1 EWOLUCJA USTROJU DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ (1918-1939)
2 Akt 5 Listopada 1916 roku Do mieszkańcówWarszawskiego jeneralnego gubernatorstwa! Przejęci niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani, by ziemie polskie przez waleczne ich wojska ciężkiemi ofiarami rosyjskiemu panowaniu wydarte do szczęśliwej przywieść przyszłości, Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki oraz Jego Cesarska i Królewska Mość Cesarz Austryi i Apostolski Król Węgier postanowili z ziem tych utworzyć państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem. Dokładniejsze oznaczenie granic Królestwa Polskiego zastrzega się. Nowe królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmię potrzebną do swobodnego sił swych rozwoju. We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy tradycje wojsk polskich dawnejszych czasów i pamięć walecznych polskich towarzyszy broni we wielkiej obecnej wojnie. Jej organizacja, wykształcenie i kierownictwo uregulowane będą we wspólnem porozumieniu. Sprzymierzeni Monarchowie, biorąc należny wzgląd na ogólne warunki polityczne Europy jakoteż na dobro i bezpieczeństwo własnych krajów i ludów, żywią niezłomną nadzieję, że obecnie spełnią się życzenia państwowego i narodowego rozwoju Królestwa Polskiego. Wielkie zaś, od zachodu z Królestwem Polskiem sąsiadujące mocarstwa z radością ujrzą u swych granic wschodnich wskrzeszenie i rozkwit wolnego, szczęśliwego i własnem narodowem życiem cieszącego się państwa. Z najwyższego rozkazu Jego Cesarskiej Mości Cesarza Niemieckiego. Jenerał-Gubernator v. Beseler.
3 orędzie Rady Piotrogrodzkiej 27 marca 1917 roku:„demokracja rosyjska stoi na stanowisku uznania narodowego i politycznego samookreślenia narodów i proklamuje, że Polska ma prawo być zupełnie niepodległa pod względem państwowym i międzynarodowym”
4 proklamacja Rządu Tymczasowego Rosji z 31 marca 1917 roku:„naród rosyjski, który zrzucił z siebie jarzmo, przyznaje również bratniemu narodowi polskiemu pełne prawo stanowienia o swym losie”
5 13 punkt orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrow Wilsona, wygłoszonego 8 stycznia 1918 roku: „Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno obejmować ziemie zamieszkane przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza; jego niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz całość terytorialna winna być zagwarantowana układem międzynarodowym”
6 „Mała Konstytucja” 20 lutego 1919 roku:I. Sejm przyjmuje oświadczenie Józefa Piłsudskiego, że składa w ręce Sejmu urząd Naczelnika Państwa, do wiadomości i wyraża Mu podziękowanie za pełne trudów sprawowanie urzędu w służbie dla Ojczyzny. II. Aż do ustawowego uchwalenia tej treści konstytucji, która określi zasadniczo przepisy o organizacji naczelnych władz w państwie polskim, Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu na następujących zasadach: -Władzą suwerenną i ustawodawczą w państwie polskim jest Sejm Ustawodawczy; ustawy ogłasza marszałek z kontrasygnacją prezydenta ministrów i odnośnego ministra fachowego. -Naczelnik Państwa jest przedstawicielem państwa i najwyższym wykonawcą uchwal Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. -Naczelnik Państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem. -Naczelnik Państwa oraz rząd są odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzędu. -Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego ministra. Marszałek Trąmpczyński Prezydent Ministrów I. J. Paderewski
7 Dotychczasowe tradycje demokratyczneOKRES FORMA DEMOKRACJI CECHY (demokracja stanowa) II poł. XVI w. – II poł. XVII w. Demokracja Bezpośrednia - sejmiki ziemskie: szlachta płci męskiej (samorząd, kompetencje) - Mieszany (?) model mandatu poselskiego (samodzielność posła a związanie go instrukcją) – 1609 II poł. XVII w. – kres istnienia I RP Ewolucja w kierunku demokracji pośredniej - rozwój fakcji magnackich jako prototypów partii politycznych ewolucja ku głosowaniu większością - W społeczeństwie demokratycznym rządzi większość. Pluralizm poglądów i postaw ludzi tworzących nasze społeczeństwo jest faktem. Przyjmujemy ten fakt do wiadomości. Tym niemniej trzeba jasno stwierdzić, że wierność prawdzie obowiązuje wszystkich, również prawodawców. Prawdy nie ustala się przez głosowanie
8 Rozwój partii politycznychLP. SEJM USTAWODAWCZY (POCZ ) SEJM W 1922 ROKU 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Związek Ludowo-Narodowy Narodowe Zjednoczenie Ludowe Chrześcijańska Demokracja Narodowy Związek Robotniczy PSL-Piast PSL-Wyzwolenie Polska Partia Socjalistyczna PSL-Lewica Zjednoczenie Mieszczańskie Stronnictwo Katolicko-Ludowe Klub Pracy Konstytucyjnej Posłowie Żydowscy Posłowie Niemieccy Bezpartyjni Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe Narodowa Partia Robotnicza Radykalne Stronnictwo Chłopskie Związek Proletariatu Miast i Wsi Klub Żydowski Klub Niemiecki Klub Ukraiński Klub Białoruski Inni
9 Konstytucja 17 marca 1921 rokuLP Zasada ustrojowa Charakterystyka 1. Ciągłość państwa Państwo wskrzeszone po zaborach, nawiązanie do I RP 2. Jednolitość państwa Brak różnic ustrojowych z wyjątkiem autonomii Śląska 3. Republikańska forma ustroju politycznego Polska jest republiką (Rzecząpospolitą) 4. Zwierzchnictwo narodu Naród źródłem władzy 5. Demokracja reprezentacyjna Partie ogniwem pośredniczącym między społeczeństwem a państwem, Rządy narodu za pośrednictwem wybieranych organów (sejm) 6. System rządów parlamentarnych Przewaga sejmu w strukturze organów władzy 7. Podział władzy Rozdzielenie kompetencji władzy państwowej pomiędzy organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze 8. Państwo liberalne Cele jednostkowe nadrzędne wobec celów państwa, szeroki katalog praw i wolności obywatelskich
10 KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział I. Rzeczpospolita Art.1. Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą. Art.2. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe Sądy.
