże założenia te często okazują się nieprawdziwe („he- roiczne”) (jak np. założenie o malejących przychodach z ka- pitału i braku efektów zewnętrznych w neoklasycznym mo- delu wzrostu). Również warunek ceteris paribus zwykle nie jest spełniony w rzeczywistości. Podobne kłopoty powoduje rozróżnianie przez eko- nomistów krótkiego i długiego okresu, BEZ PRECYZYJ- NEGO OKREŚLENIA ICH DŁUGOŚCI. (Ten dokonywany według różnych kryteriów podział pojawia się np. przy obliczaniu cenowych elastyczności popytu i podaży, w mode- lu AD/AS, a także w neoklasycznej teorii wzrostu).

55 54 Wszystko to sprawia, że obserwacja nie potwierdza praw ekonomicznych (np. gospodarki opisywane modelem Solowa nie osiąga-ją STEADY STATE, czyli wzrostu zrównoważo- nego). Prawa te (regularności) okazują się wysoce niepewne.

56 55 Podobnie, wnioskiem z Solowa modelu wzrostu jest teza o równości temp wzrostu gospodarczego w powstających po upływie bliżej niesprecyzowanego „długiego okresu” stanach wzrostu zrównoważonego, RÓŻNIĄCYCH SIĘ OD SIEBIE WIELKOŚCIĄ STOPY OSZCZĘDNOŚCI (jest to tzw. kon- wergencja uwarunkowana).

57 56 Otóż prawdziwość tezy o braku związku między po- ziomem stopy oszczędności a tempem wzrostu gospodarcze- go jest – znowu - niepewna. Jej sprawdzenie jest trudne z powodu braku informacji o długości wchodzącego w grę „długiego okresu”. Zmniejsza to skuteczność krytyki nauko- wej. Podobnie, wnioskiem z Solowa modelu wzrostu jest teza o równości temp wzrostu gospodarczego w powstających po upływie bliżej niesprecyzowanego „długiego okresu” stanach wzrostu zrównoważonego, RÓŻNIĄCYCH SIĘ OD SIEBIE WIELKOŚCIĄ STOPY OSZCZĘDNOŚCI (jest to tzw. kon- wergencja uwarunkowana).

58 57 Otóż prawdziwość tezy o braku związku między po- ziomem stopy oszczędności a tempem wzrostu gospodarcze- go jest – znowu - niepewna. Jej sprawdzenie jest trudne z powodu braku informacji o długości wchodzącego w grę „długiego okresu”. Zmniejsza to skuteczność krytyki nauko- wej. Wszak zaprzeczające twierdzeniom ekonomistów fakty można zwykle wytłumaczyć niespełnieniem któregoś z niejasno określonych szczegółowych warunków ich obowią- zywania. Spowalnia to gromadzenie prawdziwej i użytecznej praktycznie wiedzy ekonomicznej. Podobnie, wnioskiem z Solowa modelu wzrostu jest teza o równości temp wzrostu gospodarczego w powstających po upływie bliżej niesprecyzowanego „długiego okresu” stanach wzrostu zrównoważonego, RÓŻNIĄCYCH SIĘ OD SIEBIE WIELKOŚCIĄ STOPY OSZCZĘDNOŚCI (jest to tzw. kon- wergencja uwarunkowana).

59 58 Np. Gregory N. Mankiw, broniąc Solowa modelu wzrostu przed świadectwem nieprzychylnych mu faktów, pisze: „Niezdolność oszczędności do wpływania na tempo wzrostu zrównoważonego (…) może wydać się sprzeczna z silną kore- lacją wzrostu i oszczędności w różnych krajach. JEDNAK PRZECIEŻ KORELACJA TA MOŻE ODZWIERCIED- LAĆ PRZEJŚCIOWĄ DYNAMIKĘ ZDARZEŃ W OK- RESIE, W KTÓRYM GOSPODARKI STOPNIOWO OSIĄ- GAJĄ SWOJE STANY WZROSTU ZRÓWNOWAŻONE- GO (wyróżnienie moje – B.Cz.).” (Zob. Mankiw, N.G. (1995) The Growth of Nations, „Brookings Papers on Economic Activity”, nr 1, s. 278).

60 59 A zatem „heroiczność” i niejasność wielu założeń ekonomis- tów, w tym warunku ceteris paribus, sprawiają, że prawa ekonomiczne i wynikające z nich wnioski (np. wyjaśnienia, prognozy) są niepewne. W efekcie mają one MAŁE ZNACZENIE PRAK- TYCZNE.

