1 Edukacja – wystarczające remedium na biedę?Prof. dr hab. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego

2 Dzieci i młodzież są przyszłością naroduOd nich zależy los nas wszystkich jako jednostek i jako całego społeczeństwa. Równocześnie jednak nawet w krajach wysoko rozwiniętych bieda ogranicza szanse rozwojowe dzieci i marnotrawiony jest ich potencjał Formalny dostęp do wykształcenia traktowany jest jako wystarczające remedium na biedę

3 Tezy: 1. Istnieje zależność między poziomem wykształcenia a zasięgiem biedy. Zatem, zwiększenie dostępu do edukacji uznawane jest za główny mechanizm przeciwdziałania biedzie 2. W Polsce występuje zjawisko juwenilizacji biedy Zatem, rola systemu edukacji w przeciwdziałaniu skutkom biedy w dzieciństwie jest szczególnie znacząca 3.Dorastanie w biedzie ogranicza dostęp do wysokiej jakości edukacji Zatem, konieczne jest tworzenie zintegrowanego systemu wsparcia dla dzieci i młodzieży dorastającej w biedzie zwiększającego szanse na ich sukces szkolny

4 Beneficjenci pomocy społ. ogółemStruktura ludności i beneficjentów pomocy społecznej w Polsce w 2008 r. w wieku 13 lat i więcej Wyszczególnienie Ludność ogółem Beneficjenci pomocy społ. ogółem Ogółem 100,0 wyższe 16,8 1,3 Średnie i policealne 34,1 14,1 Zas. Zaw. 22,9 28,5 gimnazjum 5,4 9,3 podstawowe 20,8 46,8 Źródło: Beneficjenci pomocy Społecznej i świadczeń rodzinnych 2008: 83

5 Im wyższy poziom wykształcenia, tym zasięg biedy mniejszyAbsolwenci szkół co najwyżej zasadniczych zawodowych stanowią mniej niż 50% ludności Polski, ale aż 85% ludności biednej (otrzymującej pomoc społeczną)* Absolwenci szkół wyższych stanowią 17% ogółu ludności Polski i tylko 1% ludności biednej * Trzeba jednak pamiętać, że w tej kategorii jest liczna grupa uczniów, dlatego porównanie jest

6 Zatem przekonanie, że edukacja stanowi remedium na biedę znajduje mocne potwierdzenie w faktach

7 Cechą szczególną biedy w Polsce jest jej juwenilizacjaJuwenilizacja biedy oznacza, że: nasilenie biedy wśród dzieci i młodzieży (0-17 lat) jest większe niż wśród dorosłych i ta kategoria wiekowa jest nadreprezentowana wśród ludności biednej w stosunku do jej udziału wśród ludności Polski

8 Udział ludności biednej w Polsce - Eurostat eurostat Udział ludności biednej* w PolsceAge 2005 2006 2007 2008 2009 less than 18 29.3 26.3 24.2 22.4 23.0 18-24 24.9 24.0 21.1 20.1 19.8 25-49 19.3 17.3 15.9 14.9 50-64 16.2 15.7 14.6 65+ 7.3 7.8 11.7 14.4 total 20.5 19.1 16.9 17.1 *W gosp.dom o dochodach ekwiwalentnych niższych niż 60% mediany dochodów

9 Ludność w grupach wiekowych w Polsce ogółem i wśród beneficjentów pomocy społecznejGrupy wieku: Przedprodukcyjny Prod. Mobilny Prod. Niemobilny poprodukcyjny Źródło: Beneficjenci pomocy społecznej…s.80

10 W roku 2008 wśród beneficjentów pomocy społecznej w Polsce dzieci i młodzież stanowiły 38%.Udział tej grupy wiekowej wśród ludności Polski wynosił 19% Zatem, dziecko spotyka się wśród ludności biednej dwa razy częściej niż wśród ogółu mieszkańców Polski

11 Prawie Co trzecia osoba żyjąca w gospodarstwie domowym utrzymującym się z zasiłków i świadczeń z pomocy społecznej (31%) jest uczniem lub studentem. Zatem szkoła może odegrać wielką rolę w procesie przeciwdziałania skutkom biedy w dzieciństwie i, w konsekwencji, w przerwaniu zaklętego kręgu biedy !!!

