1 Ewolucja turystyki na obszarach wiejskichAndrzej Matczak Instytut Geografii Miast i Turyzmu Kopcińskiego 31, Łódź Forum Turystyki Wiejskiej i Agroturystyki. Program rozwoju obszarów wiejskich dla rozwoju turystyki wiejskiej w Polsce. Kielce 9-10 kwietnia 2015 r.
2 Plan referatu Wstęp Cel referatu, 3. LiteraturaZmiany w obszarach wiejskich Zmiany w turystyce Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej Zmiany w podaży turystyki wiejskiej Zmiany w popycie na turystykę wiejską Zmiany w oddziaływaniu turystyki na środowisko wiejskie Wnioski (pytania oczekujące odpowiedzi) Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
3 Wstęp Wypoczynek na wsi jest starym zjawiskiem. Wieś dostarczała wypoczynku i rozrywki elitom i do końca pierwszej połowy XX wieku była słabo spopularyzowana. Dopiero po II wojnie światowej nastąpił jej rozwój obejmujący wszystkie warstwy społeczne. Współcześnie w krajach europejskich, w tym również w Polsce, tereny wiejskie przyjmują około ¼ krajowego ruchu turystycznego. Turystyka postrzegana jest jako czysty i ekonomiczny sposób generowania przychodów na wsi. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
4 Cel referatu Celem referatu jest identyfikacja procesu ewolucji turystyki na obszarach wiejskich. Tłem do zrozumienia tego procesu są zmiany zachodzące na wsi oraz w samej turystyce. Identyfikację procesu ewolucji opisano zmianami w: - w podejściu do rozumienia pojęcia turystyki wiejskiej, - w wielkości i strukturze podaży turystyki wiejskiej, - w wielkości i strukturze popytu na turystykę wiejską, - w wpływie turystyki na środowisko wiejskie. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
5 Literatura W ostatnim półwieczu turystyce wiejskiej poświęcono wiele uwagi. Za granicą, a także w Polsce podjęto szerokie badania naukowe. Efektem są liczne publikacje: kilkaset reprezentatywnych artykułów w czasopismach rolniczych, ekonomicznych, socjologicznych, geograficznych, a zwłaszcza turystycznych i in. oraz kilkadziesiąt opracowań monograficznych, a także wiele poradników, materiałów szkoleniowych itp. Publikacje te skupiają uwagę na specyficznych problemach. Często są to studia przypadków. Pomimo, tego obszernego dorobku, w analizach turystyki wiejskiej odczuwa się brak teorii i modeli konceptualistycznych. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
6 Zmiany w obszarach wiejskichPo II wojnie światowej, pod wpływem rewolucji technicznej w rolnictwie i procesów modernizacyjnych na wsi, przekształceniom ulega środowisko i krajobraz wiejski. Natężenie tych procesów jest silnie zróżnicowane przestrzennie. Na skutek tego obok tradycyjnych wsi występują zupełnie przekształcone ich formy, często w postaci wyspecjalizowanych osiedli nierolniczych. Turystyka występuje w każdym typie wsi, sama będąc jednym z czynników modernizujących i urbanizujących wieś. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
7 Zmiany w turystyce Rozwijająca się po II wojnie światowej turystyka stała się zjawiskiem masowym, przekształcając wiele wsi w osiedla turystyczne (kurorty, ośrodki (resorty) wypoczynkowe itp.) na całym świecie. Rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństw ujawniła refleksję kwestionującą dalszy rozwój turystyki masowej. Chociaż turystyka masowa ma się nadal dobrze, to jednak obok niej następuje stopniowa restytucja alternatywnych do niej form turystyki nastawionych na bezpośredni kontakt z środowiskiem naturalnym i lokalną społecznością. To bardziej ekologiczne i humanistyczne podejście do turystyki stanowi szansę dla rozwoju turystyki wiejskiej. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
8 Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.Wraz z rozwojem badań naukowych zmianom podlegało pojęcie turystyki wiejskiej. Opierano je na różnych kryteriach. Skutkiem tego w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele jej sformułowań. Ewolucja jej definiowania przebiegała od sformułowań prostych do coraz bardziej złożonych Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