61 60 2. OGÓLNIKOWOŚĆ

62 61 Zmienność i zróżnicowanie warunków gospodarowania sprawia, że tezy ekonomistów często okazują się nie tylko niepewne, lecz i OGÓLNIKOWE. Zmienność sprawia, że zwykle ich uściślenie nie jest możliwe, bo warunki gospodarowania, w tym reakcje ludzi na bodźce nie są stabilne (powtarzalne), lecz są zmienne. Zwykle nie da się stwierdzić, np. o ile DOKŁADNIE zwiększą się cena i ilość dobra po wzroście dochodów nabywców, lub po ilu DOKŁADNIE miesiącach wzrost podaży pieniądza spowoduje zauważalny wzrost średniego poziomu cen w gospodarce.

63 62 W ekonomii rzadko pojawiają się PRECYZYJNE twierdze- nia, w rodzaju „pierwiastkowej” formuły Baumola-Tobina, wyjaśniającej transakcyjny popyt na pieniądz. (Wynika z niej, że dochodowa elastyczność popytu równa się dokładnie 0,5, a elastyczność popytu względem stopy procentowej wynosi dokładnie –0,5).

64 63 Typowa jest raczej metoda statyki porównawczej. Zwykle zastosowanie tej metody umożliwia jedynie określenie KIE- RUNKU (NIE WIELKOŚCI) zmian analizowanej zmiennej. Pojawienie się zmiany o właściwym znaku (plus lub minus) jest o wiele bardziej prawdopodobne niż pojawienie się zmiany, która ma jednocześnie właściwy znak i wielkość. Ta jakościowa technika badawcza prowadzi zatem do powstania teorii, których zawartość empiryczna jest niewielka i które mają niewiele potencjalnych falsyfikatorów.

65 64 Ogólnikowość praw ekonomicznych pojawia się również wte- dy, gdy – mimo zróżnicowania warunków w różnych społe- czeństwach - ekonomiści usiłują uczynić swoje wypowiedzi o gospodarowaniu bardziej uniwersalnymi.

66 65 Uniwersalne prawa ekonomiczne, które mają odnosić się do wielu (wszystkich?) społeczeństw są ogólnikowe i banalne. Stanowią one MAŁO PRECYZYJNE GENERALIZACJE i łatwo jest wskazać LICZNE WYJĄTKI. Przykładem jest prawo malejących przychodów.

67 66 DYGRESJA Przykłady innych niż prawo malejących przychodów ekono- micznych praw uniwersalnych proponował m.in. Oskar Lange (np. „Do wyprodukowania określonego produktu potrzeba określonej ilości pracy oraz określonej ilości rozmaitych środków produkcji”. „Nie można zużywać więcej węgla, niż się produkuje (plus lub minus ewentualny import i eksport”). Moim zdaniem, te Langego techniczno-bilansowe prawa produkcji, owszem, są regularnościami charakteryzującymi gospodarowanie. Jednak stanowią one banalne wnioski, któ- re wynikają z praw przyrodniczych i z logiki. We wszystkich naukach empirycznych można „odkryć” bardzo wiele takich praw: ekonomicznych (np. „dobra inwestycyjne spadają pod wpływem grawitacji”), biologicznych (np. „słoń plus słoń to dwa słonie”), historycznych (np. „wszyscy władcy feudalni zbudowani są z atomów”), itd. KONIEC DYGRESJI

68 67 W efekcie, zróżnicowanie warunków gospodarowania w róż- nych społeczeństwach powoduje, że istnieje nie jedna, lecz wiele luźno powiązanych ekonomii (ekonomia gospodarki feudalnej, gospodarki krajów realnego socjalizmu, gospo- darki prywatnorynkowej na początku XXI wieku itd.).

69 68 Na przykład prawo Phillipsa z końca lat 50. XX w., sformułowano w oparciu o wyniki obserwacji wysokorozwi- niętych gospodarek „zachodnich”. Zgodnie z tym prawem między stopą inflacji, a stopą bezrobocia zachodzi odwrotna zależność). Oczywiście, nie obowiązywało ono w Polsce np. w latach 70. XX w. (w krajach realnego socjalizmu nie było przecież wtedy jawnego bezrobocia). W efekcie, zróżnicowanie warunków gospodarowania w róż- nych społeczeństwach powodują, że istnieje nie jedna, lecz wiele luźno powiązanych ekonomii (ekonomia gospodarki feudalnej, gospodarki krajów realnego socjalizmu, gospo- darki prywatnorynkowej na początku XXI wieku itd.).