12 Dorastać w biedzie

13 Dorastanie w biedzie ogranicza szanse edukacyjneWśród beneficjentów pomocy społecznej nie kontynuuje nauki aż 28% młodzieży w wieku lat podczas gdy przeciętnie w Polsce 10% młodzieży nie kontynuuje nauki po ukończeniu gimnazjum (Beneficjenci pomocy społecznej…2008:83).

14 Powody niekontynuowania nauki są różnorodne:Niskie osiągnięcia szkolne Słaba motywacja do nauki Zły stan zdrowia Konieczność podejmowania pracy zarobkowej Przedwczesne rodzicielstwo

15 Dzieje się tak w pierwszym rzędzie dlatego, że:W szkole dziecko jest przedmiotem zainteresowania przede wszystkim w roli ucznia Przyczyny trudności w nauce lokowane są przede wszystkim w samym uczniu i interpretowane jako wynik jego lenistwa, małej gotowości do wysiłku, braku wytrwałości, braku ambicji itp. Dzieje się tak w pierwszym rzędzie dlatego, że: Szkoła nie ma możliwości oddziaływania na pozaszkolne środowisko ucznia i dlatego może obciążać winą albo samą siebie albo ucznia Uczniowie z biednych rodzin żyją często w środowisku społecznym obcym przedstawicielom klasy średniej i dlatego niezrozumiałym dla nauczycieli

16 Szczególnie zagrożone niepowodzeniami szkolnymi sądzieci, mieszkające w enklawach biedy, czyli na obszarach, gdzie ma miejsce koncentracja ludności biednej i wykazującej dysfunkcje.

17 Dorastanie w biedzie powiązane jest z wieloma deprywacjami, doświadczanymi przez dziecko, których istnienia nauczyciele często nawet się nie domyślają.

18 Skutki dorastania w biedzie są dewastująceBadania neurologów amerykańskich z Uniwersytetu Kalifornia w Berkeley, mające na celu ustalenie jak bieda w czasie pierwszych lat życia wpływa na rozwój podstawowych neuronów, dowodzą, że bieda w dzieciństwie wywołuje takie skutki dla funkcjonowania mózgu, jak wylew krwi do mózgu u człowieka dorosłego (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic= )

19 Autorzy badań stwierdzają, że wyniki te powinny stanowić dzwonek alarmowy.„Nie chodzi tylko o to, że te dzieci są biedne i bardziej zagrożone gorszym zdrowiem, lecz o to, że mogą nie osiągnąć pełnego rozwoju mózgu z powodu stresującego i relatywnie ubogiego środowiska związanego z niskim statusem społecznoekonomicznym: mniejszej liczby książek, mniej czytania [dzieciom], mniejszej liczby gier, mniejszej liczby wizyt w muzeum.” (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic= )

20 Ta część mózgu, która wykazuje niedorozwójma kluczowe znaczenie dla umiejętności rozwiązywania problemów i kreatywności, co jest niezwykle ważne w procesie uczenia się

21 Uczeni przypuszczają, żemożliwe jest stymulowanie rozwoju funkcjonowania mózgu poprzez odpowiednią interwencję. Interwencja musi być podjęta jak najwcześniej i być oparta na skoordynowanym profesjonalnym działaniu różnych służb. Szczególne znaczenie mają działania kompensacyjne i nastawione na osiąganie rezultatów. (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic= )

22 Podkreśla się kluczowe znaczeniewczesnego dzieciństwa i interwencji podejmowanej w tej fazie życia, w tym wczesnej diagnozy stanu zdrowia działań ukierunkowanych na rodziców, w celu zwiększenie ich możliwości finansowych i podniesienia ich kompetencji rodzicielskich

23 Skutki biedy w dzieciństwie mogą stać się nieodwracalne w Polsce, ponieważ:Wczesna interwencja w formie edukacji przedszkolnej wysokiej jakości jest ciągle niewystarczająca Dramatycznie pogłębiają się nierówności społeczne i edukacyjne wśród dzieci (szkoły prywatne z czesnym 60 tys. zł rocznie i niedoinwestowane szkoły w enklawach biedy) Bieda dzieci traktowana jest jako ‘prywatna’ sprawa rodziny a nie jako zaniechanie inwestycji w kapitał ludzki