9 Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.Początkowo akcentowano jej umiejscowienie na wsi. Później zdano sobie sprawę ze złożoności jej form i znaczenia w różnych krajach. Dlatego po 1990 r. podkreślano jej oparcie na tradycyjnej kulturze, prostym stylu życia, małym rozmiarze, krajobrazie wiejskim, kontakcie z środowiskiem naturalnym i wiejskim itp. (Lane 1994). Akcentowano głównie doświadczanie wsi, obejmujące szeroki zakres atrakcji i zajęć odbywających się na terenach wiejskich w otwartych przestrzeniach, zielonych krajobrazach, o słabym zaludnieniu i rozwoju turystyki stwarzających możliwość bezpośredniego doświadczania środowiska naturalnego i lokalnego. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
10 Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.Pojęcie turystyki wiejskiej ujmowano w sposób hierarchiczny (Wojciechowska 2009) wyróżniając turystykę na terenach wiejskich (rozumienie najszersze), turystykę związaną z rolnictwem (węższy zakres), pobyty turystyczne w gospodarstwach wiejskich (najwęższy zakres) oraz w ujęciu kontinuum (Lane 1994). Przyjmując założenie, że różnym formom osadnictwa wiejskiego można przyporządkować określone formy turystyki Matczak (2009) wskazał możliwe relacje występujące między typem osiedli wiejskich a formą turystyki wiejskiej. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
11 Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.Wieś tradycyjna → Wieś wielofunkcyjna → Osiedle nierolnicze Turystyka (nowa) Turystyka (stara) alternatywna ↓ masowa ↓ ↓ agroturystyka → turystyka wiejska → turystyka na obszarach wiejskich Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
12 Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.Przedstawione relacje uświadamiają, że rozwój turystyki wiejskiej może odbywać się w sposób ewolucyjny wg. krzywej S-kształtnej (tak jak w modelu Butlera 1980) w różnym tempie. Literatura przedmiotu nasuwa pogląd, że turystyka lokalizując się w gospodarstwie rolnym może w nim zmarginalizować działalność rolniczą, a następnie stopniowo rozprzestrzeniając się na jej obszarze doprowadzić do zmiany jej struktury funkcjonalnej, a w końcowym stadium zamienić ją w nierolnicze osiedle turystyczne, co z kolei po wyczerpaniu możliwości rozwoju turystyki może doprowadzić do jej upadku i przekształceniu osiedla turystycznego w mieszkaniowe. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
13 Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.Wieś dysponuje szeroką i zróżnicowaną możliwością podaży turystycznej. Jej rdzeń stanowi środowisko przyrodnicze oraz dziedzictwo kulturowe, wokół których rozbudowano zakwaterowanie, transport, kuchnię, imprezy, rozrywki itp. Początkowo wieś była miejscem turystyki wypoczynkowej z niewielką ofertą rozrywek. Z czasem zaczęła też oferować bardziej zróżnicowane i wyspecjalizowane formy turystyki. Wieś stała się przyjaznym miejscem wypoczynku i zamieszkania. Styl życia na wsi stał się produktem konsumpcyjnym, umożliwiającym turystom doświadczanie wsi. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
14 Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.W tym kontekście wieś stała się produktem turystycznym wystawionym na sprzedaż. Taką podaż oferuje wieś tradycyjna, a obsługę turysty podejmuje nie tylko rolnik czy mieszkaniec wsi ale także przybysze nie związani z rolnictwem ani ze wsią, ale posiadający stosowne zasoby materialne i zmysł przedsiębiorczości. To one często ożywiają środowisko wiejskie, oferują nowe miejsca pracy, rozwijają handel i usługi (Barbier 1991). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
15 Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.Polska wieś w rozwoju podaży turystycznej w gospodarstwach wiejskich, pomimo wyraźnego wzrostu, nadal jest na początku drogi. W rozwiniętych krajach Europy Zachodniej (Francja, Niemcy, W. Brytania) obsługę turysty organizuje tys. gospodarstw wiejskich, a w niewielkiej Austrii 16 tys. W Polsce w 2013 r. notowano nieco ponad 8,2 tys. gospodarstw agroturystycznych, co stanowiło zaledwie 0,6 % ogółu gospodarstw rolnych w kraju. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