70 69 IV. INNE (MNIEJ WAŻNE) OSOBLIWOŚCI EKONOMII (np. tezy samoobalające się i podobne problemy, wpływ inte- resów).

71 70 1. TEZY SAOMOOBALAJĄCE SIĘ I PODOBNE PROB- LEMY

72 71 W ekonomii BADANIE i PUBLIKACJA WYNIKÓW może zmienić zachowanie gospodarujących ludzi. Wiedza ekonomistów często opisuje zachowania ludzi zmie- nione przez działania ekonomistów. A przecież celem jest opi- sanie NATURALNYCH zachowań, NIEZDEFORMOWA- NYCH WPŁYWAMI ZEWNĘTRZNYMI.

73 72

74 73 W ekonomii BADANIE i PUBLIKACJA WYNIKÓW może zmie- nić zachowanie gospodarujących ludzi. Oto przykłady:

75 74 Badania ankietowe (zbieranie informacji podczas wywiadów prze- prowadzanych według stałego schematu)

76 75 Badania ankietowe (zbieranie informacji podczas wywiadów prze- prowadzanych według stałego schematu) PO PIERWSZE, respondent udzielający odpowiedzi może uważać, że od tego, jakiej odpowiedzi udzieli, zależą ważne dla niego spra- wy (strajk).

77 76 Badania ankietowe (zbieranie informacji podczas wywiadów prze- prowadzanych według stałego schematu) PO PIERWSZE, respondent udzielający odpowiedzi może uważać, że od tego, jakiej odpowiedzi udzieli, zależą ważne dla niego spra- wy (strajk). PO DRUGIE, respondent może uznać, że na pewne sprawy, któ- rych dotyczy pytanie wypada mieć wyrobioną opinię (wysokość de- ficytu budżetowego).

78 77 Badania ankietowe (zbieranie informacji podczas wywiadów prze- prowadzanych według stałego schematu) PO PIERWSZE, respondent udzielający odpowiedzi może uważać, że od tego, jakiej odpowiedzi udzieli, zależą ważne dla niego spra- wy (np. strajk). PO DRUGIE, respondent może uznać, że na pewne sprawy, któ- rych dotyczy pytanie wypada mieć wyrobioną opinię (np. wysokość deficytu budżetowego). PO TRZECIE, respondent może obawiać się ujawnić prawdę o swoich przekonaniach lub zachowaniach (np. praca „na czarno”).

79 78 JEDNAK NA SZCZĘŚCIE: PO PIERWSZE, np. ogłaszanie wyników badań ekonomistów nie zawsze prowadzi do zmian zachowań. Np., opisanie przez Ragnara Nurksego (1907-1959) EFEK- TU DEMONSTRACJI nie spowodowało masowych zmian postaw. Konsumenci nadal naśladują swoje zachowania, np. podpatrując sąsiadów i kupując to samo, co ci uznają za godne posiadania.

80 79 PO DRUGIE, można przewidzieć i uwzględnić zmiany zachowań ludzi, zachodzące pod wpływem badania i (lub) publikacji wyni- ków badania. Pozwala to na uwzględnienie skutków tych zmian przy formułowaniu wyników badań.

81 80 Np., zgodnie z krytyką Lucasa – można założyć, że π e =π. Wszak wedle teorii racjonalnych oczekiwań, gdy rzeczywista stopa bezrobocia, U, nie jest równa naturalnej stopie bezrobocia, U* (U≠U*), ludzie korygują swe oczekiwania inflacyjne, π e, do poziomu π, wyznaczonego równaniem krótkookresowej krzywej Phillipsa, uwzględniającej oczekiwania inflacyjne.