11 KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział II. Władza ustawodawcza Art.11. Sejm składa się z posłów, wybranych na lat pięć, licząc od dnia otwarcia Sejmu, w głosowaniu powszechnem, tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem. Art.12. Prawo wybierania ma każdy obywatel polski bez różnicy płci, który w dniu ogłoszenia wyborów ukończył lat 21, używa w pełni praw cywilnych i zamieszkuje w okręgu wyborczym przynajmniej od przedednia ogłoszenia wyborów w Dzienniku Ustaw. Prawo głosowania może być wykonywane tylko osobiście. Wojskowi w służbie czynnej nie mają prawa głosowania. Art.13. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, mający prawo wybierania do Sejmu, nie wyjmując wojskowych w służbie czynnej, niezależnie od miejsca zamieszkania, o ile ukończył lat 25. Art.20. Posłowie są przedstawicielami całego Narodu i nie są krępowani żadnemi instrukcjami wyborców. Art.21. Posłowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność w Sejmie, lub poza Sejmem, wchodzącą w zakres wykonywania mandatu poselskiego, ani w czasie trwania mandatu, ani po jego wygaśnięciu.. Przez cały czas trwania mandatu posłowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karno-sądowej, karno-administracyjnej i dyscyplinarnej, ani pozbawieni wolności bez zezwolenia Sejmu. W wypadku schwytania posła na gorącym uczynku zbrodni pospolitej, jeżeli jego przytrzymanie jest niezbędne dla zabezpieczenia wymiaru sprawiedliwości, względnie dla unieszkodliwienia skutków przestępstwa, władza sądowa ma obowiązek bezzwłocznego zawiadomienia o tem Marszałka Sejmu dla uzyskania zezwolenia Sejmu na areszt i dalsze postępowanie karne. Na żądanie Marszałka przytrzymany musi być niezwłocznie uwolniony. Art.26. Sejm może się rozwiązać mocą własnej uchwały, powziętej większością 2/3 głosów, przy obecności połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej może rozwiązać Sejm za zgodą 3/5 ustawowej liczby członków Senatu.
12 Rozdział II. Władza ustawodawczaKONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział II. Władza ustawodawcza Art.36. Senat składa się z członków wybranych przez poszczególne województwa w głosowaniu powszechnem, tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem. Każde województwo stanowi jeden okrąg wyborczy, przyczem w stosunku do liczby mandatów sejmowych na ilość mieszkańców liczba mandatów do Senatu wynosi 1/4 część. Prawo wybierania do Senatu ma każdy wyborca do Sejmu, który w dniu ogłoszenia wyborów ukończył lat 30 i w dniu tym zamieszkuje w okręgu wyborczym przynajmniej od roku; nie tracą jednak prawa wyborczego świeżo osiedli koloniści, którzy opuścili poprzednie miejsce zamieszkania, korzystając z reformy rolnej; również nie tracą tego prawa robotnicy, którzy zmienili miejsce pobytu wskutek zmiany miejsca pracy, oraz urzędnicy państwowi przeniesieni służbowo. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, posiadający prawo wybierania do Senatu, nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej, o ile z dniem ogłoszenia wyborów ukończył lat 40. Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy z kadencją Sejmową. Nikt nie może być jednocześnie członkiem Sejmu i Senatu.
