1 Dziedzictwo środkowoeuropejskie jako wyzwanie dla bibliotek w państwach Grupy Wyszehradzkiej dr hab. prof. UŁ Mariola Antczak Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Łódzkiego Opava (Czechy), 17-18 lutego 2016 dr Jacek Ladorucki

2 Plan prezentacji Osnova 1.Historia i polityka. Historie a politika 2.Grupa Wyszehradzka. Visegrádska čtyřka 3.Współczesne biblioteki. Současné knihovny 4.Ojczyzna i biblioteka. Naše země a knihovnictví 5.Regionalizm.Regiony 6.Współczesne biblioteki a regionalizm. Současné knihovny a regiony 7.Podsumowanie. Shrnutí 2

3 Historia i polityka Historie a politika Historia i polityka to czynniki, które w Europie Środkowej odgrywają szczególną rolę w biografiach ludzi, relacjach społecznych i działalności instytucji kulturalnych, w tym bibliotek Historie a politika jsou činitelé, kteří ve střední Evropě mají hlavní roli v životech lidí, sociálních vazbách a činnostech kulturních institucí, tedy i v knihovnách Współczesna Europa zmierza ku nowym ponadnarodowym strukturom, które muszą pogodzić demokratyczne i obywatelskie tradycje starego kontynentu z mentalnością środkowoeuropejską. Současná Evropa směřuje k novým nadnárodním strukturám, které musí pojmout demokratické i občanské tradice kontinentální Evropy s mentalitou středoevropskou

4 Grupa Wyszehradzka Viségradská čtyřka (V4, (International Visegrad Fund)) Zrzeszenie czterech państw Europy Środkowej (1991)– Czech, Polski, Słowacji i Węgier, którego celem jest współpraca i w kwestiach politycznych, społecznych i kulturalnych w ramach struktur Unii Europejskiej i NATO. Svaz 4 států střední Evropy (CZ,PL, SK, HU), jehož předmětem je spolupráce v politické, společenské a kulturní sféře v rámci struktury EU a NATO

5 Współczesne biblioteki Současné knihovny Biblioteki współczesne dążą do zwiększenia swojej kulturotwórczej i informacyjnej roli. Současné knihovny si kladou za cíl prohloubení své kulturní a informační funkce Aktywizują uczestnictwo kulturowe obywateli, służą rekreacji i systematycznie rozszerzają metody i narzędzia partycypacji społecznej. Aktivizují kulturní obyvatele, slouží k rekreaci a rozšiřuje metody a způsoby, jak začlenit společnost do kulturního života Inicjują projekty dla społeczności lokalnych a poprzez to krzewią ideę wspólnego dobra wspólnego Inicjují projekty pro společnost a podporují ideu společného dobra Sens nowoczesnego regionalizmu propagowanego przez biblioteki różnych typów powinien polegać na przywracaniu jednostce „zakorzenienia” i odnajdowaniu rodowodu własnej kultury Význam současného regionalizmu propagoavného krůznými typy knihoven, by měl být založený na znovunalezení vlastní rodové kultury Biblioteki, poprzez dbałość o rozwój regionu, powinny stawać się instytucjami podtrzymywania lub przywracania tożsamości grupowej i podejmować próby wpływania na usprawnienie działania terenowych organów władzy Knihovny skrze péči o rozvoj o regiony, by se měly stát institucemi k udržení identity a měly by se pokusit zlepšit činnost místních orgánů veřejné moci Publiczny i powszechny charakter bibliotek nakazuje przyjęcie wyzwania dbałości o politykę pamięci i popieranie wszelkich form działalności społecznej na swoim terenie. Veřejný charakter knihoven nabádá k péči o politiku a měl by podporovat všechny aktivity v této oblasti