82 81 DYGRESJA Oto naturalne „rekurencyjne” rozwinięcie „krytyki Lucasa”,. Ekonomista-teoretyk powinien uwzględnić i to, że ludzie formułują swoje (racjonalne!) oczekiwania, biorąc pod uwagę wykorzystanie przez niego (ekonomistę-teoretyka) założenia o ich (ludzi) racjonal- nych oczekiwaniach. Z kolei ludzie mogą przewidzieć tę decyzję teoretyka i odpowiednio zmienić swoje zachowanie. I tak dalej. Adam Grobler argumentuje, że także wtedy prawdziwe opisanie gospodarowania jest możliwe. Zdaniem Groblera opisany przed chwilą proces przyjmowania kolejnych założeń o coraz bardziej racjonalnych oczekiwaniach ludzi przypomina procedurę faktualizacji (uchylania kolejnych założeń idealizacyjnych) teorii nauk przyrodniczych. (Zob. Grobler, A. (2008) Metodologia nauk, Wydawnictwo Aureus i Wydaw- nictwo Znak, Kraków (dodruk pierwszego wydania z 2006 roku), s. 224–225). KONIEC DYGRESJI

83 82 2. INTERESY A PRAWDA W EKONOMII

84 83 Wiedza ekonomiczna szczególnie silnie wpływa na możliwość osiągania przez ludzi różnych celów. Przecież jej wykorzys- tanie potężnie wpływa na podział dochodów i władzy w społeczeństwie. Powoduje to czasem zniekształcanie wiedzy ekonomicznej w celu osiągnięcia przez konkretne osoby korzyści material- nych i niematerialnych.

85 84 Oto fragment rozmowy Jacka Żakowskiego z Jerzym Osia- tyńskim o podatku liniowym: „ŻAKOWSKI: „Jeżeli tak jest i podatek liniowy niewiele daje, to czemu kolejne kraje jednak go wprowadzają i czemu także w Polsce jest taki popularny?” OSIATYŃSKI: „Myślę, że w krajach takich jak Polska jest to kwestia mody na- pędzanej przez ludzi, których obciążenia fiskalne przy podatku liniowym niewatpliwie się zmniejszą. Ale z punktu widzenia oddziaływania podatku liniowego na gospodarkę, im więcej ma- my empirycznych danych o skutkach jego wprowadzenia, tym mniej za nim przemawia”. (Zob. „Polityka” z 16 kwietnia 2008 r. ).

86 85 W dodatku, zdaniem Roberta Heilbronera (1919-2005): W naukach społecznych emocjonalny stosunek uczonego do badanych problemów jest nieuchronny. W naukach przyrod- dniczych odkrycie niewyjaśnionej anomalii może stanowić zagrożenie dla intelektualnego „bezpieczeństwa” naukowca- przyrodnika, a – być może – nawet dla jego psychicznej „in- tegralności”. ODKRYCIE TO NIE MOŻE JEDNAK WY- MUSIĆ NEGATYWNEJ MORALNEJ OCENY SAMEGO BADACZA JAKO SKŁADNIKA ISTNIEJĄCEGO ŁADU SPOŁECZNEGO. Natomiast w naukach społecznych pojawienie się nieoczekiwanych wyników badania niemal zawsze osłabia lub wzmacnia legitymizację systemu, którego częścią nie- uchronnie jest również sam badacz społeczeństwa.

87 86 Heilbroner pisze: „Zaryzykuję nawet opinię, że każdy nau- kowiec, który zajmuje się sprawami społecznymi, przystępu- je do swojej pracy z (uświadomioną lub nieuświadomioną) chęcią wykazania sprawności lub niesprawności badanego przez siebie porządku społecznego”. [Zob. Heilbroner, R.L. (1973) Economics as a „Value-Free” Science, „Social Research”, t. 40, nr 1. s. 139, 141].

88 87 Podobnie sądzi Blaug: „Ekonomiści dzielą się chętnie na «planistów» i «wolnoryn- kowców» i zdradzają skłonność do interpretowania faktów empirycznych, przemawiających za konkretną hipotezą eko- nomiczną lub przeciw niej, w zależności od tych biegunowo odmiennych postaw”. [Zob. Blaug, M. (1992) Methodology of Economics. Or How Eco- nomists Explain, Cambridge University Press, Cambridge (wyd. pol.: M. Blaug, Metodologia ekonomii, przeł. B. Czarny przy współpracy A. Molisak, PWN, Warszawa 1995), s. 204 polskiego wydania].