13 KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział III. Władza wykonawcza Art.39. Prezydenta Rzeczypospolitej wybierają na lat siedem bezwzględną większością głosów Sejm i Senat, połączone w Zgromadzenie Narodowe. Zgromadzenie Narodowe zwołuje Prezydent Rzeczypospolitej w ostatnim kwartale siedmiolecia swego urzędowania. Jeżeli zwołanie nie nastąpi na 30 dni przed upływem siedmiolecia, Sejm i Senat łączą się z samego prawa w Zgromadzenie Narodowe na zaproszenie Marszałka Sejmu i pod jego przewodnictwem. Art.40. Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie może sprawować urzędu, oraz w razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej wskutek śmierci, zrzeczenia się lub innej przyczyny, zastępuje go Marszałek Sejmu. Art.44. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządza ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej. Prezydent Rzeczypospolitej celem wykonania ustaw i z powołaniem się na upoważnienie ustawowe, ma prawo wydawać rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia, rozkazy i zakazy i przeprowadzenie ich użyciem przymusu zapewnić. Takież prawo w swoim zakresie działania mają ministrowie i władze im podległe. Każdy akt rządowy Prezydenta Rzeczypospolitej wymaga dla swej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra, którzy przez podpisanie aktu biorą zań odpowiedzialność. Art.45. Prezydent Rzeczypospolitej mianuje i odwołuje Prezesa Rady Ministrów, na jego wniosek mianuje i odwołuje ministrów, a na wniosek Rady Ministrów obsadza urzędy cywilne i wojskowe zastrzeżone w ustawach. Każdy urzędnik Rzeczypospolitej musi podlegać ministrowi, który za jego działania odpowiada przed Sejmem. Nominacje urzędników kancelarji cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej kontrasygnuje Prezes Rady Ministrów i jest za ich działania odpowiedzialny przed Sejmem.
14 KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział III. Władza wykonawczaArt.55. Ministrowie tworzą Radę Ministrów pod przewodnictwem Prezesa. Art.56. Rada Ministrów ponosi solidarną odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną za ogólny kierunek działalności Rządu. Pozatem ponoszą ją ministrowie oddzielnie, każdy w swoim zakresie, za działalność w urzędzie, a to zarówno za zgodność tej działalności z Konstytucją i innemi ustawami Państwa, za działanie podległych im organów, jak i za kierunek swej polityki. Art.57. W tymże samym zakresie obowiązuje ministrów solidarna i indywidualna odpowiedzialność za akty rządowe Prezydenta Rzeczypospolitej. Art.58. Do odpowiedzialności parlamentarnej pociąga ministrów Sejm zwyczajną większością. Rada Ministrów i każdy minister z osobna ustępują na żądanie Sejmu. Art.59. Konstytucyjną odpowiedzialność ministrów i sposób jej urzeczywistnienia określi osobna ustawa. Uchwała, stawiająca ministra w stan oskarżenia, musi być powzięta w obecności conajmniej połowy ustawowej liczby posłów większością 3/5 oddanych głosów. Rozpoznanie spraw i wydanie wyroku należy do Trybunału Stanu. Minister nie może uchylić się od odpowiedzialności konstytucyjnej przez zrzeczenie się urzędu. Z chwilą postawienia w stan oskarżenia minister jest zawieszony w urzędowaniu.
15 KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 Rozdział IV. Sądownictwo Art.74. Sądy wymierzają sprawiedliwość w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Art.76. Sędziów mianuje Prezydent Rzeczypospolitej, o ile ustawa nie zawiera innego postanowienia, jednakże sędziowie pokoju z reguły wybierani są przez ludność. Urząd sędziowski może objąć tylko osoba, odpowiadająca warunkom przez prawo wymaganym. Art.77. Sędziowie są w sprawowaniu swego urzędu sędziowskiego niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogą być zmienione ani przez władzę ustawodawczą, ani przez władzę wykonawczą.
16 Gabinety rządowe w latach 1918-1926:Imię i nazwisko Lata sprawowania urzędu Premierzy II Rzeczypospolitej (V) Jędrzej Moraczewski 17.XI I.1919 Ignacy Jan Paderewski 16.I XII.1919 Leopold Skulski 13.XII VI.1920 Władysław Grabski 23.VI VII.1920 Wincenty Witos 24.VII IX.1921 Antoni Ponikowski 19.IX VI.1922 Artur Śliwiński 28.VI VII.1922 Julian Ignacy Nowak 31.VII XII.1922 Władysław Sikorski 16.XII V.1923 28.V XII.1923 19.XII XI.1925 Aleksander Skrzyński 20.XI V.1926
17 Krytyka systemu politycznegoM. Rataj „O parlamentaryzmie można powiedzieć, że jest łatwy do krytykowania, lecz trudny do zastąpienia” „/…/ jeszcze przez 10 lat panowania demokracji i parlamentaryzmu takiego jak obecny, jaki mamy od 3 lat, przy obecnym Sejmie i obecnym rozbiciu Sejmu, a sama zasada, na której opierać się ma nasze państwo i na której opiera się nasza Konstytucja, jest pogrzebana.”