6 Josef Kroutvort (1942-) czeski eseista, historyk sztuki, poeta i pisarz „Blaise Cendras przytacza opowiastkę o brazylijskim Metysiem, który przyjechał do Czechosłowacji, żeby zaoferować Bacie delikatne wężowe skórki. Ale król taniego obuwia nie był zainteresowany transakcją i odprawił łowcę z kwitkiem. Dumny Metys zrozumiał, że nie wskóra tu niczego. Delikatne, wykwintne skórki brazylijkich węzy są jakby stworzone dla wymuskanych nóżek elegantek z Paryża czy Londynu, lecz nie pasują do łaskich stóp Europy Środkowej […] Trudno byłoby znaleźć bardziej adekwatne określenie aniżeli „płaskie stopy”. Jest czymś więcej niż efektowną metaforą – to pojęcie stricte socjologiczne, diagnoza charakteru, ortopedyczna wada środkowoeuropejskiej mentalności. Płaskostopie wykoślawia nie tylko chód, ale i myślenie.” Blaise Cendras vykládá historku o brazilském Metysi, který přijel do Československa nabídnout Baťovi jemnou hadí kůži. Nicméně „král levné obuvi” neměl zájem. Hrdý Metys si uvědomil, že jemnost hadí kůže je jak stvořená ladné nožky v Paříži či Londýně, ale nikdy nebude sedět k středoevropským „plochým nohám”. Tento pojem je víc než pouhou efektivní metaforou, vystihuje totiž ortopedickou vadu středoevropské mentality. J. Kroutvort, Europa Środkowa: anegdota i historia, przeł. J. Stachowski, Izabelin 1998, s. 4

7 Josef Kroutvort… „Środkowoeropejczyk to szczególny typ psychologiczny, ale z pewnością nie bez zmysłu humoru, metafory i anegdoty. Środkowoeuropejczycy nie są ludźmi naiwnymi, chociaż czasem na takich wyglądają. Być może nasiąkły sofistyką zachód winien sobie te nasze cechy uzmysłowić i przyswoić jako nasze specyficzne wartości” Středoevropan je zvláštní psycholologický typ, nicméně určitě ne bez smyslu pro humor, metafory a anekdoty. Středoevropané nejsou naivní lidé, ikdyž někdy tak vypadají. Západ by měl tyto naše vlastnosti brát jako naše specifikum. J. Kroutvort, Europa Środkowa: anegdota i historia, przeł. J. Stachowski, Izabelin 1998, s. 6.

8 Václav Havel (1936-2011) „Myślę, że świat współczesny powoli przezwycięża tradycyjne pojęcie państwa narodowego (…). Stopniowe przezwyciężanie państwa narodowego w jego tradycyjnym sensie powinno moim zdaniem prowadzić również do nowego rozumienia pojęcia „ojczyzna”. Powinniśmy się uczyć odczuwać ojczyznę tak, jak zapewne odczuwano ją kiedyś – jako nasz kawałek „świata w ogóle”, a więc coś, co nas lokuje w świecie, a nie coś, co nas z niego wyrywa”. „Myslím, že současný svět pozvolna překonává tradiční pojetí národního státu(...) Postupné překonávání národního státu v jeho tradičním pojetí by mělo dle mého názoru vyústit k novému chápání pojmu „naše vlast”. Měli bychom se naučit vnímat naší vlast, tak jak ji vnímali naší předkové- jako náš kus světa.” V. Havel, „Łabuź” 1997, nr 22 http://labuz.art.pl/arpamieci/arwstep.html [data dostępu: 15.01.2016].

9 Ojczyzna Vlast Dbałość o pamięć, w sensie zachowania dziedzictwa kulturowego to także domena bibliotek, o czym mówi współczesne ustawodawstwo biblioteczne. Péče o historii, ve smyslu zachování kulturního dědictví, je také doménou knihoven. Ojczyzna należy do kategorii pojęć, które posiadają długą historię, kształtują nowoczesną kulturę europejską oraz postawy społeczne ludzi. Mała ojczyzna jako terytorium wspólnoty jest zarówno realną przestrzenią geograficzną, społeczno-kulturową, jaki i miejscem symbolicznym – pełnym intymnych układów odniesienia i relacji Vlast patří do kategorie pojmů, které mají dlouhou historii, formuje současnou evropskou kulturu. Vlast jako území je zároveň reálný goegrafický prostor, společensko-kulturní prostor, tak i místo symbolické, plné vztahů.