89 88 W efekcie: PO PIERWSZE, zainteresowani sami mogą tworzyć wiedzę zdeformowaną. Przykładem jest „odkryte” przez Józefa Stalina (1878-1953) tzw. podstawowe prawo ekonomiczne gospodarki socjalis- tycznej orzekało, że w krajach realnego socjalizmu „działa- nie przedsiębiorstw podporządkowane jest postulatowi maksymalnego zaspokojenia stale rosnących materialnych i kulturalnych potrzeb całego społeczeństwa w drodze nie- przerwanego wzrostu i doskonalenia produkcji socjalistycz- nej na bazie najwyższej techniki”. [Zob. Stalin, J. (1952) Ekonomiczeskije probliemy socializma w SSSR, „Bolszewik”, nr 18, s. 22].

90 89 PO DRUGIE, zainteresowani mogą zakłócać krytykę nau- kową, wpływając w ten sposób na wyniki selekcji teorii eko- nomicznych. Chodzi np. o: - fałszowanie wyników badań; - odpowiedni podział środków na rozwój nauki; - deformowanie programów nauczania; - umożliwianie ogłaszanie wyników badań tylko wybranym osobom; - blokowanie szans awansu zawodowego krytykom.

91 90 Natężenie tego rodzaju działań bywa różne. Drastycznym przykładem są w Polsce losy tzw. szkoły Kaleckiego A. W mniej sprzyjających takim działaniom okolicz- nościach w grę wchodzą bardziej subtelne zabiegi B. --------------- A Zob. Osiatyński, J. (1984) Przypisy i dodatki, w: M. Kalec- ki, Dzieła, t. 4, PWN, Warszawa, s. 253–302). B Zob. np. polskie dyskusje o racjonalności gospodarowania po śmierci Langego w: Czarny, B. (2014) Max Weber, Oskar Lange i epigoni o racjonalności gospodarowania (ekonomia w państwie totalitarnym), SGH, Warszawa.

92 91 Praktyki takie, spowodowane materialnymi i niematerial- nymi interesami ludzi, w skrajnym przypadku mogą utrud- nić lub nawet uniemożliwić poznawanie gospodarowania, w szczególności zaś odkrywanie praw ekonomicznych.

93 92 Praktyki takie, spowodowane materialnymi i niematerial- nymi interesami ludzi, w skrajnym przypadku mogą utrud- nić lub nawet uniemożliwić poznawanie gospodarowania, w szczególności zaś odkrywanie praw ekonomicznych. Np. w Polsce po II wojnie światowej, aż do końca lat 80. XX w., w bardzo małych nakładach opublikowano zaled- wie kilka podręczników ekonomii z grubsza odpowiadają- cych światowym standardom. Natomiast książki wykorzys- tywane w roli podręczników na zajęciach ze studentami, zwykle zawierały wiedzę przestarzałą, niepełną, zniekształ- coną propagandowo. Jest oczywiste, że hamowało to rozwój nauk ekonomicznych.

94 93 Pamiętajmy jednak, że nie tylko ekonomia wpływa na moż- liwości osiągania materialnych i niematerialnych celów ludzi. Dobrze znany jest opór, jaki budziła teoria heliocen- tryczna Kopernika, czy też – zdaniem niektórych kontro- wersyjna do dziś – Darwinowska teoria ewolucji. Nie przeszkodziło to jednak rozpowszechnieniu się tych poglą- dów.

95 94 Najlepszym zabezpieczeniem przed deformacjami wiedzy ekonomicznej związanymi z wpływem ludzkich interesów, jest przestrzeganie zasady WOLNOŚCI NAUKI.

96 95 Na WOLNOŚĆ NAUKI składają się 4 szczegółowe rodzaje wolności: a) wolność wyboru przez uczonego PRZEDMIOTU swoich badań, b) wolność wyboru METODY BADAWCZEJ, c) wolność MYŚLI*, d) wolność SŁOWA NAUKOWEGO. ---------------------------- *„Wolność myśli polega, przede wszystkim, na tym, że się ma prawo i że się potrafi wierzyć we wszystko i tylko to, za czym rzeczowe argumenty przemawiają, i nie ma się obowiązku ani konieczności wierzyć w cokolwiek, co nie jest racjonal- nymi argumentami poparte, a tym bardziej w coś, przeciw czemu argumenty takie przemawiają” (zob. K. Ajdukiewicz, O wolności nauki, w: K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. 2, PWN, Warszawa 1985, s. 273).

97 96 OTO REKAPITULACJA: W EKONOMII WIELE PRZY- CZYN UTRUDNIA KRYTYKĘ NAUKOWĄ I HAMUJE GROMADZENIE WIEDZY.