24 Przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu stanowi jeden z celów dla UEsformułowanych w Strategii Europa 2020, gdzie stwierdza się , że do roku 2020 liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym ma się zmniejszyć o co najmniej 20 mln. Polska określiła, że w naszym kraju liczba biednych i wykluczonych ma się zmniejszyć o 1,5 mln. (Jest to obok Hiszpanii najbardziej ambitny cel w tym zakresie w UE)

25 Jeśli nawet cel ten zostanie osiągnięty,Nie oznacza to, że będzie miało miejsce proporcjonalne ograniczenie biedy wśród dzieci.

26 Bieda dzieci stanowi wyzwanie dla PolskiBieda dzieci nie zniknie bez dobrze zaplanowanych i spójnych strategii ukierunkowanych na promowanie społecznej inkluzji dzieci. Przeciwdziałanie biedzie dzieci nie wyczerpuje się w przeciwdziałaniu biedzie rodziców Konieczne jest nowe podejście do biedy dzieci

27 Czynniki różniące podejście do biedy dzieci z perspektywy dzieci i z perspektywy rodzinyPierwsze odwołuje się do Konwencji Praw Dziecka i lokuje dziecko w centrum wszystkich działań stosowanych dla zwalczania biedy dzieci oraz uznaje dziecko za samoistnego aktora społecznego Drugie w centrum działań mających zwalczać biedę lokuje rodzinę i traktuje dziecko jako zależnego członka rodziny

28 W podejściu „biedy dziecka”Kluczowa rola rodziny nie jest kwestionowana i ograniczenie biedy dzieci nie jest możliwe bez ograniczenia biedy rodziny. Ale bieda dziecka nie jest redukowana do biedy rodziny.

29 Wychodząc od Konwencji o Prawach DzieckaBieda dziecka jest ujmowana jako zjawisko wielowymiarowe, obejmujące trzy sfery: Dostęp do odpowiednich zasobów Dostęp do usług wysokiej jakości Możliwości partycypacji dzieci

30 Te trzy wymiary stanowią podstawę Rekomendacji w Sprawie Biedy i Jakości Życia Dzieci, dla której przyjęcia Rada Europejska wyraziła poparcie 17 czerwca 2010 roku.

31 Determinanty jakości życia dzieciDostęp do odpowiednich zasobów Usługi dobrej jakości Partycypacja dochody i świadczenia, w tym świadczenia rodzinne godzenie pracy z rodziną wczesna edukacja i opieka edukacja i kształcenie ochrona zdrowia mieszkanie i środowisko ochrona dziecka i usługi społeczne prawo dziecka do bycia wysłuchanym uczestnictwo dzieci w aktywnościach społecznych, rekreacyjnych, sportowych, kulturalnych i obywatelskich Źródło: Child poverty – family poverty: are they one and the same? Eurochild

32 Przeciwdziałanie biedzie dzieci jako zjawisku wielowymiarowemupowinno stać się priorytetem w strategiach rozwoju kraju, gmin, powiatów, województw. Decyzje podejmowane w gminach powinny być oceniane z punktu wiedzenia ich wpływu na sytuację dzieci Władze i wszystkie służby powinny kierować się w swoich działaniach Konwencją Praw Dziecka, której sygnatariuszem jest Polska

33 Konkluzja W przypadku dzieci z zagrożonych środowisk konieczne są działania wykraczające poza rutynową aktywność pracowników służb społecznych, w tym nauczycieli. Wsparcie dla dzieci i młodzieży, które może przełożyć się na lepsze osiągnięcia szkolne, musi opierać się na holistycznym podejściu. Konieczne jest podnoszenie samooceny dziecka i oddziaływanie na jego rozwój emocjonalny. Sojusznikiem szkoły mogą być organizacje pozarządowe i inne służby społeczne. W enklawach biedy konieczne jest tworzenie partnerstw na rzecz wspierania dzieci i młodzieży.

34 Dziękuję za uwagę