10 Ojczyzna i biblioteka Vlast a knihovna Biblioteka to instytucja zanurzona w kulturze i jeden z jej symboli, trudno więc mówić o bibliotece w sposób „techniczny”, bez odkrywania kontekstów i poszukiwania odniesień w różnych pokładach refleksji humanistycznej. Knihovna je kulturní institucí a zároveň je i jedním z jejích symbolů, proto nemůžeme mluvit o knihovně pouze technicky, aniž bychom otevřeli jiné humanitní kontexty Narody Europy Środkowowschodniej mają dużo więcej sukcesów w dziedzinie kultury niż w gospodarce. Uwydatnianie tych wartości i ich promocja na forach lokalnych i ponadnarodowych należy do powinności bibliotek.. Středoevropské národy mají mnohem více úspěchů v kultuře než v ekonomice. Zvýraznění těchto hodnot je jednou zpovinnností knihoven.

11 Nowoczesny regionalizm Současný regionalizmus Praca na rzecz idei regionalizmu, w instytucjach kultury (w tym, w bibliotekach), oznacza zrozumienie przejawów kultury danego regionu, jako zbioru typowych właściwości i dążenie do zachowania ukształtowanych odrębności regionalnych: historii, tradycji, rytuałów, kuchni, gwary, folkloru i innych cech swoistych, często trudnych do określenia Práce ve prospěch myšlenek regionalizmu, v kulturních institucích, znamená pochopit projevy kultury v regionu jako soubor společných znaků charakteristických pro region a snaha o udržení regionálních rozdílů: historie, tradice, obřady, kuchyně, dialekty, folklor.. O jednej z takich właściwości, nazwanej „mentalnym pejzażem środkowoeuropejskim”, w kontekście jednoczenia się Europy, pisał Josef Kroutvort: O jedné takové vlastnosti nazvané „mentalita krajiny střední Evropy” v kontextu sjednocování se Evropy, napsal Josef Kroutvor: „wytykanie Europie Środkowej prowincjonalizmu byłoby poważnym nieporozumieniem. Nie brakuje tu zręcznych rąk, mądrych głów, poczucia wartości, otwartości na sztukę. A jednak marnieje to, co pozostawiono własnemu losowi poza nawiasem historii. Nawet geniusz jest naznaczony kompromisem z rzeczywistością. Problem nie polega zatem na braku kultury, barbarzyństwie, niskiej cywilizacji – chodzi o coś zupełnie innego” „vytýkání střední Evropě provincionalizmus by bylo vážným nedorozuměním. Nechybí tady zručné ruce, moudré hlavy, sebeúcta, otevřenost vůči umění. A jednak chřadne to, co zůstalo na pospas vlastnímu osudu. Problémem není absence kultury či barbarství – jde tady o něco úplně jiného. ” J. Kroutvort, Europa Środkowa: anegdota i historia, przeł. J. Stachowski, Izabelin 1998, s. 40

12 Biblioteki i regionalizm Knihovny a regionalizmus Regionalizm jako filozofia działania w dzisiejszych czasach w krajach postkomunistycznych nabiera szczególnego znaczenia i stanowi szansę dla bibliotekarzy jako animatorów kultury i liderów działań społecznych. W ujęciu pedagogiki bibliotecznej regionalizm można traktować jako swoisty ruch edukacyjny, ukierunkowany zarówno na młodzież, jak i na dorosłych, współtworzący proces ustawicznego kształcenia i wychowania. Regionalizmus jako filozofický směr dnešní doby, v postkomunistických zemích má zvláštní význam a poskytuje příležitosti pro knihovníky jako vůdce společenských aktivit. Z hlediska knihovnické pedagogiky je možné považovat regionalizmus za určitý druh výchovy mládeže i dospělých.

