1 Etymologia jako dyscyplina językoznawcza.Wykład Etymologia jako dyscyplina językoznawcza. Etymologia wybranych wyrazów. Archaizmy językowe. Archaizacja (stylizacja archaiczna)

2 Bibliografia Małgorzata Brzozowska, Etymologia i konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin 2009. Stanisław Dubisz, Język – historia – kultura (wykłady, studia, analizy), Warszawa 2002; rozdz. 6. Słownictwo dorocznej codzienności, s Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. Jerzy Rusek, Wiesław Boryś, Leszek Bednarczuk, Kraków 2002 tu: Wiesław Boryś, Kultura muzyczna dawnych Słowian w świetle słownictwa, s , Mariola Jakubowicz, Dzieje Słowian w świetle rekonstruowanej leksyki prasłowiańskiej, s Jerzy Rusek, Franciszek Sławski jako slawista, s

3 Polskie słowniki etymologiczneBańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, t.1. A-K, t.2. L-P, Warszawa 2000. Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927. Sławski Franciszek, Słownik etymologiczny języka polskiego, t.1. A – Jużyna – t. 5. Łasia - Łżywy, Kraków

4 Polskie słowniki etymologiczne inaczejDługosz-Kurczabowa Krystyna, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008. Długosz-Kurczabowa Krystyna, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003. Glosariusz staropolski – dydaktyczny słownik etymologiczny, red. nauk. Wanda Decyk-Zięba i Stanisław Dubisz, Warszawa 2008.

5 Przykładowe hasło ze słownika Sławskiego

6 Przykładowe hasło ze słownika Bańkowskiego

7 Hasło chleb w słowniku Borysia

8 Etymologia: (gr. etymología od étymos ‘prawda, rzeczywistość’ i lógos ‘nauka, słowo’) 1. dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów oraz zmiany ich znaczeń i form 2. pochodzenie konkretnego słowa, a także samo objaśnienie pochodzenia oraz ewolucji znaczenia danego wyrazu, inaczej: źródłosłów, dawniej też: słoworód

9 Słoworód Dawny termin na oznaczenie pochodzenia, czyli etymologii wyrazów, stosowany raczej w filozofii czy węziej: filozofii języka, niż w językoznawstwie. W językoznawstwie odpowiadał mu termin źródłosłów. Używany p.w. w związku z toczącą się od starożytności dyskusją na temat charakteru znaków językowych.

10 Znaki językowe traktowane jako:naturalne → theoria physei, gr. physis ‘natura’, twórca: Heraklit z Efezu (V w. p.n.e.) Istnieje związek naturalny między wyrazami a przedmiotami, do których się one odnoszą; wyrazy zatem oznaczają istotę przedmiotów. konwencjonalne → theoria thesei, gr. thesis ‘umowa’, twórca: Demokryt z Abdery (V w. p.n.e.) Pomiędzy wyrazami a rzeczami jest tylko związek konwencjonany, umowny.

11 Używano głównie terminu słoworód naturalnySłoworód naturalny najbardziej widoczny w: onomatopejach, tj. wyrazach dźwiękonaśladowczych, np. krakać, ros. karkat, niem. krächzen, krähen, ang. to caw, to croak, pol. kukać, kwakać, gęgać, puchacz, też: zgrzytać czy chlupać niem. tingel-tangel na oznaczenie brzęku talerzy blaszanych w orkiestrze wyrazach naśladujących zjawiska świata zewnętrznego, jak np. zygzak czy dyndać, które swą budową imitują ruchy rytmiczne

12 Cel badań etymologicznych:odtworzenie pierwotnej postaci i znaczenia konkretnego wyrazu (czyli etymonu) wyjaśnienie jego dalszego rozwoju semantycznego bądź struktury morfologicznej. Badania etymologiczne opierają się na analizie porównawczej języków spokrewnionych.

13 Nazwy pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnegoGłówne nazwy pokrewieństwa z pie.: 22 nazwy, wśród których są mać, mama, tata, syn, cora, brat, siostra, świekier ‘ojciec męża’, świekra, dziewierz ‘brat męża’, zełwa ‘siostra męża’, jątrew ‘żona brata’ lub ‘synowa’, snecha ‘synowa’ i in., w tym po modyfikacjach: stryj, ojciec, mąż i wuj. 30 nazw to dziedzictwo prasłowiańskie: dziecię, czędo, dziad, baba, wnuk, wnuka, szurza ‘brat żony”, niewiasta, teść, teścia i in., a także nazwy tzw. pokrewieństwa zastępczego: macocha, ojczym, pasierb i pasierbica. Najwięcej jest nazw powstałych w czasie samodzielnego rozwoju polszczyzny. W większości są to: derywaty od dotychczasowych nazw, np. macierz, matka, córka, dziewka, bratanek, braciniec, bratanica, siostrzan, siostrzanka, zapożyczenia: wczesne, jak małżonka (hybryda: niem Mahl ‘umowa’), trochę późniejsze, jak szwagier, szwagierka, oraz z doby nowopolskiej: kuzyn, kuzynka czy gwarowe: grósek, gróska, fater, muter.