16 Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.Gospodarstwa małe (do 15 ha włącznie) skupiały 79,9 % ogółu gospodarstw agroturystycznych, ale spopularyzowanie w tej grupie gospodarstw świadczenia usług turystycznych było niewielkie, obejmowało zaledwie około 0,5 % ich liczby. Działalność agroturystyczna była częściej podejmowana w gospodarstwach średnich (15-50 ha) - 0,7 % ich ogółu, a zwłaszcza dużych (powyżej 50 ha) - 1,5 % ich ogółu. Usługi agroturystyczne były więc częściej oferowane przez większe i silniejsze ekonomicznie gospodarstwa wiejskie, zwracające większą uwagę na bardziej efektywne gospodarowanie posiadanymi zasobami czasu, pracy i kapitału. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
17 Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.Obok obecności agroturystyki na polskiej wsi istotny jest duży zasięg zjawiska drugiego domu (Heffner, Czarnecki 2011), których liczbę można szacować na około 0,5 mln, z lokalizacją we wsiach podmiejskich wokół dużych miast oraz w regionach o wysokich walorach turystycznych (pojezierza, wybrzeże, góry itp.). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
18 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.W Polsce po II wojnie światowej wzrósł udział ludności miejskiej z około 30 % do nieco ponad 60 %. Wielka migracja mieszkańców wsi do miast miała swoje następstwo w czasowych powrotach urlopowych i wakacyjnych na wieś w celu wypoczynku, odwiedzenia krewnych, znajomych, pomocy w pracach polowych itp. oraz wypoczynku na odpłatnych letniskach, zakupionych działkach i w domach letniskowych i in. Na wsi wypoczywano z rodziną, zwłaszcza z dziećmi, spędzając czas wolny na kwaterze i w jej otoczeniu na świeżym powietrzu, w estetycznym krajobrazie, z dostępem do lasu i/lub wody zapewniających spokój, cisze i relaks w wiejskim otoczeniu (spacery, zbieractwo itp.). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
19 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.Ten model pobytów przyczyniał się do socjalizacji wsi i dostarczał jej skromnych dochodów. Jest on nadal obecny w wielu wsiach w kraju (jak również w innych krajach europejskich), a siła jego oddziaływania ekonomicznego na dochody wiejskie skromna. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
20 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.Kategoria turystów „powrotnych” (tradycyjnych) nie przynosi wsi znaczących dochodów i raczej go hamuje, co obserwuje się w wielu krajach (Perales 2002). Wsi potrzebni są nowi turyści motywowani jakością środowiska wiejskiego i jego autentycznością, ale wymagający wysokiego poziomu zakwaterowania, większej gamy atrakcji turystycznych, m. in. umożliwiających rekreację na świeżym powietrzu poza obiektami noclegowymi (jeździectwo, kolarstwo terenowe itp.). Dotyczy to na ogół osób w wieku lat o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym, kulturowym, o dużych możliwościach zakupów, pochodzących z dużych miast. To one mają odpowiednią zdolność wspierania rozwoju obszarów wiejskich. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
21 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.W turystyce wiejskiej uczestniczą na ogół konsumenci krajowi. Systematycznie przybywa też cudzoziemców. WTO szacuje ich na około 3 % międzynarodowego ruchu turystycznego (tj. około 30 mln. rocznie). O tego turystę może i powinna zabiegać polska wieś. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
22 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.W Polsce brakuje odpowiednich badań masowych umożliwiających identyfikację wielkości i charakteru zmian w popycie na turystykę wiejską. Te które są dostępne pozwalają na wskazanie ogólnych oszacowań zaznaczających się trendów. A te są raczej niekorzystne dla krajowej turystyki wiejskiej. Pomimo, że w turystyce na obszarach wiejskich (brak precyzji w ich określeniu) w ostatnich latach notowano ponad 2 mln krajowych turystów rocznie, to były to osoby pochodzące z słabszych ekonomicznie grup społecznych (z drastycznym spadkiem rodzin z dziećmi do 6 lat, a niewielkim wzrostem emerytów). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