18 „Nie dlatego, że chamstwo jest połączone z demokracją, ale tylko dlatego /…/ że mamy do czynienia w tym Wysokim Sejmie nie tylko ze stronnictwami, ale z grupkami, które mają charakter nie stronnictw, ale mafijek”
19 „jeżeli w przyszłym Sejmie czy sejmach ma być wytworzona większość, musi być wytworzona większość, i co więcej, nie tylko większość przypadkowa, zewnętrzna, ale większość stronnictw, które będą zdolne do myślenia w sposób państwowy” „/…/ jest rzeczą konieczną, ażeby do tego przyszłego Sejmu weszły istotnie stronnictwa, a nie to, co ja nazwałem mafiami politycznymi /…/ stronnictwa, które mieszczą się na obszarze jednego albo dwóch województw /…/ nie są to stronnictwa w całym tego słowa znaczeniu /…/ jakie są na całym cywilizowanym świecie, gdzie życie polityczne jest odpowiednio zaawansowane, ale że są to grupki, które /…/ żerują na niezdrowej konkurencji, obniżając w wysokim stopniu ogólny poziom naszego życia politycznego”
20 „wynik wyborów pogorszył jeszcze położenie, które dotychczas było niewesołe. Trzeba szukać z niego wyjścia, jeśli ono nie ma doprowadzić do klęski państwa” (po wyborach w 1922 r.)
21 „przede wszystkim musi się zmienić psychika społeczeństwa, a w konsekwencji i stosunki polityczne. W psychice dzisiejszej tkwi jeszcze dużo śladów niewoli - opozycja w stosunku do państwa, brak szacunku do prawa, niechęć i nieumiejętność ponoszenia odpowiedzialności za państwo itd. Bodajże dopiero nowe pokolenie, wychowane we własnym państwie, wolne będzie zupełnie od tych śladów.”
22 J. Piłsudski Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych, znalazło swój triumf w dniu dzisiejszym. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po długiej, ciężkiej nocy cierpień (...). Obdarzeni dziś zaufaniem narodu, dać macie podstawy dla jego niepodległego życia w postaci prawa konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polski.
23 sytuacja polityczna w Polsce przypomina „wręcz burdel niż szanujące się państwo”, a społeczeństwo polskie jest wystawione na pośmiewisko całego świata. „Ja tego, proszę pana, nie nazywam Konstytucją, ja to nazywam konstytutą. I wymyśliłem to słowo, bo ono najbliższe jest do prostituty. Pierdel, serdel, burdel.” „Rzeczpospolita to wielki burdel, konstytucja to prostytutka, a posłowie to kurwy!” O sejmie: „Sejm korupcji”, „Sejm ladacznic” O posłach: „Publiczne szmaty” I staję do walki, tak jak poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partyj i stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach, a pamiętaniem tylko o groszu i korzyści.
24 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena Konstytucji marcowejOcena Konstytucji marcowej w środowisku naukowym była krytyczna. Stanisław Estreicher pisał, że: „Maszyna państwowa, jaką stworzyła marcowa Konstytucja, funkcjonowała w latach tak niedołężnie, że nawet sami twórcy Konstytucji zaczęli się przyznawać do popełnienia błędu i zaczęli wysuwać hasła naprawy”. Zauważył także, że „W obfitej literaturze tego przedmiotu można wskazać jedynie tylko bardzo nieliczne prace, które bez ważniejszych zastrzeżeń […] bronią i popierają główne zasady obecnego ustroju”. Syntetyczną charakterystykę Konstytucji marcowej przedstawił Wacław Komarnicki: „Jaki był rys zasadniczy tej Konstytucji? Rysem tym była jednostronność ustrojowa. Konstytucja marcowa była zbudowana na ultrademokratycznej podstawie, stworzyła przerost władzy ustawodawczej, słabość i nietrwałość rządu. Mówić jednak, że stworzyła ona anarchię w państwie, jest to tendencyjna nieścisłość. Cechuje ją przewaga społeczeństwa nad państwem, jej troską naczelną jest zabezpieczenie wolności obywatelskiej. Wpłynęła na to nie tylko powszechna atmosfera momentu, w którym była uchwalana, po zakończeniu wojny prowadzonej przez koalicję pod hasłem o wyzwolenie ludów, ale przede wszystkim tęsknota Narodu Polskiego do wolności po 1,5-wiekowej niewoli i tradycja wolnościowa Polski przedrozbiorowej”.