14

15 Nazwy pór roku: zima, latoNazwy pór roku mają pie. genezę. Dwie zachowały przejrzystą etymologię: zima – oznacza zimną, chłodną porę roku, por. lit. žiema, stirań. zjam, ind. hima (Himalaje) lato ‘najcieplejsza pora roku’← psł. *lěto. Dwa wyjaśnienia etymologii wyrazu lato: 1) pie. *uel- ‘ciepły, grzać’ 2) psł. *lěto ← psł. *liti, lěją ‘lać’, a wyraz lato najpierw miał oznaczać mokrą porę roku.

16 Nazwy pór roku: wiosna, jesieńNazwy wiosna i jesień oznaczają pory, kiedy przyroda gwałtownie zmienia barwy. Obie wywodzą się z pie. rdzenia *-es-//-os- oznaczającego coś błyszczącego, świecącego, jasnego. Psł. * v-es-na, psł. * os-enь. Każda z tych nazw odsyła do barw: jasnych, świetlistych wiosny i złoto-brązowych jesieni.

17 Nazwy miesięcy: 2 nazwy obceSpośród 12 nazw miesięcy 2 są pochodzenia obcego: marzec ← czes. marec ← niem. Märtz ← łac. Martius ‘miesiąc Marsa, antycznego boga wojny’ maj ← łac. Maius ‘miesiąc Mai, starorzymskiej bogini przyrody’ „Utrwaleniu się tych nazw w polszczyźnie sprzyjały zapewne i wyraziste postacie antycznych „patronów” obu miesięcy, i znaczeniowy ich związek z dokonującymi się wtedy zmianami przyrody – przełom zimy i wiosny w marcu oraz bujny rozwój przyrody w maju” (Dubisz)

18 10 rodzimych nazw miesięcy: styczeń, luty, kwiecień, czerwiec …

19 Nazwy miesięcy: nazwy rodzime lipiec, sierpień, wrzesień, październik i grudzień

20 Nazwy dni tygodnia Wszystkie nazwy dni tygodnia, z wyjątkiem soboty oparte są na rdzeniach rodzimych. Sobota jest bezpośrednią pożyczką z łac. sabbatum, lm. sabbata ← hebr. szabbath ‘odpoczywać’. Średniowieczna łacina kościelna miała wpływ także na powstanie większości pozostałych nazw, np. łac. feria secunda → wtory dzień → wtorek, feria quarta → czwartek, feria quinta → piątek. Ostatecznie polskie nazwy to wynik uniwerbizacji. Niedziela to dzień, w którym się nie działało, poniedziałek – dzień po niedzieli, a środa – dzień środkowy.

21 Inne nazwy onomazjologiczne: nazwy grzybówDerywaty onomazjologiczne (asocjacyjne) odsyłają do cech niekoniecznie istotnych, ale dominujących percepcyjnie. W swej strukturze odwzorowują językowy obraz świata, sposób jego postrzegania. W onomazjologicznych nazwach wykorzystywane: barwa, np. bielaczek, zieleniak // zielonka, siniak, ciemnogłówka, ciemnoblaszka, kształt, struktura powierzchni, sposób rośnięcia, np. uszak, monetka, gąbczak, maślak, kurka, gąska ‘rosną w grupach, gesiego’ miejsce lub czas rośnięcia, np. borowik, sadówka, majówka wpływ na środowisko, np. muchomor, niszczyk, murszak, ogólna waloryzacja, np. prawdziwek, podgrzybek.

22 Inne nazwy onomazjologiczne: nazwy motyliNajwięcej nazw motyli ma podstawy onomazjologiczne nawiązujące do cech ich wyglądu, zwłaszcza barwy, np. czerwończyk, zieleńczyk, bielinek, cytrynek, znamionówka (od znamię), wstęgówka (wstęgi, różnobarwne pasy na skrzydłach). Sama nazwa motyl jest także onomazjologiczna, od psł. motati ‘kręcić, potrząsać, kołysać’ i oznacza ‘taki, który lata nierówno, trzepocąc’.