98 97 REKAPITULACJA: w ekonomii wiele przyczyn utrudnia krytykę naukową i hamuje proces gromadzenia wiedzy. PO PIERWSZE, kłopoty z eksperymentowaniem powodują, że gromadzenie wiedzy ekonomicznej, a także krytyka twierdzeń i całych teorii jest w ekonomii o wiele trudniejsze niż w naukach przyrodniczych.

99 98 REKAPITULACJA: w ekonomii wiele przyczyn utrudnia krytykę naukową i hamuje proces gromadzenia wiedzy. PO PIERWSZE, kłopoty z eksperymentowaniem powodują, że gromadzenie wiedzy ekonomicznej, a także krytyka twierdzeń i całych teorii jest w ekonomii o wiele trudniejsze niż w naukach przyrodniczych. PO DRUGIE, złożoność, zmienność i zróżnicowanie warun- ków gospodarowania, problemy z ich dokładnym opisaniem i nierealistyczność założeń sprawiają, iż twierdzenia ekono- mistów są niepewne i ogólnikowe. Wynik obserwacji rzadko wymusza rezygnację ze sprawdzanego twierdzenia. Niepo- myślny wynik sprawdzianu można tłumaczyć niespełnie- niem któregoś z uznanych za prawdziwe założeń.

100 99 REKAPITULACJA: w ekonomii wiele przyczyn utrudnia krytykę naukową i hamuje proces gromadzenia wiedzy. Na przykład: PO PIERWSZE, kłopoty z eksperymentowaniem powodują, że gromadzenie wiedzy ekonomicznej, a także krytyka twierdzeń i całych teorii jest w ekonomii o wiele trudniejsze niż w naukach przyrodniczych. PO DRUGIE, złożoność, zmienność i zróżnicowanie warun- ków gospodarowania, problemy z ich dokładnym opisaniem i nierealistyczność założeń sprawiają, iż twierdzenia ekono- mistów są niepewne i ogólnikowe. Wynik obserwacji rzadko wymusza rezygnację ze sprawdzanego twierdzenia. Niepo- myślny wynik sprawdzianu można tłumaczyć niespełnie- niem któregoś z uznanych za prawdziwe założeń. PO TRZECIE, bywa, że badanie i (lub) publikacja wyników zmieniają cechy badanego przedmiotu.

101 100 REKAPITULACJA: w ekonomii wiele przyczyn utrudnia krytykę naukową i hamuje proces gromadzenia wiedzy. Na przykład: PO PIERWSZE, kłopoty z eksperymentowaniem powodują, że gromadzenie wiedzy ekonomicznej, a także krytyka twierdzeń i całych teorii jest w ekonomii o wiele trudniejsze niż w naukach przyrodniczych. PO DRUGIE, złożoność, zmienność i zróżnicowanie warun- ków gospodarowania, problemy z ich dokładnym opisaniem i nierealistyczność założeń sprawiają, iż twierdzenia ekono- mistów są niepewne i ogólnikowe. Wynik obserwacji rzadko wymusza rezygnację ze sprawdzanego twierdzenia. Niepo- myślny wynik sprawdzianu można tłumaczyć niespełnie- niem któregoś z uznanych za prawdziwe założeń. PO TRZECIE, bywa, że badanie i (lub) publikacja wyników zmieniają cechy badanego przedmiotu. PO CZWARTE, wpływ interesów ludzi na treść wiedzy na- ukowej jest w przypadku ekonomii szczególnie silny. Skut- kiem bywa zniekształcanie tej wiedzy w celu osiągania ko- rzyści niematerialnych i materialnych przez konkretne oso- by.

102 101 O HISTORII EKONOMII W POLSCE

103 102 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, co te wydarzenia mają wspólnego z tematem „Osobliwości ekonomii jako nauki”?

104 103 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, co te wydarzenia mają wspólnego z tematem „Osobliwości ekonomii jako nauki”? 2. Proszę wskazać prawdopodobne związki przyczynowe łą- czące te zdarzenia z dzisiejszym stanem ekonomii w Polsce.

105 104 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, co te wydarzenia mają wspólnego z tematem „Osobliwości ekonomii jako nauki”? 2. Proszę wskazać prawdopodobne związki przyczynowe łączące te zdarzenia z dzisiejszym stanem ekonomii w Polsce. 3. Proszę wskazać prawdopodobne długookresowe skutki tych procesów.