25 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena konstytucji i demokracjiKrytykowano najważniejsze podstawy państwa: demokrację, republikanizm, parlamentaryzm. Atak na ustrój demokratyczny był potężny. Politykom i publicystom prawicowym kojarzył się ze swawolą. Wytykano, że w Polsce przyjęto „najnaiwniejszą” formę demokracji z wszystkich istniejących w ówczesnym świecie, w efekcie stała się równoznaczna z najgorszą chorobą - „bezmyślną demagogią”. Efektem demagogii i choroby „taniej popularności” jest, jak twierdził Wincenty Witos, polska konstytucja; jej autorzy, jak dowodził zapomnieli, że „co innego jest popularna, jeśli nie agitacyjna broszura, a co innego podstawowe prawo, na którym państwo byt swój funduje”. Władza demokratyczna zaczęła się zajmować rozdawnictwem wszelkich korzyści przez rozdawnictwo licznych stanowisk, po odzyskaniu niepodległości zaczął się „wyścig do koryta, wyścig interesów”, jak pisał Roman Dmowski, „myśmy się nie wzięli do pracy, lecz do szastania pieniędzmi, prywatnie czy publicznie”; tworzono niepotrzebne posady, rozdawano koncesje, subwencje i kredyty, organizowano niepotrzebne roboty publiczne, kwitła spekulacja. Do rządzenia dopuszczono ludzi niekompetentnych, doszło do obniżenia poziomu życia politycznego. Nastąpiła „anarchia religijna, moralna, obyczajowa”.
26 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena kondycji naroduDysputa publiczna oscylowała wokół zagadnienia wartości narodu jako suwerena, będącego źródłem demokracji. Jan Bobrzyński definiował zasadę „suwerenności woli ludu” wprost jako „panowanie i gospodarkę czynników najnieudolniejszych czyli ochlokrację”. Adolf Bocheński, wyraźnie pod wpływem lektury Gustawa Le Bon’a, dostrzegał w jego masie jedynie bezmyślny tłum, nielogiczny i niekompetentny. Ruchy zbiorowe uznawał za bezsensowne, a przykładem skandalicznego podejścia do zagadnień publicznych była aprobata, także ze strony elit intelektualnych, zabójstwa prezydenta Narutowicza. W takich sprawach jak prowadzenie polityki zagranicznej, armii oraz finansów państwa, a właściwie wszystkich istotnych spraw państwowych, władza ludu i jego reprezentantów, których nazywał „cywilnymi analfabetami”, „sejmowymi krzykaczami” powinna być całkowicie wyłączona, bo dopuszczenie mas w tych sprawach do decyzji to jak „dawanie dzieciom zapałek”. Jednocześnie celem dla niego było „podniesienia stanowiska naszego narodu w hierarchii światowej”; dopuszczał myśl, że stosunek szerokich mas do państwa może się zmienić wskutek „powolnej pracy całych lat, wzrostu oświaty, ogólnej zamożności, rozwoju samorządu i dopuszczenia ludności do jakiegokolwiek wpływu na bieg spraw państwowych”.
27 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena świadomości obywateliRoman Dmowski jedynie nielicznych uważał za obywateli świadomych swych zadań i obowiązków szczególnie w najważniejszych momentach dziejowych kraju, resztę traktował jako „bierny materiał”, nie mający zainteresowania dla spraw publicznych. Powodem takiego stanu był, jego zdaniem, brak kultury politycznej ogółu obywateli; wręcz uważał jej poziom za jeden z najniższych w Europie. Podobnego zdania był Roman Rybarski, uważając, że „najgłówniejszym” źródłem kryzysu jest „sprzeczność, zachodząca między naszym ustrojem politycznym a stanem kultury politycznej społeczeństwa i jego wychowania obywatelskiego”.
28 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena kondycji obywateliStanisław Estreicher uważał, że społeczeństwo jest politycznie niewyrobione, a ta sytuacja uległa pogorszeniu z powodu dopuszczenia do aktu wyborów kobiet; to była, jego zdaniem, główna przyczyna anarchii w państwie: „Ogromna część ludności interesuje się życiem politycznym jedynie tylko w chwilach gorączki wyborczej, a poza tym jest apolityczna i właśnie dlatego apartyjna. Bezpartyjności – będącej objawem niskiej kultury politycznej – nie należy szukać jedynie tylko u
29 Krytyka parlamentaryzmu w II RP- ocena naroduNaród, głoszono, nie chce pełnić funkcji suwerena, nie interesuje go to, nie uważa państwa za wspólne dobro, o które trzeba dbać. „Polska jest ciągle w poszukiwaniu proroków, którzy by ją wprowadzili do ziemi obiecanej, jakkolwiek przy zdarzającej się okazji lubi proroki swoje kamienować. Wynikiem takiego stanu rzeczy jest zupełny brak poczucia odpowiedzialności u przeciętnego obywatela za to, co się stać może i wielka niestałość form życia publicznego. Dla znakomitej większości obywateli polskich państwo jest ciągle jeszcze rzeczą daleką, mało zrozumiałą i bez mała obcą. Woli jego należy się poddać, jeśli ono tego stanowczo wymaga i grozi represją, ale nie dlatego żeby wola państwa była wolą naszą, tylko [dlatego], iż jest ona od naszej mocniejsza. O tych, którzy rządzą państwem, albo którzy je reprezentują, przeciętny Polak mówi:
30 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena postaw obywateliWzory postaw Polaków wywodziły się z czasów zaborów. „Bunt przeciwko władzy stał się nakazem najwyższej moralności dla Polaka. Zbrojne powstanie i negacja duchowa wobec rządu były jedynym środkiem życia idei niepodległości narodu”. „Smutna spuścizna po czasach niewoli: zwalanie winy za wszystko zło na rząd-musi nareszcie zniknąć z umysłowości polskich mas, a nawet jej kierowników. Wyciąganie rąk do rządu po wszystko, składanie nań winy za wszystko – popłaca może, ale nie zapobiega złemu i nie przynosi poprawy [...]. Jan Bobrzyński zarzucał, że powszechnie narzekano na państwo i władzę, ośmieszając te instytucje w oczach Polaków. Powodów tego stanu upatrywał w zbytnim zdemokratyzowaniu organów władzy, ich „proletaryzacji moralnej i materialnej”. Doboszyński zauważał, że jeśli były prezydent (Stanisław Wojciechowski) jeździ tramwajem to dochodzi do „profanacji” władzy. Oportunizm wyrażał się przede wszystkim w lekceważeniu prawa. A tymczasem uświadamiano znaczenie praworządności w państwie. Zwracał na to uwagę W. Komarnicki, pisząc, iż jest to „naczelny postulat, conditio sine qua non, być albo nie być państwa polskiego”. „Lekceważenie i pogarda dla prawa dezorganizują władze państwowe oraz deprawują ludność”. Tylko władza oparta na prawie jest władzą silną. Drogą do odrodzenia państwa jest odrodzenie prawa. Ogromny udział ma w tym niezawisłe sądownictwo – „wszelki wyjątek w tej dziedzinie byłby podkopaniem fundamentów państwowych”. Brak szacunku do prawa sięgał swymi korzeniami czasów zaborów. Jak wspominał w swoich pamiętnikach Michał Bobrzyński, sprawujący urząd namiestnika cesarskiego w Galicji, uznawano urzędników „uczynnych”, którzy gotowi są załatwić sprawę petenta nawet z obejściem prawa lub w sposób sprzeczny z prawem, choć głośno rozprawiano nad potrzebą stosowania się do obowiązującego prawa. O bezprawiu od początku istnienia państwa wypowiadało się wielu ówczesnych polityków, ludzi nauki, publicystów. „[…] uważa się za normalne uchylanie się od przepisów prawnych i rozporządzeń rządowych, nakładających na obywateli jakiekolwiek ograniczenia. Ludzie, którzy bez wahania poświęcą nie tylko życie, ale cały majątek w chwili walki zbrojnej z najeźdźcą, nie uważają zgoła za czyn niepatriotyczny zatajenie dochodu przy wymiarze podatku lub ofiarowanie łapówki urzędnikowi państwowemu”, „[…] stupięćdziesięcioletnia tęsknota za własnym państwem wyrobiła w społeczeństwie naszym naiwną wiarę we wszechpotęgę państwa. Samopomoc społeczna (będąca narzędziem walki z zaborcą – ILM) […] jakby zamarła. Wszyscy oczekują wszystkiego od państwa”. […] Wskutek tego państwo ugina się pod rosnącymi nieustannie ciężarami finansowymi, a dochody skarbu państwowe[go] zawodzą”.
31 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena sytuacji gospodarczejW kraju, jak powszechnie uważano, szerzyła się korupcja; oprócz części społeczeństwa, które się kierowało zasadami przyzwoitości i uczciwości, prym wiedli różnego rodzaju spryciarze i oszuści, korzystający z niejasności prawa, słabego sądownictwa, braku sprawnego aparatu administracyjnego. „Wszystko to, co mówimy i słyszymy o walucie, o podatkach, o kredytach, o inflacji, o drożyźnie daje w rezultacie jeden fakt ogólny, przerażający w swej potworności. Oto, wbrew wszystkim szumnym hasłom, głoszonym wszędzie i przez wszystkich, praca, w żadnej swej postaci, nie daje dziś w Polsce ani siły, ani znaczenia, ani honoru, ani zapewnia nawet możności życia i utrzymania. Panuje natomiast kapitał i to nawet nie kapitał produkcyjny, ale kapitał spekulacyjny i pasożytniczy”.
32 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena kondycji obywateliWalki toczące się między stronnictwami w trakcie kampanii wyborczych i od czasu obrad pierwszego Sejmu Konstytucyjnego znajdowały swoje odzwierciedlenie w agresji obywateli. Gwałtowne ataki politycznych oponentów z sejmu przenosiły się na ulicę. Niektórych stronnictwom wprost zarzucano, że podpierają się wzburzonym tłumem, aby osiągnąć założone cele polityczne. Do najbardziej dramatycznych wydarzeń doszło w związku z wyborem Gabriela Narutowicza na prezydenta Rzeczypospolitej. Negatywne zjawiska, zauważane w życiu publicznym, tłumaczono niskim poziomem świadomości obywatelskiej oraz kultury politycznej; a nawet jej zupełnym upadkiem. Masy społeczne uważano za „politycznych analfabetów”. Niewątpliwe znaczenie miała też powszechna bieda, i to nie tylko wśród ludzi z nizin; niejednokrotnie tyczyło się to również ówczesnej inteligencji, której szeregi często zasilała zbankrutowana dawna szlachta. Sprawę stopnia zamożności podkreślano jako czynnik istotny dla ładu demokratycznego. „Człowiekowi zależnemu gospodarczo, pisał A. Doboszyński, trudno wytworzyć sobie niezależne zdanie o sprawach publicznych. Wyborcy powinni mieć własną wolę i polegać na własnej zaradności, co daje im indywidualny warsztat czy gospodarstwo”.
33 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena kultury politycznej obywateliW społeczeństwie rodziły się wręcz podejrzenia, podsycane przez plotki i pogłoski, że wyżsi funkcjonariusze państwowi należą do różnych „tajnych spisków”, a wręcz, że za utworzeniem rządu stoi masoneria, co miało prowadzić do triumfu żydostwa. Było to całkowite podważenie zaufania do zasad demokratycznych, a głównie jawności i praworządności. W te spiskowe teorie w różnych kręgach społecznych święcie wierzono. Daszyński za prowodyrów tych plotek uważał endeków: „Narodowa Demokracja ma jeden wielki talent partyjny: nieuznawanie faktów. Nie chce uznać faktu, że np. w Polsce są trzy miliony Żydów. Tak samo nie życzy sobie po prostu uznać faktu, że w państwie jest około pięciu milionów Ukraińców i Białorusinów. […] w głębi duszy nie uznaje też faktu, że socjaliści mają blisko milion wyborców. […] Wobec faktów, wobec których ślepiec by się zastanowić musiał, Narodowa Demokracja widzi nadzwyczajnie bystro „masonów”, „mędrców Syjonu”, intrygę niemiecką, rosyjską, angielską, palestyńską, nowojorską itd. Intrygantom wszystko zdaje się intrygą…”.
34 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena zróżnicowania narodowegoGorąca debata tyczyła się kwestii mniejszości narodowych; był to bardzo poważny problem Drugiej Rzeczypospolitej. Efektem walk o granice na wschodzie było objęcie przez państwo polskie we władanie ogromnych terenów tzw. Kresów, które, jak zauważył to już Stanisław Głąbiński, wcale nie były jedynie nadgranicznymi terytoriami; zajmowały niemalże połowę obszaru Rzeczypospolitej. Zamieszkiwały je licznie inne narodowości, a Polacy byli na znacznych obszarach w mniejszości. Było rzeczą oczywistą, że to zrodzi szereg istotnych problemów we wzajemnych stosunkach. Napięta sytuacja i otwarte konflikty prowokowały do zajmowania przez część ówczesnych statystów i badaczy stanowiska wrogiego dla uznawaniu wszelkich praw politycznych zamieszkałej na Kresach niepolskiej ludności. Stąd wywodziły się poglądy o konieczności wprowadzenia ograniczeń w prawach wyborczych, likwidacji ruchów separatystycznych oraz pociągania do odpowiedzialności za działania przeciwko Rzeczypospolitej; skoro ludność sprzeciwia się obowiązkom nałożonym przez Konstytucję dbałości o dobro państwa, to nie powinna uczestniczyć w jego dobrodziejstwach. Z drugiej jednak strony nie popierano koncepcji federalistycznej Piłsudskiego ani programu Polski narodowej, gdyż granice państwa byłyby zredukowane do „niewielkich rozmiarów”. Sprzeciwiano się także planom autonomii terytorialnych, gdyż efektem tego rozwiązania mogła być groźba odpadnięcia tych ziem od Rzeczypospolitej.
35 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-równość obywateliW owym czasie bardzo szeroko poruszano problem, jak rozumieć w praktyce zasadę równości wszystkich obywateli. Obok niekwestionowanej równości wobec prawa rozważano kwestię równości praw politycznych, a także predyspozycji do udziału w rządzeniu państwem. Jan Bobrzyński uważał, że z powodu bezwzględnego stosowania się do zasady równości dochodzi do eliminacji „fachowości i talentów”, gdyż demokracja „obawia się wszelkiej indywidualnej tężyzny, rozumu i krytyki”. Zdaniem Adama Doboszyńskiego w demokratycznym głosowaniu wybiera się „głównie średniaków – w których masa widzi swe dokładne odzwierciedlenie. […] Wybór , twierdził ów autor, nie wyłoni natomiast nigdy człowieka bardzo zdolnego, może nawet genialnego, lecz pozbawionego umiejętności czy chęci, czy czasu na podobanie się tłumom”. Uwagę ówczesnych poruszała zatem kwestia dla ustroju demokratycznego problematyczna czyli znaczenie i rola wybitnej jednostki w społeczeństwie demokratycznym. Często mówiono i pisano o pojęciu tak zwanej elity, co było wyrazem dążeń do podniesienia poziomu rządzenia i kultury politycznej. Na lewicy negowano w ogóle to zagadnienie z powodu niemożności ustalenia kryteriów, według których następowała by ocena, kto jest najmądrzejszy; dużą wagę na konieczności wyłonienia elity przywiązywali publicyści i politycy prawicowi, skupiając się jedynie na potrzebie prawidłowej „selekcji nominacyjnej” kandydatów do elity.