23 Typy archaizmów. ArchaizacjaBibliografia: A. Wilkoń, O języku i stylu "Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza. Studia nad tekstem, Kraków 1976, s H. Karaś, Archaizmy jako wykładniki stylizacji w „Potopie” Henryka Sienkiewicza, „Poradnik Językowy” 2004, z. 9, s H. Karaś, Latynizmy wyrazowe w "Potopie" Henryka Sienkiewicza, [w:] Słowa w różnych kontekstach, pod red. S. Dubisza, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998, s

24 Archaizmy – definicja Archaizmy - dawne środki językowe, niewystępujące w polszczyźnie ogólnej lub przestarzałe w świetle normy językowej danej epoki (tu końca XIX w.). Ze względu na ich przynależność do poszczególnych podsystemów języka wyróżnić można: 1) archaizmy fonetyczne; 2) archaizmy gramatyczne (fleksyjne i składniowe, z pewnym zastrzeżeniem słowotwórcze); 3) archaizmy słownikowe (wyrazowe, znaczeniowe, frazeologiczne). Wyróżnione typy archaizmów zostaną omówione i zilustrowane wybranymi przykładami z „Potopu”.

25 Typy archaizmów archaizmy fonetyczne:Archaizmy fonetyczne ilustrują dawne zjawiska w zakresie wymowy. Mogą dotyczyć nie tylko jakiegoś zjawiska systemowego (np. grupa nieściągnięta –ij-/ -yj- w wyrazach zapożyczonych, typu oficyjer), lecz też postaci fonetycznej określonych wyrazów (np. ociec, krotofile). Inne przykłady to m.in. etymologicznie właściwe formy wyrazów osieł, kocieł, kozieł; zamiast nowszych postaci osioł, kocioł, kozioł ilustrujących tzw. fałszywy przegłos; formy bez przegłosu lub niewyrównane do form z przegłosem, np. powiedać, Pietrze, gwieździste, szklenicę; wyrazy ze spółgłoskami protetycznymi, np. harmatami, harbuzem, lub z brakiem ustabilizowanej w późniejszym okresie protezy, por. usarzy, Olendrów, azardować; formy ze spółgłoskami dziąsłowymi poświadczające późniejszy proces zastępowania ich w niektórych rdzeniach spółgłoskami środkowojęzykowymi, np. na Szląsku, szerść.

26 Typy archaizmów archaizmy gramatyczne - a) fleksyjne:Archaizmy fleksyjne to dawne formy odmiany wyrazów, a więc charakteryzujące się innymi niż współcześnie końcówkami lub starszą postacią tematu fleksyjnego, czy też różnicami w typie odmiany, np. dawne formy M.lmn. rzeczowników żywotnych typu wilcy, psi, formy Narz. lmn. rzecz. męskich z końcówką –y/-i (na współkę z Tatary; o wojnach z Kozaki; łącznie z pogany; Msc. lmn. na -ech (w tych czasiech, w zawiasiech, proste (rzeczownikowe) formy przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych (zabit, żyw bezpieczen, próżen, znużon, końcówka -m w 1. os. lmn. czasu ter. (zobaczym,; hukniem i skoczym; starsza postać morfologiczna niektórych czasowników i związany z tym inny typ odmiany tych czasowników (por. chorzał, popsował, wyżenąć; żywie).

27 Typy archaizmów b) składniowe:Archaizmy składniowe to przestarzałe konstrukcje składniowe, np. przestarzałe wskaźniki zespolenia, dawny szyk zdania, odmienna łączliwość składniowa, por. konstrukcje wzorowane na łacinie, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania; szyk "rozerwany", por. Tak też i mniemam, że i nad tobą będzie lepsza od mojej, Najświętszej Panny Królowej naszej, protekcja; czy zaczynanie zdań złożonych zaimkiem który (Którzy, jako mnie życzliwymi byli i miłością za miłość płacili, niechże i sierocie tak będą); przestarzałe wskaźniki zespolenia i nawiązania, np. atoli, azali, zali, konstrukcje typu gorzej ognia, darować zdrowiem, użycia przyimków w innej funkcji, np. od ‘przez’:

28 Typy archaizmów c) słowotwórcze (z pewnym zastrzeżeniem – ze względu na nieregularność słowotwórstwa): Archaizmy słowotwórcze to wyrazy o dawnej budowie słowotwórczej, z innymi niż obecnie formantami, zastąpione później przez nowsze formacje lub niemające dziś odpowiednika w postaci pojedynczego wyrazu, których wyjaśnienie wymaga parafrazy, por. zbrodzień, chwalba, nazwy subiektów i nosicieli cech, utworzone sufiksem -nik, typu charakternik ‘czarownik’; łupieżnik ‘łupieżca’; najezdnik ‘najeźdźca’; powroźnik ‘rzemieślnik wyrabiający powrozy; wojennik ‘doświadczony żołnierz, wojownik’.

29 Typy archaizmów 3) archaizmy słownikowe - a) wyrazowe:Archaizmy wyrazowe (leksykalne), czyli wyrazy, które wyszły z użycia, zastąpione innymi słowami, czy też całkowicie zostały zapomniane, a na ich miejsce nie weszły żadne wyrazy, tzn. musimy je wyjaśniać opisowo, mogą mieć różną genezę: rodzimą i obcą. Por. emulacja ‘współzawodnictwo, rywalizacja’, fawor ‘łaska, względy’, infestować ‘napadać, zagrażać, niepokoić’, lafa ‘żołd’, podwika, szczuka ‘szczupak’.