23 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.Osoby o wyższych dochodach częściej wybierały obszary nadmorskie (wyraźnie rosnący trend), górskie, miejskie na wyjazd turystyczny. Generalizując, obserwowane (na podstawie ankietowych badań masowych) w ostatnich latach trendy wskazują, że obszary wiejskie w Polsce miały względnie stabilny udział w wypoczynku wakacyjnym przyjmując średnie i słabsze ekonomicznie grupy społeczeństwa polskiego, obsługując w większości tradycyjnego turystę. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
24 Zmiany w popycie na turystykę wiejską.Krajowe podróże wakacyjne (min. 5 dni) w % Obszar Rok Obszar wiejski 25,3 19,7 18,5 - Obszary wiejskie (w tym też nad jeziorem, rzeką itp.) 33,8 24,8 23,3 30,9 Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
25 Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.Współcześnie, wieś coraz częściej postrzegana jest jako miejsce dla nowych aktywności socjoekonomicznych, często zawierających turystykę, rekreację, produkcję zdrowej żywności itp. Turystyka jest częścią szerszego procesu dywersyfikacji społeczno-gospodarczej wsi. Turystyka na obszarach wiejskich ewoluuje od drobnych działalności gospodarczych do często dominującego sektora w gospodarce wiejskiej. Roczna stopa wzrostu turystyki wiejskiej w krajach wysoko rozwiniętych szacowana jest na około 6 % rocznie, np. W. Brytanii turystyka wiejska dostarcza 9,4 mld funtów dochodu i 380 tys. miejsc pracy, i obecna jest w niemal połowie gospodarstw rolnych (Bosworth, McElwee 2014). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
26 Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.Początkowo widziano tylko korzystne strony turystyki dla wsi, która dostarczała korzyści: 1) wsi i rolnictwu poprzez dochody i zatrudnienie pochodzące z zakwaterowania, gastronomii, handlu itp. obsługujących turystów oraz ułatwiała restrukturyzację, rewitalizację, ograniczenie depopulacji, rewaloryzację zasobów gospodarczych wsi, dostarczając wiele inwestycji poprawiających w niej warunki życia, 2) samym turystom poprawiając stan ich zdrowia (rehabilitacja fizyczna i psychiczna), Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
27 Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.3) całemu społeczeństwu w wyniku podejmowanych działań zabezpieczających ochronę jakości środowiska m. in. świeżego powietrza, zielonych krajobrazów, otwartych przestrzeni, zwiększonej możliwości komunikacji między różnymi sektorami społeczno-gospodarczymi. Jednak od opublikowania krytycznego artykułu Oppermanna (1997), w którym na przykładzie Niemiec dowiódł, że agroturystyka przynosiła drugorzędny dochód rolnikom, zdano sobie sprawę również z jej ograniczeń w oddziaływaniu gospodarczym na środowisko wiejskie. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
28 Wnioski W literaturze naukowej dotyczącej roli turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym obszarów słabo rozwiniętych wskazuje się na turystykę jako na bardzo ważny potencjalnie czynnik wzmacniający powiązania w gospodarce lokalnej (m. in. Scheyveus 2011, Mitchel i Ashley 2010). Badacze zadają sobie pytanie, poprzez jakie powiązania społeczno-gospodarcze można włączyć wiejskie peryferia w mechanizm rozwojowy metropolii ? (Chaperon i Bramwell 2013). Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich
29 Wnioski Czy w okresie spowolnienia gospodarczego turystyka dla wsi jest prawdziwą czy fałszywą nadzieją? Czy dla gospodarstwa rolnego świadczenie usług turystycznych na małą skalę, jak łóżko i śniadanie, jest tymczasową prowizorką, która może pomóc rodzinie wiejskiej, gdy ta jest w tarapatach i nie ma możliwości podjęcia innej pracy zarobkowej ? Odpowiedzi na te i inne pytania nadal pozostają otwarte. Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich