1 Elementy filozofii kosmologiiAndrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

2 Zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej WszechświataReligia chrześcijańska: „Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię” (Gen. 1,1) – creatio ex nihilo Filozofia grecka: ex nihilo nihil fit Nauka: „Od zarania nauki nowożytnej do lat dwudziestych naszego wieku wśród uczonych panowało przeświadczenie, że u podłoża dociekań naukowych nad wszechświatem leżeć musi założenie o jego zarówno odwieczności jak i wieczności” (H. Eilstein, Uwagi o kreacjonizmie na tle hipotezy Wielkiego Wybuchu, [w:] Szkice ateistyczne, s. 255). Albert Einstein – stała kosmologiczna i „największy błąd życia”

3 Paradoks Olbersa (fotometryczny)Heinrich Olbers (1826): „Dlaczego nocą niebo jest ciemne?” Jeśli Wszechświat jest statyczny i nieskończony czasowo i przestrzennie oraz zawiera nieskończoną liczbę mniej więcej równomiernie rozmieszczonych gwiazd, to… obserwowana jasność gwiazdy (gęstość strumienia światła) maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości (I ~ 1/ r 2)… … ale liczba gwiazd, jakie obserwujemy w dowolnym wycinku nieba rośnie proporcjonalnie objętości tego wycinka, a zatem do trzeciej potęgi odległości r 3. Zatem nocne niebo powinno być przynajmniej tak jasne, jak powierzchnia Słońca.

4 Paradoks grawitacyjnyCarl Neumann i Hugo von Seeliger (XIX w.) Według klasycznej teorii grawitacji Newtona wszystkie ciała przyciągają się do siebie. Dlaczego nie nastąpił kolaps grawitacyjny (tzn. dlaczego materia nie skupiła się w jednym miejscu?) Hipotezy: - h1: modyfikacja teorii Newtona (odpychanie grawitacyjne) - h2: w nieskończonym Wszechświecie nie istnieje wyróżnione centrum (ale wówczas pozostaje paradoks Olbersa) - h2 nie jest poprawna: w nieskończonym Wszechświecie każdy punkt może być uznany za centrum

5 Teoria śmieci cieplnej WszechświataHermann von Helmholtz (1856) II zasada termodynamiki (Clausius 1850): ciepło przepływa zawsze od ciał cieplejszych do zimniejszych Entropia S = Q/T jest niemalejącą funkcją stanu Entropia Wszechświata rośnie – gwiazdy promieniują energię w zimne obszary, więc gwiazdy tracą energię – wszystkie procesy we wszechświecie dążą do osiągnięcia stanu równowagi termodynamicznej, czyli stanu maksymalnej entropii Jeśli Wszechświat jest wieczny, to dlaczego nie nastąpił jeszcze stan śmierci cieplnej Wszechświata?

6 Zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej WszechświataDo lat dwudziestych XX wieku – Wszechświat jest wieczny i niezmienny (statyczny) Czas i przestrzeń – niezmienna scena, po której poruszają się gwiazdy, planety i wszystkie ciała niebieskie (klasyczny, Newtonowski obraz świata) Albert Einstein – z rozwiązań równań ogólnej teorii względności (OTW) wynikało, że Wszechświat rozszerza się lub kurczy Stała kosmologiczna λ w równaniach OTW (odpychanie grawitacyjne) miała zapewnić rozwiązania dające statyczny Wszechświat …później uznał to za „największy błąd życia” „Dziś wiemy, że nie da się skonstruować statycznego modelu nieskończonego Wszechświata, w którym siła ciążenia jest zawsze przyciągająca” (Stephen Hawking)

7 Zasada kosmologiczna Ziemia nie zajmuje wyróżnionego miejsca we Wszechświecie Wszechświat wygląda tak samo niezależnie od kierunku, w którym patrzymy i jest to prawdą niezależnie od punktu, z którego wykonywane są obserwacje Prawa fizyki obowiązujące na Ziemi są ważne w całym Wszechświecie Zasada kosmologiczna dotyczy wielkoskalowej struktury Wszechświata – jest tym lepiej spełniona, im większe obszary Wszechświata rozważamy

8 Kosmologia relatywistycznaBaza obserwacyjna – astronomia pozagalaktyczna Rozwiązania równań pola ogólnej teorii względności Einsteina (OTW – 1916, współczesna teoria grawitacji, zastępująca teorię Newtona) Konstrukcja modeli kosmologicznych Aleksander Friedman, 1922: ogólne jednorodne i izotropowe rozwiązanie równań Einsteina opisujące rozszerzanie się Wszechświata (równanie Friedmana) Georges Lamaître, 1927: hipoteza pierwotnego atomu – prekursor modelu Wielkiego Wybuchu

9 Ogólna teoria względności (Einstein, 1916) – rozszerzenie STW na układy nieinercjalne, uwzględnienie grawitacji Ogólna zasada względności: prawa fizyki są lokalnie takie same dla wszystkich (inercjalnych i nieinercjalnych) układów odniesienia Zasada równoważności: pole grawitacyjne jest lokalnie równoważne polu bezwładności

10 Czasoprzestrzeń i materia w ogólnej teorii względnościRozkład mas determinuje geometrię czasoprzestrzeni (zakrzywienie czasoprzestrzeni) Pole grawitacyjne zakrzywia tor promieni świetlnych (w obecności mas geometria przestrzeni przestaje być geometrią Euklidesa) Pole grawitacyjne spowalnia bieg czasu

11 Ucieczka galaktyk Edwin Hubble (1929), jedno z największych odkryć naukowych XX w. Linie widmowe galaktyk są przesunięte w stronę większych długości fal (w stronę czerwieni), w stosunku do tych, które są obserwowane w laboratorium (przesunięcie ku czerwieni – ang. red shift)

12 Efekt Dopplera Christian Andreas Doppler (1842)Obserwowalna długość fali (dźwięku lub światła) zależy od ruchu źródła fal względem obserwatora Dla źródła spoczywającego:  = cT Dla źródła oddalającego się prędkością v: T’ = T + vT/c Długość fali światła emitowanego przez źródło:  = cT Długość fali światła przybywającego do O: ’= cT’ ’/ = T’/T = 1 + v/c

13 Prawo Hubble’a v - prędkość, r – odległość, H0 = 73 km/s/Mpc - stała Hubble’a (1pc = 3,2616 roku świetlnego); 1 Mpc = 106 pc Uwaga: ucieczka galaktyk a zasada kosmologiczna – galaktyki oddalają się od siebie nawzajem (Ziemia nie jest wyróżnionym punktem)

14 Teoria Wielkiego WybuchuOk. 13,7 mld lat temu cała materia skupiona była w jednym punkcie (początkowa osobliwość – nieskończenie wielka temperatura i gęstość materii, zerowe rozmiary) Na początku był Wielki Wybuch (ang. Big Bang) … Wszechświat rozszerza się i stygnie – gdy rozmiary Wszechświata rosną dwukrotnie, temperatura spada o połowę T = 1/H – wiek Wszechświata „Przed” Wielkim Wybuchem nie było ani czasu ani przestrzeni George Gamow, Ralph Alpher, Robert Hermann – zastosowanie znanej fizyki do badania wczesnych etapów ewolucji Wszechświata 1948: Wszechświat powinien być kiedyś bardzo gęsty i wypełniony promieniowaniem o wysokiej temperaturze Promieniowanie to powinno obecnie mieć temperaturę kilku K – ochłodzone wskutek ekspansji Wszechświata Wcześniej materia była „nieprzezroczysta” dla fotonów (fotony oddziaływały ze zjonizowanym gazem wodorowo-helowym)

15 Mikrofalowe promieniowanie tła1965 – Arno Penzias i Robert Wilson (Bell Laboratories, New Jersey) – odkrycie mikrofalowego promieniowania o T = 2,7 K izotropowo wypełniającego Wszechświat (podczas kalibracji anteny radiowej do komunikacji z satelitą Echo) 1978 – Nagroda Nobla Robert Dicke i jego grupa z Princeton – interpretacja promieniowania mikrofalowego jako pozostałości po Wielkim Wybuchu Pomiary natężenia promieniowania tła – 1989 satelita COBE (Cosmic Background Explorer)

16 Modele Friedmana

17 Modele Friedmana To, który scenariusz odpowiada rzeczywistości zależy od gęstości materii we wszechświecie (10-29 g/cm3 – ok. 1 atom H na m3) Najprawdopodobniej Wszechświat jest płaski (gęstość materii = gęstości krytycznej) „Gdyby materię pochodzącą ze wszystkich galaktyk i gwiazd rozproszyć równomiernie w dzisiejszym Wszechświecie, to w każdym metrze sześciennym znalazłby się mniej więcej jeden atom wodoru. Jest to o wiele doskonalsza próżnia, niż kiedykolwiek mogłaby być wytworzona w ziemskim laboratorium. Nasza przestrzeń jest głównie właśnie — pustą przestrzenią” (J. Barrow, Początek wszechświata, s. 53).

18 Era Plancka od Wielkiego Wybuchu do czasu Plancka t = s (era kwantowej grawitacji, kosmologii kwantowej) Symetria i unifikacja wszystkich oddziaływań (grawitacji, elektromagnetycznych, silnych i słabych jądrowych) – jedno „superoddziaływanie” Przy gęstości materii >10 94 g/cm3 i T = 1033 K nie obowiązują znane nam prawa fizyki Potrzebna jest synteza mechaniki kwantowej z ogólną teorią względności – kwantowa teoria grawitacji Pod koniec ery Plancka, gdy spada gęstość i temperatura, oddzielają się oddziaływania grawitacyjne i zaczynają obowiązywać znane nam prawa fizyki

19 „Pomimo swej nazwy, teoria Wielkiego Wybuchu nie dotyczy wcale samego wybuchu. W rzeczywistości jest tylko teorią jego następstw. Równania tej teorii opisują, w jaki sposób pierwotna kula ognista rozszerzała się, ochładzała i zagęszczała, tworząc galaktyki, gwiazdy i planety. Samo to jest już ogromnym osiągnięciem. Niemniej standardowa teoria Wielkiego Wybuchu nie mówi nic o tym, co wybuchło, dlaczego wybuchło ani co działo się przedtem”. Alan H. Guth, Wszechświat inflacyjny. W poszukiwaniu nowej teorii pochodzenia kosmosu, Warszawa 2000, s. 15

20 Era hadronowa od czasu Plancka t = 10-43 s do t = 10-4 st = s – oddziela się silne oddziaływanie jądrowe t = s, T = 1015 – oddziaływanie elektrosłabe rozpada się na elektromagnetyczne i słabe (odtąd istnieją 4 odrębne oddziaływania) t = 10-6 s, T = 1013 – z kwarków powstają hadrony (proton, neutron, piony…) i antyhadrony t = 10-4 s – anihilacja hadronów w promieniowanie (E = mc2) Pozostaje niewielka nadwyżka hadronów nad antyhadronami (stanowi obecnie całą materię, która wypełnia Wszechświat)

21 Inflacja od t = 10-35 s do t = 10-32 sGwałtowne (wykładnicze) rozszerzanie się Wszechświata Alan Guth (1979) Inflacja wyjaśnia dlaczego jest: 1. płaski (euklidesowy) 2. jednorodny Przestrzeń Wszechświata powiększyła się 1030 (lub 1050) razy (sto milionów miliardów miliardów razy), czyli tyle ile w ciągu pozostałej 13,7 mld lat trwającej ewolucji Obserwowalny Wszechświat – ok. 100 mld lat świetlnych średnicy Wszechświat (wszystko, co istnieje) może być znacznie większy…

22 Era leptonowa od t = 10-4 s do t = 10 st = 10-4 s, T = 1012 K – tworzą się leptony (elektrony, neutrina i ich antycząstki) Rozpoczyna się nukleosynteza – postają jądra He Gdy t = 2 s neutrina przestały oddziaływać z resztą materii – powstaje tło neutrinowe (obecnie o. 100 neutrin/cm3, T= 2 K)

23 Era promienista t = 10 s do t = 1 mld latElektrony i pozytony anihilują, zamieniając się w promieniowanie elektromagnetyczne Po ok latach następuje oddzielenie promieniowania od materii (nie oddziałuje już silnie z materią), materia staje się „przezroczysta” dla promieniowania (obserwowane dziś jako mikrofalowe promieniowanie tła o T = 2,7 K; odkrycie: Penzias i Wilson, 1965) T = 104 – rekombinacja: powstają pierwsze atomy H (75%) i He (25%) anihilacja: cząstka + antycząstka → promieniowanie e + e+ → 2γ

24 Era galaktyczna od t = 1 mld lat do terazSkładniki materii = atomy H i He Pod wpływem przyciągania grawitacyjnego po ok. 400 (może nawet 200) mln lat tworzą się pierwsze gwiazdy i galaktyki W gwiazdach powstają ciężkie pierwiastki (synteza H w He, w późniejszym etapie ewolucji gwiazdy – następuje przemiana helu w węgiel, azot, krzem, fosfor i inne pierwiastki istotne m.in. dla ewolucji biologicznej) „Każdy atom węgla w naszym ciele powstał w gwiazdach”.J. Barrow, Początek Wszechświata, s. 26

25 Przyspieszanie ekspansji i ciemna materiaNajnowsze obserwacje: tempo ekspansji Wszechświata wzrasta Co powoduje przyspieszenie? Ponowne wprowadzenie stałej kosmologicznej do OTW Jedynie 5% zawartości Wszechświata stanowi zwykła materia (barionowa) ok. 95% Wszechświata stanowi ciemna materia i ciemna energia Ciemna materia (ok. 25%) MACHO (masywne zwarte obiekty halo galaktycznego – wygasłe gwiazdy: czerwone, brązowe i białe karły, gwiazdy neutronowe, czarne dziury? WIMP (słabo oddziałujące masywne cząstki – aksjony, cząstki supersymetryczne)? Neutrina z niezerową masą spoczynkową? Ciemna energia (ok. 70%) – nieznany dotąd rodzaj energii odpowiedzialny za przyspieszanie ekspansji Wszechświata (związana ze stałą kosmologiczną)

26 Problem początkowej osobliwościWedług standardowego modelu Wielkiego Wybuchu ewolucja Wszechświata rozpoczęła się od początkowej osobliwości. W osobliwości załamują się wszystkie znane prawa fizyki - trajektorie czasoprzestrzenne (linie świata) cząstek urywają się (nie można ich przedłużać nieograniczenie wstecz w czasie), co oznacza że czasoprzestrzeń m a brzeg, co jest „poza brzegiem” czasoprzestrzeni, nie można stwierdzić żadnymi znanymi obecnie środkami matematycznymi czas, jak i przestrzeń powstały w Wielkim Wybuchu, na gruncie modelu standardowego nie można w sposób sensowny postawić pytania, co było „przedtem”. Czy „cała materia była obecna od samego początku” (zatem istniała wiecznie, chociaż być może w nieznanej nam postaci), czy był to absolutny początek bytu fizycznego.

27 Wielki Wybuch a kreacja„Kosmologia pozostaje więc neutralna wobec zagadnienia stworzenia świata przez Boga – wynika to z podstawowej zasady, jaką musi respektować każda dziedzina wiedzy naukowej, to znaczy z zasady naturalizmu metodologicznego. Zgodnie z tą zasadą, nauka musi wyjaśniać wszechświat samym wszechświatem i nie może w tym wyjaśnianiu odwoływać się do czynników nadprzyrodzonych”.M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, s

28 Teoria stanu stacjonarnegoHermann Bondi, Thomas Gold, Fred Hoyle (1948) – koncepcja usiłująca uniknąć pierwotnej osobliwości (i tezy o absolutnym początku bytu fizycznego) Doskonała zasada kosmologiczna: połączenie zasady kosmologicznej i postulatu stacjonarności, zgodnie z którym zarówno prawa fizyki, jak i wszelkie wielkoskalowe charakterystyki Wszechświata nie zmieniają się w czasie Hipoteza: w miarę, jak galaktyki oddalają się od siebie, w pustych obszarach powstają stale nowe zbudowane z ciągle tworzonej materii (ok. 1 cząstki na km3 na rok; 1 atom wodoru na m3 na miliard lat) liczba galaktyk na jednostkę objętości powinna być taka sama zawsze i wszędzie we wszechświecie Wszechświat jest niezmienny w czasie — zawsze taki sam Poświęcenie zasady zachowania energii Odkrycie mikrofalowego promieniowania tła (1965) – falsyfikacja teorii stanu stacjonarnego

29 Model oscylującego WszechświataRichard C. Tolman Wszechświat po okresie ekspansji przechodzi do kontrakcji, po której ponownie rozpoczyna się faza ekspansji - i cykl ten trwa w nieskończoność. Każda faza ewolucji zaczyna się i kończy osobliwością. W modelu tym Wszechświat jako całość nie ma zatem początku czasowego - trwa nieskończenie długo w czasie i w tym znaczeniu jest odwieczny i wieczny, chociaż wskutek pojawiania się osobliwości każdy cykl „zaciera” informację na temat cyklu go poprzedzającego.

30 Czas Plancka i długość Planckazgodnie z ogólną teorią względności Wszechświat rozpoczął się od początkowej osobliwości, a w osobliwości załamują się wszystkie znane prawa fizyki. do najwcześniejszych etapów ewolucji Wszechświata (faza ta określana jest jako era Plancka) nie można stosować „zwykłych” pojęć czasu i przestrzeni. czas Plancka długość Plancka Poniżej tych wartości pojęcia czasu i przestrzeni przestają mieć fizyczny sens - żaden „zegar” nie może zmierzyć czasu krótszego niż czas Plancka, podobnie jak żadną „linijką” nie można zmierzyć odległości mniejszej niż odległość Plancka. Poniżej skali Plancka zatem pojęcia takie, jak „przeszłość”, „teraźniejszość” i „przyszłość”, również tracą sens. Nie można też określić relacji „przed–po” ani wprowadzić strzałki czasu.

31 Model Hartle’a-HawkingaPrawa obowiązujące w skali Plancka, powinny być określone przez kwantową teorię grawitacji. wprowadzenie koncepcji czasu urojonego Znika różnica między czasem a przestrzenią początek świata nie ma charakteru osobliwości, w której urywałyby się trajektorie cząstek i przestały obowiązywać prawa fizyki. poglądowa ilustracja - siatka geograficzna: biegun jest pewnym wyróżnionym punktem, ale nie występuje w nim brzeg przestrzeni. „Można powiedzieć: «warunkiem brzegowym dla Wszechświata jest brak brzegów». Taki Wszechświat byłby całkowicie samowystarczalny i nic z zewnątrz nie mogłoby nań wpływać. Nie mógłby być ani stworzony, ani zniszczony. Mógłby tylko BYĆ”. Z filozoficznego punktu widzenia model Hartle’a-Hawkinga Wszechświata bez brzegów można zapewne uznać za realizację modelu eternalistycznego (parmenidesowego) - jest to koncepcja „bezczasowej” czasoprzestrzeni (timeless space-time).

32 Wielki Wybuch jako fluktuacja kwantowej próżniZasada nieoznaczoności dla energii i czasu model chaotycznej inflacji (Andriej Linde): nasz Wszechświat nie jest „wszystkim, co istnieje”, ale tylko jednym z nieskończenie wielu wszechświatów, powstających z kwantowej próżni w procesach podobnych do Wielkiego Wybuchu „Wszechświaty w nieskończonej liczbie wyłaniają się z siebie wzajem oraz z bardziej podstawowego substratu, który w pewnym sensie nazwać można odwiecznym i wiecznym, chociaż każdy z owych wszechświatów ma własną czasoprzestrzeń, ma czasowy początek i własną ewolucję. Ten właśnie substrat i to, co z niego wyrasta, zasługuje zdaniem Lindego na miano wszechświata we właściwym sensie tego słowa. Jest on «nieustannie rosnącym fraktalem»”. Tak rozumiany byt fizyczny jest odwieczny i wieczny, natomiast poszczególne wszechświaty, w których wartości stałych fizycznych mogą być różne (mogą w nich zatem istnieć inne niż w naszym elementarne składniki materii i panować różne od znanych nam prawa przyrody), są tylko czasowymi przejawami owego wieloświata (multiverse).

33 Koncepcje wieloświata (Multiverse)Scenariusz samoreprodukującego się wszechświata Lee Smolin: procesy kolapsu grawitacyjnego, takie jak te, które prowadzą do powstania czarnych dziur, skutkują powstaniem nowego wszechświata, całkowicie odrębnego od naszego inne wszechświaty mogą mieć różne wymiary czasoprzestrzeni, różne elementarne składniki materii i różne prawa przyrody (Many Worlds Interpretation) sformułowana przez Hugh Everetta III w roku Według Everetta w procesie pomiaru nie występuje redukcja funkcji falowej, ale realizują się wszystkie zawarte w niej możliwości - każda z nich w innym świecie. Zatem każde oddziaływanie mające charakter pomiaru prowadzi w sensie dosłownym do rozszczepienia Wszechświata na tyle gałęzi, ile możliwych stanów zawierała funkcja falowa. Wszechświaty te istnieją dalej całkowicie niezależnie od siebie, we wszystkich obowiązują te same prawa fizyki, a poszczególne „gałęzie” różnią się od siebie historiami. Zwolennikiem interpretacji zaproponowanej przez Everetta jest między innymi David Deutsch

34 Zasada antropiczna Koncepcja wyprowadzająca wnioski dotyczące wszechświata i obowiązujących w nim praw przyrody (B. Carter, 1973) Stałe fizyczne (i prawa przyrody) nie mogą być dowolne, by istniał człowiek R. H. Dicke (1961) – aby mógł się pojawić człowiek np. musi istnieć węgiel, który powstał w gwiazdach (życie nie mogło się pojawić przed powstaniem gwiazd); muszą istnieć gwiazdy, które są źródłem energii (życie nie może istnieć w epoce po wypaleniu się gwiazd…) Słaba zasada antropiczna – obserwujemy wszechświat takie a nie inny i w takiej a nie innej epoce, ponieważ w innych epokach nie moglibyśmy istnieć Mocna zasada antropiczna – wszechświat musi być taki, aby dopuszczał w pewnym etapie istnienie rozumnych obserwatorów (czy Wszechświat został „zaprojektowany”?)

35 Wszechświat w liczbachwiek Wszechświata — 13,7 mld lat Układ Słoneczny i Ziemia — 4,6 mld lat najstarsze skamieniałe bakterie — 3 mld lat dinozaury — 230 mln lat temu Droga Mleczna — dysk o średnicy i grubości 6000 lat świetlnych, M = 100 miliardów Ms Układ Słoneczny — ok lat świetlnych od centrum, dysk wiruje 250 km/s Najbliższa gwiazda — Proxima Centauri — 4 lata świetlne Słońce jest przeciętną gwiazdą na brzegu jednego z ramion galaktyki spiralnej ok lat świetlnych o jej centrum.

36 Stała kosmologiczna 2000 r. – odkrycie, że galaktyki oddalają się coraz szybciej Niezgodność z Modelami Friedmanna Hipoteza: stała kosmologiczna (którą Einstein wprowadził do swoich równań i uznał za „największy błąd w życiu”) ma niezerową wartość, co oznacza wprowadzenie grawitacyjnego odpychania się galaktyk na wielkich odległościach

37 Nierozwiązane problemy kosmologii„zwykła materia” (czyli ta, którą opisuje model standardowy) to jedynie ok. 4% zawartości Wszechświata ok. 23% zawartości Wszechświata - ciemna materia (materia, która nie emituje promieniowania elektromagnetycznego) hipotetyczne subatomowe cząstki, zwane aksjonami cząstki supersymetryczne neutrina. Według innych hipotez: duże obiekty zwane MACHO (massive compact halo objects) – ciała wielkości co najmniej Jowisza, które nie są jednak wystarczająco masywne, aby stać się gwiazdami i nie emitują promieniowania elektromagnetycznego czarne dziury. Problem antymaterii: podczas Wielkiego Wybuchu materia i antymateria były produkowane w takiej samej ilości. Dlaczego Wszechświat składa się niemal wyłącznie z materii?

38 Pytania kontrolne Co to jest zasada kosmologiczna?Na czym polega zakrzywienie czasoprzestrzeni? Na czym polega ucieczka galaktyk? Co to jest efekt Dopplera i przesunięcie ku czerwieni? Sformułuj prawo Hubble’a. Co to jest mikrofalowe promieniowanie tła? Opisz główne etapy ewolucji Wszechświata według teorii Wielkiego Wybuchu. Co to jest początkowa osobliwość i jakie filozoficzne problemy są z nią związane? Przedstaw podstawowe założenia modelu stanu stacjonarnego. Co to są modele Friedmana? Co to jest wieloświat? Sformułuj zasadę antropiczną (wersja mocna i słaba). Co to jest stała kosmologiczna. Przedstaw główne hipotezy na temat ciemnej energii i ciemnej materii. Na czym polega problem antymaterii?

39 Literatura S. Hawking, Krótka historia czasu. Od Wielkiego Wybuchu do czarnych dziur S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty J. D. Barrow, Początek Wszechświata P. Davies, Ostatnie trzy minuty A. Liddle, Wprowadzenie do kosmologii współczesnej L. M. Krauss, Fizyka podróży międzygwiezdnych J. Such, M. Szczęśniak, A. Szczuciński, Filozofia kosmologii A. Guth, Wszechświat inflacyjny