30 Typy archaizmów rzeczowe:Archaizmy rzeczowe, tj. nazwy realiów charakterystycznych dla dawnych epok, np. nazwy dawnych dział: bombarda, kolubryna, kartaun lub nazwy strojów: ferezja, kontusz, kolet, żupan; urzędów i godności, por. łowczanka, podkomorzy, regimentarz, miecznik, chorąży.

31 Typy archaizmów b) znaczeniowe:Archaizmy znaczeniowe (semantyczne), czyli wyrazy użyte w dawnym znaczeniu, ukazujące zmiany znaczeniowe, jakie się dokonały w ciągu wieków w polszczyźnie, zarówno w wyrazach rodzimych, jak i zapożyczonych, np. konfident ‘powiernik, zaufany, przyjaciel’, polityczny ‘dobrze wychowany, układny’, partyzant ‘stronnik’, impreza ‘zamiar, projektowana akcja; wyprawa wojenna’, traktować ‘częstować’, ćma ‘ciemność’, potrzeba ‘bitwa’, rzeźba ‘rzeź’.

32 Typy archaizmów - c) frazeologiczne:Archaizmy frazeologiczne to dawne związki frazeologiczne, np. nawiązujące do życia rycersko-żołnierskiego, szlacheckiego, typu iść komunikiem; iść w paragon ‘współzawodniczyć, konkurować’; na gardle karać; do gardła przy kim stać; nałożyć głowę: czy religijnego, np. osiągnąć palmę, związki potoczne, iść do paralusa, klimkiem rzucać.

33 Archaizacja Stylizacja archaizująca (inaczej: archaizacja) to jeden z trzech najczęściej stosowanych rodzajów stylizacji językowej (obok dialektyzacji i kolokwializacji); świadomy i celowy zabieg artystyczny polegający na wprowadzeniu do tekstu o tematyce historycznej pisanego współcześnie form językowych odczuwanych jako archaiczne, dawne, które odnoszą język utworu do historii, zwłaszcza do epoki przedstawianej w utworze literackim. Owe środki językowe różnicujące go od języka współczesnego to wykładniki archaizacji.

34 Archaizacja Wykładniki archaizacji określane jako archaizmy stylizacyjne są tu rozumiane szeroko jako wszelkie elementy językowe wykorzystywane w utworach literackich dla celów archaizacyjnych. Dzielą się one na dwie zasadnicze klasy: 1) archaizmy właściwe (rzeczywiste), czyli elementy prawdziwego języka minionych epok; 2) archaizmy funkcjonalne, tj. środki językowe odmienne od standardowego języka danej epoki, np. formy i wyrazy rzadkie, książkowe, dialektyzmy czy regionalizmy. Taką funkcję może też pełnić częstość użycia danych struktur językowo-stylistycznych (np. toku dygresyjnego), oraz charakterystyczne formuły, wyrażenia i stereotypy językowe wprowadzane do powieści. Przykładowo – w Krzyżakach Sienkiewicza rolę wykładników archaizacji odgrywa wiele dialektyzmów (charakterystyczne w powieści są zwłaszcza elementy gwary podhalańskiej).

35 Archaizacja w „Potopie”Sienkiewicz zarówno przez współczesnych mu autorów powieści historycznych, jak i późniejszych badaczy jego pisarstwa, zgodnie jest uważany za mistrza w stylizacji archaicznej. Jest to archaizacja umiarkowana, o charakterze wybiórczym, w mistrzowski sposób podchwytująca wybrane najważniejsze charakterystyczne cechy dawnego języka (głównie słownictwa i składni, w mniejszym stopniu - fleksji, w minimalnym – fonetyki) a nie rekonstruująca go całkowicie. Dzięki temu oddaje "koloryt języka" opisywanej epoki i stwarza wrażenie autentyzmu językowego. Stylizacja ta nie ogranicza się tylko do naśladowania języka ogólnego XVII w.. ale także przywołuje odmiany socjalne i terytorialne ówczesnej polszczyzny poprzez uchwycenie najważniejszych ich cech (np. języka górali, polszczyzny laudańskiej).

36 Archaizacja w „Potopie”Oszczędność w operowaniu właściwymi archaizmami, wynikająca z troski o komunikatywność tekstu, a jednocześnie dbałość o autentyczność archaizacji, czyli o wprowadzenie w klimat dawnego języka, stanowią główne przesłanki stylu Sienkiewicza Rolę wykładników archaizacyjnych odgrywają w powieści nie tylko archaizmy rzeczywiste, czyli dawne środki językowe (fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, leksykalne, składniowe i frazeologiczne), ale również formy i wyrazy przestarzałe czy rzadkie, formuły i stereotypy .