13 Regionalizm Regionalizmus Niezbędne jest wyrabianie w pracownikach bibliotek etosu służby społecznej wobec lokalnego środowiska – poczucia misji, propagowania dziedzictwa narodowego, środkowoeuropejskiego i europejskiego oraz żywe reagowanie na potrzeby środowiska i stymulowanie jego upodobań Je důležité, aby zaměstnanci knihoven brali svou práci jako službu společnosti a místní komunitě, se smyslem pro národní dědictví, a také se schopností reagovat na aktuální místní potřeby. Biblioteka jest instytucją polityki pamięci na każdym szczeblu: od biblioteki gminnej, wojewódzkiej, uniwersyteckiej aż po centralną książnicę państwa. Cele edukacyjne, wychowawcze i naukowe realizowane przez te instytucje są zbieżne, a niekiedy tożsame z misją muzeów, izb pamięci i centrów kulturalnych. Knihovna je institucí rozstupňovanou na knihovnu: obecní, krajskou, univerzitní až po celostátní knihovnu.Knihovna ma cíle: vzdělávací,výzkumné, výchovné. Někdy jsou její cíle totožné s cíly muzeí a jiných kulturních center.

14 Podsumowanie Shrnutí W transformacji kulturowej Polski i Europy Środkowej regionalizm powinien odgrywać istotną rolę i stawać się instrumentem budowy społeczeństwa obywatelskiego. V kulturní transormaci Polska a střední Evropy by měl regionaluzmus hrát hlavní roli a stát se nástrojem budování společenosti Biblioteki współczesne dążą do zwiększenia swojej kulturotwórczej i informacyjnej roli, aktywizują uczestnictwo kulturowe obywateli, służą rekreacji i systematycznie rozszerzają metody i narzędzia partycypacji społecznej, inicjują projekty dla społeczności lokalnych a poprzez to krzewią ideę wspólnego dobra. Současné knihovny usilují o zvýšení kulturní a informační role, slouží k rekreacia rozšiřují metody a nástroje k účasti společnosti, inicjují projekty pro místní obyvatele, a to vše skrze ideu společného dobra. Sens nowoczesnego regionalizmu propagowanego przez biblioteki różnych typów powinien polegać na przywracaniu jednostce „zakorzenienia” i odnajdowaniu rodowodu własnej kultury. Smysl současného regionalizmu propagovaného skrze knihovny by měl být založený na návratu ke kořenům a rodové kultuře. Biblioteki, poprzez dbałość o rozwój regionu, powinny stawać się instytucjami podtrzymywania lub przywracania tożsamości grupowej i podejmować próby wpływania na usprawnienie działania terenowych organów władzy. Knihovny skrze důraz na rozvoj regionu, by se měly stát institucemi k udržení či obnovení skupinové identity a měly by se pokoušet ovlivňovat zlepšení činnosti místních orgánu veřejné moci.

15 Podsumowanie Shrnutí Społeczeństwo informacyjne stanowi pokłosie rozwoju cywilizacji zachodniej, która mimo zawirowań historycznych wciąż rozwija ideały wolności, wiedzy i rozwoju. Společnost by měla i přes historické otřesy nadále rozvijí ideály volnosti, vědy a vývoje. Biblioteki wspomagają tę humanistyczną misję i stanowią od połowy XIX wieku instrument demokracji. Knihovny pomáhají této humanitní misi a jsou od XIX století nástrojem demokracie.

16 Bibliografia Biblioteka i informacja w aktywizacji regionalnej, red. D. Grabowska, E.B. Zybert, Warszawa 2012, 203 ss. Havel V., Siła bezsilnych i inne eseje, wybór A. S. Jagodziński, Warszawa 2011. Kroutvort J., Europa Środkowa: anegdota i historia, przeł. J. Stachowski, Izabelin 1998, s. 40. Ladorucki J., Małe ojczyzny – lokalne biblioteki – nowe oblicza bibliotekarskiej profesji [W:] Bibliologia i informatologia. Red. D. Kuźmina. Warszawa 2011 s. 89-99. Orkan W., Regionalizm u obcych i u nas, [w:] Listy ze wsi i inne pisma społeczne, Kraków 1970, s. 450–451. 16

17 17 Dziękuję za uwagę!