37 Archaizacja w „Potopie”Oszczędność w operowaniu właściwymi archaizmami, wynikająca z troski o komunikatywność tekstu, a jednocześnie dbałość o autentyczność archaizacji, czyli o wprowadzenie w klimat dawnego języka, stanowią główne przesłanki stylu Sienkiewicza, sformułowane wprost przez niego w jednym z jego listów: Mam to za sobą, że czytałem bardzo wiele rzeczy z XVI wieku i późniejszych. Owładlem więc językiem, a swoją drogą staram się unikać afektacji i rozmaitego "wżdy" i "przedsię" nie na miejscu, którymi łata się nieuctwo. Język dawny polega więcej na toku, który ma prawie powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami. Jeśli chcesz, nasadzę ich tyle, że nikt nie zrozumie, o co idzie, ale też tyle z tego.

38 Archaizacja w „Potopie”Archaizacja w "Potopie„ nie ma charakteru totalnego. Dotyczy głównie słownictwa i składni, w mniejszym stopniu - fleksji, w minimalnym - fonetyki. Ponieważ od powstania powieści upłynęło już ponad 100 lat, pamiętać też należy o tym, że niektóre dziś archaiczne formy językowe, nie miały wówczas takiego charakteru, tj. nie służyły do celów stylizacyjnych, lecz były żywymi składnikami XIX-wiecznego języka ogólnopolskiego, np.jeneralny, jenerał, mięsza, dokumenta.

39 Archaizacja w „Potopie”Wybiórczość archaizacji Sienkiewiczowskiej ujawnia się przede wszystkim w fonetyce, gdyż archaizmy fonetyczne dotyczą nie jakiegoś zjawiska systemowego, lecz postaci fonetycznej określonych wyrazów. Przykładowo – grupa nieściągnięta –ij-/ -yj- w wyrazach zapożyczonych, cecha systemowa dla polszczyzny połowy XVII w., pojawia się tylko sporadycznie w formach wyrazu oficer. Na 355 użyć tego słowa w Potopie jedynie 19 form poświadcza dawną wymowę nieściągniętą wyłącznie w dialogu (np. Oleńki i Kmicica, por. - To nie zbóje, to moi oficyjerowie... - Jam tym waćpana oficyjerom kazała pójść precz z mego domu! I 82, zob. też: por. oficyjer II 533, oficyjera, oficyjerem III 302; oficyjerze II 571, oficyjerowie I 58, 67, 82, II 129, 570, oficyjerów I 80, III 120, oficyjerom I 82, oficyjerami I 80), co stanowi 5,4% wszystkich przykładów. Podobnie archaiczna postać fonetyczna ociec (< psł. *otьcь) występuje 8 razy (na 59 użyć formy ojciec) tylko w dialogu, charakteryzując głównie język młodych Kiemliczów, por. - O dla Boga! Jezu!... ociec, to pan pułkownik! - zakrzyknął. II 28; - Sameś ociec strzelił - rzekł młody Kiemlicz. II 28; - Daj ociec klucz od kłódki! - rzekł jeden z synów. II 29; - Ociec w Prusach sprzedają. II 32; Kosma spytał: - Ociec, prać? – Prać! – odrzekł stary Kiemlicz. II 70; - To się ociec wróć i obacz! - mruknął Damian. II 355; sporadycznie innych bohaterów, por. Spytaj, ociec, Michała - rzekł Jan Skrzetuski. I 296.

40 Archaizacja w „Potopie”Najwięcej archaizmów wystąpiło w odmianie rzeczowników męskich. Wyrazistymi wykładnikami archaizacji są dawne formy M.lmn. rzeczowników żywotnych typu wilcy, psi, oraz rzecz. osobowych i nieosobowych z końcówką -owie, zastąpioną później końcówką –i/-y (mos.) lub –y/-i (nmos.) typu wróblowie, magnatowie. Występują one najczęściej w dialogu, np. Piotra Czarneckiego z Kmicicem (jak nie nadejdą, to reputację waćpanową psi zjedzą II 217) czy w języku Zagłoby (Ale dobry człowiek, i ten nie zdradzi, jako oni skurczybykowie birżańscy.. Uważaliście, jako magnatowie lgną do starego Zagłoby III 24; teraz psi na widok baby wyją II 132), Kmicica (Niechże ją podstępni Włochowie robią I 528; Rozerwać jako wilcy tę matkę waszą I 529) lub w monologach bohaterów, np. w mowie ks. Kordeckiego, podtrzymującego na duchu obrońców Jasnej Góry, wyraźnie stylizowanej na język biblijny: Oto ptaszkowie leśni pod opiekę Matki Bożej się udają, a wy zwątpiliście o Jej mocy? II 376. Pojawiają się też w narracji: Tak poważnej i wyniosłej panny nie widzieli jeszcze ci wojakowie I 47; Gotowi - odpowiedzieli chórem orszańscy zabijakowie I 512, 510; wolentarze umieli iść tak cicho jako wilcy II 675.

41 Archaizacja w „Potopie”Równie wyrazistym sygnałem dawności języka są formy Narz. lmn. rzecz. męskich z końcówką –y/-i (na współkę z Tatary III 80; o wojnach z Kozaki III 21; łącznie z pogany przeciw chrześcijańskim wojskom naszym występuje III 32) oraz Msc. lmn. na -ech (w tych czasiech I 8, w zawiasiech I 116, w Inflanciech I 373; w Prusiech III 364). Archaiczne formy narzędnika na -y występują też w deklinacji nijakiej, np. jak to wraz z niebezpieczeństwy ochoty przybywa I 275; otaczałem was swą opieką i obsypywałem dobrodziejstwy II 223; nie tylko bogactwy, nie tylko starożytnością rodu, dowcipem ... przewyższa III 32.

42 Archaizacja w „Potopie”Wrażenie archaiczności wywołują proste (rzeczownikowe) formy przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych. Występują one przede wszystkim w dialogu i służą podkreśleniu ekspresywności wypowiedzi lub jej uwzniośleniu, np. Kuklinowski zamordowan! .. Kuklinowski zabit! II 367; Żyw chodzisz po świecie? I 17; nikt bezpieczen ani próżen bojaźni być nie może I 10; sługa Twój znużon i spracowan bardzo II 375; Jeśli i niewinien I 449; Jan Kazimierz pobit pod Widawą i Żarnowem! I 454; był zmieszany lub siebie niepewien I 413; pod Częstochową był kosą chłopską usieczon III 7; przez galicką chorobę toczon III 8; książę biponcki, obalon z koniem III 9; Czarniecki zniesion III 10. Formy te wyraźnie zabarwione archaiczne były (i do dziś są) zrozumiałe ze względu na istnienie w polszczyźnie reliktów odmiany prostej typu wesół, zdrów, godzien, gotów, pełen, będących jej żywymi składnikami, a także występujących w tekstach religijnych, por. w Credo (umęczon, ukrzyżowan, pogrzebion).

43 Archaizacja w „Potopie”W koniugacji wyrazistymi sygnałami archaizacji są m.in.: - duża frekwencja końcówki -m w 1. os. lmn. czasu ter., występującej jako stylistyczny nacechowany wariant końcówki -my (Zobaczym, czyli poselstwa nie wyślą. II 260; hukniem i skoczym od razu II 266; dostaniem choćby spod ziemi! II 129; A co my poczniem? Zębami tej skały nie zgryziem! II 360 itd; - starsza postać morfologiczna niektórych czasowników i związany z tym inny typ odmiany tych czasowników, np. chorzał III 326, popsował III 337, Widziałem we Francji konie muszkieterów, bardzo ćwiczone, umyślnie, aby ceremonii dworskich nie psowały I 518; wszyscy chwycili za broń, aby najezdnika z kraju wyżenąć. III 341; tamtego nieprzyjaciela het, daleko, wyżeną I 485; W Rzędzianach rodzice po dawnemu żywią II 78; Kto żywie? - zapytano z murów II 389; Pan chorąży żywie III 467; kanalia w tym kraju żywie bez sumienia i ambicji I 507; - formy czasu zaprzeszłego, np. Niektórzy już byli porozdzielali chorągwie na mniejsze oddziały II 88; które potrwożyła była wieść II 215; rozmnożyły się były znacznie II 109.

44 Archaizacja w „Potopie”W archaizacji języka "Potopu" najważniejsza rola - obok słownictwa - przypada składni. Głównym przedmiotem stylizacji są staropolskie struktury stylistyczno-składniowe. W porównaniu jednak z oryginalną składnią baroku pisarz uprościł okresy retoryczne, ograniczył użycie inwersji i wielu barokowych ozdobników. Archaizacja polega przede wszystkim na naśladowaniu dawnego toku składniowego. Warto wymienić tu konstrukcje wzorowane na łacinie, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania; szyk "rozerwany", por. Tak też i mniemam, że i nad tobą będzie lepsza od mojej, Najświętszej Panny Królowej naszej, protekcja III 343; czy zaczynanie zdań złożonych zaimkiem który (Którzy, jako mnie życzliwymi byli i miłością za miłość płacili, niechże i sierocie tak będą I 9). Do wyrazistych i dość częstych archaizmów składniowych należy również stosowanie przestarzałych wskaźników zespolenia i nawiązania, np. atoli, azali, zali (np. Zali oni naprawdę są krewni? I 359), jeno, tedy, przecie, czyli ‘czy’, jako, jakoby. Szczególnie często występuje w "Potopie" partykuła pytajna li, dołączana do różnych części mowy, np. Jest-li ten kościół tam we mgle? II 274; Prawda-li to? II 377; Książę całą-li siłę wyprowadził? III 361. Stosunkowo mniej jest natomiast przykładów archaizmów składniowych, ściśle systemowych.

45 Archaizacja w „Potopie”Funkcję archaizującą mają przede wszystkim wyrazy i zwroty grzecznościowe typu waćpani, waćpan, waćpanna, waszmość, waść, mości panie, mości panowie, wasza książęca mość, wasza wysokość, jejmość pani. Skumulowane w dialogu, nadają językowi bohaterów powieści piętno autentyczności. Równie wyrazistymi wykładnikami archaizacji leksykalnej są tzw. archaizmy rzeczowe, tj. nazwy realiów charakterystycznych dla dawnych epok, np. nazwy dawnych dział: bombarda, kolubryna, kartaun i inne wyrazy dotyczące wojny, np. balista ‘machina oblężnicza’, faskula ‘pocisk, kula’ kortyna ‘część obwarowania’; czy nazwy strojów: ferezja, kontusz, kolet, żupan; urzędów i godności, por. łowczanka, podkomorzy, regimentarz, miecznik, chorąży.

46 Archaizmy pochodzenia obcegoWśród archaizmów wyrazowych pochodzenia obcego największą grupę tworzą latynizmy, np. dyfidencja ‘brak zaufania, podejrzenia’: Szwedów.. w pień wycięli, głosząc, że to z naszego rozkazu czynią, z czego wielkie powstały między nami a Pontusem dyfidencje I ; egzakcja ‘przymusowe ściąganie podatków’: Waćpanowie (mówili żołnierzom) jesteście wolentarzami i egzakcyj nie możecie czynić I 79; emulacja ‘współzawodnictwo, rywalizacja’: Pan podskarbi Gosiewski zawsze z naszym księciem w emulacji, a jak hetmani niezgodni, to i sprawy ładem nie idą I 157; fawor ‘łaska, względy’: Nikt teraz nie jest w takich faworach u księcia, jak Kmicic I 252; infestować ‘napadać, zagrażać, niepokoić’: wszędzie pełno grasantów i łotrzykowie a rebelizanci wszystkie drogi infestują III 334; hiberny ‘leże zimowe’: Do Poniewieża na hiberny szedł I 26; inkursja 1. ‘wtargnięcie, najazd, napad’: nie tylko żem zagarniętą przez inkursję nieprzyjacielską fortunę restaurował, alem jej i przysporzył II ; 2. ‘powstanie, rebelia’: całą niezmierną fortunę w czasie inkursji kozackiej był utracił II 597; instygować ‘namawiać, podżegać do czego’: Niechże król jegomość każe w takim razie skórę z Wrzeszczowicza ściągnąć, (..), bo to on instygował owo oblężenie II 261; konfesata ‘badanie, śledztwo’: Pan Sapieha odjął ich Tatarom, jeść dać kazał i konfesaty bez przypiekania prowadzić. II 644;

47 Archaizacja w „Potopie”Większość latynizmów pojawia się przede wszystkim w dialogach, charakteryzując język bohaterów - szlachty, magnaterii, króla, duchowieństwa. Największą frekwencję mają następujące latynizmy afekt (55), wiktoria (46), kolubryna (37), wolentarz (28), komput (15), imaginować /sobie/ (15), banit (14), grasant (14), konfuzja (13), konfidencja (12), fawor (11), imaginacja (11), suponować (11), tentować (11). Duża liczba latynizmów leksykalnych (130) jest nawiązaniem do języka baroku, którego cechą charakterystyczną był znaczny udział zapożyczeń łacińskich w słownictwie. Występują one głównie w dialogu i są oznaką wykształcenia oraz przynależności stanowej bohaterów. Wraz z makaronizmami, tj. łacińskimi wstawkami w tekście polskim, dają obraz bilingwizmu polsko-łacińskiego, typowego dla socjolektu szlacheckiego XVII w.

48 Archaizacja w „Potopie”Archaizmy znaczeniowe należą do najbardziej wyrazistych wskaźników archaizacji w powieści. Przykładowo - wyraz substancja oznaczał kiedyś ‘mienie, fortunę, majątek’ i w tym znaczeniu jest używany przez Sienkiewicza: żeś waszmość nie wahał się substancji zostawić, na której nieprzyjaciel mścić się nie omieszka; A jeśliby substancję swoją rodzinną utracił.. Takie znaczenie (obok filozoficznego ‘istota rzeczy’) poświadcza Linde, cytując autorów staropolskich, np. Skargę, oraz późniejsze słowniki. W powojennym Słowniku języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego określono je już jako dawne, popierając to przykładami m.in. z "Potopu" Sienkiewicza. Zgodnie ze znaczeniem słów łacińskich używa też Sienkiewicz np. takich wyrazów jak: kondycja: postawił mi kondycję, na którą zgodzić się nie mogłem III 21 (łc. conditio = umowa, warunek); konfident ‘powiernik, zaufany, przyjaciel’: Takie teraz czasy, że lepiej o tym nie mówić, chyba że z konfidentami II 57 (to znaczenie wyrazu poświadczono w dawnych słownikach, por. L, SWil, SW, SJPD przest. łc. confidens, -ntis); korupcja ‘łapówka’: Pytajcie się go, jakie korupcje wziął od Szweda? I 303; On to pierwszy nazwał mnie zdrajcą, on o wzięcie korupcji posądził I 339 (SW ocenia to znaczenie już jako staropolskie, SJPD – przestarzałe, łc. corruptio),

49 dziewka ‘neutr.: dziewczyna’Wyraz w znacz. dawnym w znacz. współcz. Łączna liczba przykładów Przykłady siła ‘dużo, wiele’ 121 38 159 siła dobrego może zrobić – rzekł pan Wołodyjowski II 109 okrutnie ‘bardzo’ 111 10 Dalibóg, okrutnieś mi do serca przypadła. I 30, okrutnie był rad I 148 dziewka ‘neutr.: dziewczyna’ 80 Dziewka testamentem mi przynależy I 128 dowcip ‘rozum’ 30 1 31 - Bo i najlichsze stworzenie ma ten dowcip, że nieprzyjaciela od swojego odróżni. II 354; - W tym koniu człowieczy dowcip... I 518 grzeczny ‘dobry, wyborny’ 29 Mam krzemień grzeczny, hubkę suchą II 330 gładki ‘urodziwy’ 19 4 23 gładka, gadzina, bo gładka, ale gładkich nie brak na świecie I 24, Tak gładką pannę ustawicznie będą rozmaici kawalerowie turbowali I 140

50 Archaizacja w „Potopie”Archaizmy pojawiają się w większym nasileniu w dialogu, w mniejszym – w narracji, gdzie ich rozkład jest nierównomierny. Pewne partie narracyjne są silniej zagęszczone archaizmami, inne - mniej. Potwierdza to ocenę badaczy “Trylogii”, że jej fabule towarzyszą dwa typy komentarza; jeden, prezentujący XIX-wieczny punkt widzenia, i drugi - sposobem wartościowania i konstrukcją językową zbliżony do narracji pamiętnikarskiej, do pojęć i języka XVII w. Archaizmy pełnią różnorodne funkcje, m.in. służą do poetyzacji tekstu, podkreślenia dramatyzmu opisywanych zdarzeń, wywołaniu nastroju patosu. Nadrzędną jednak funkcją wszystkich archaizmów jest wywołanie wrażenia autentyczności języka, ukazanie ludzi, zdarzeń i epoki dawno minionej. Warto przywołać tu opinię S. Żeromskiego o Sienkiewiczu: „Otworzył przed nami ów skarbiec XVII wieku i dał literaturze polskiej arcydzieło stylu”.

51 Archaizacja w „Potopie”Mistrzostwo Sienkiewicza jako archaizatora polega na doskonałym połączeniu wszystkich środków archaizacyjnych do wytworzenia wrażenia autentyczności języka powieści, na indywidualizacji języka bohaterów, uchwyceniu typowych cech języka baroku, zwłaszcza zaś na nawiązaniu w stylizowanych fragmentach narracyjnych i dialogowych do jednej z najważniejszych jego cech, tj. do rozbudowanych, skomplikowanych i kunsztownych struktur stylistyczno-składniowych, tzw. okresów. Jako przykład takiej struktury można tu przytoczyć zdanie z narracji, w którym pisarz zastosował obok archaizmów gramatycznych i leksykalnych ulubione środki poetyckie baroku - hiperbolę, nagromadzenie, anaforę, peryfrazy, odzwierciedlające także wyobrażenia społeczne szlachty:

52 Archaizacja w „Potopie”Ile było drzew w borach Rzeczpospolitej, ile kłosów kołysało się na jej łanach, ile gwiazd świeciło po nocach między Tatrami a Bałtykiem, tyle wstało przeciw Szwedom wojowników: którzy szlachtą będąc, do miecza a wojny z woli Bożej i przyrodzonego rzeczy porządku się rodzili; którzy skiby pługiem krając, obsiewali ziarnem tę krainę; którzy handlem i rzemiosły po miastach się parali; którzy żyli w puszczach z pszczelnej pracy, z wypalania smoły, z topora lub strzelby; którzy nad rzekami siedząc, rybactwem się trudnili; którzy na stepach koczowali ze stadami - - wszyscy chwycili za broń, aby najezdnika z kraju wyżenąć. III 341.