36 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-sejmokracjaZnaczenie parlamentu w życiu narodu nie było kwestionowane, choć, jak twierdził Wacław Komarnicki, „w nim znajduje wyraz specyficzne przeciwstawienie państwa i społeczeństwa”, jednak parlament stanowi „węzeł życiowy społeczeństwa i państwa”. Z przyjęcia przewagi społeczeństwa nad państwem w formie radykalnego parlamentaryzmu wnosił, że twórcy Konstytucji mieli negatywny stosunek do idei państwowości, zaś ich sympatia leżała całkowicie po stronie społeczeństwa. Przyjęcie zasady demokracji pośredniej spowodowało, że zwyciężyła zasada parlamentaryzmu, która pogardliwie była nazywana sejmokracją, „absolutyzmem parlamentarnym” .„Nigdy nie widziano potężniejszego sejmu na świecie! Zamiast uchwalić w ciągu roku konstytucję, trzymano sejm konstytucyjny przez cztery lata, aby wyzyskać do ostatka władzę reakcji sejmowej”.
37 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-sejmokracjaataki na rządy sejmu wygłaszano z różnych stron sali sejmowej; „wszechwładza Sejmu może być tak samo tyranią jak wszechwładza monarchy” – przekonywał S. Thugutt, zaś W. Makowski twierdził, że wszechwładza parlamentu politycznego to „frazes”, „rekwizyt rzekomej demokracji”. Mówiono o „bankructwie parlamentaryzmu”, „komedii parlamentaryzmu” jako „komedii oszustwa”. Nadużycia przy wykonywaniu mandatu poselskiego odbijały się szerokim echem wśród opinii publicznej; być może przesadnie, lecz nie bezpodstawnie posądzano posłów o działania w interesie finansjery, a tym samym uzależnienie się od niej. Przywilej nietykalności poselskiej, objęty immunitetem, krytykowano jako „prawo do bezkarności”. Panowała swoista dwulicowość: pobłażano posłom „swojej” partii, a ostro krytykowano postępki posłów partii przeciwnej. Politykę partii skomentował Zbigniew Zaporowski: „W przeszło 20-letniej historii Sejmu Polski odrodzonej do rzadkości należały kluby prowadzące działalność w sposób obywatelski, traktujące wyborcę jako partnera a nie tylko jako dawcę głosów”.
38 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena mandatu wolnegoIdea mandatu wolnego, rozumianego jako reprezentacja „ideałów swoich wyborców” była w związku z tym podważana, tym bardziej, że posłowie działali w interesie swoich stronnictw oraz ich programów. Istotnym ograniczeniem mandatu reprezentatywnego była dyscyplina partyjna, którą w wywiadzie prasowym Kazimierz Bartel nazwał „jedną z największych plag naszego życia politycznego”. Zasadę konstytucyjną, że poseł w sejmie reprezentuje cały kraj za absurdalną uznawał J. Bobrzyński: „Wyłania się bowiem z takiej zasady prosta konsekwencja, że np. komunista, wybrany gdzieś na kresach za sowieckie pieniądze, jest reprezentantem całego państwa polskiego, całej ideologii, dążeń i postulatów nawet rdzennie polskiego społeczeństwa. Oczywisty absurd, ale ten absurd istnieje, zagwarantowany wyraźnie konstytucją”. Sejm kwalifikowano jako przedstawicielstwo partii a nie narodu, uważając, że doszło do powstania fikcji reprezentacji woli ludu, zaś władzę najwyższą dzierżą partie polityczne, Adolf Bocheński sejm nazywał „sanhedrynem partii”. Działalność partyjna została uznana za kombinatorstwo, wbijające się klinem między obywatela a Rzeczpospolitą. „Nie ma drogi pomiędzy obywatelem a Rzecząpospolitą, jak tylko przez ten płot, jak tylko przez partyjne pośrednictwo. Monopol tego pośrednictwa gotowi są ostatecznie matadorowi partyjni podzielić pomiędzy siebie w koalicyjnym układzie, ale wyzbyć się tego monopolu – za nic na świecie. Dopuścić do kilkunastu partii jeszcze jedną, to, po długich przetargach, może by się jeszcze dało zrobić, ale zmienić system, dopuścić do organizacji Narodu, do jego zespolenia z Rzeczpospolitą bez pośrednictwa partyjnego – za nic na świecie”. To uniemożliwia zjednoczenie narodu.
39 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena roli partii politycznychPrzedmiotem gorącej debaty publicznej była w ogóle potrzeba istnienia partii politycznych. Jedni optowali za znaczącym zmniejszeniem ich roli, a nawet eliminacją, inni brali system partyjny w obronę. Obrońcą znaczenia stronnictw w systemie politycznym był Zygmunt Żuławski, przekonując: „Czyż nie jest to skupienie się grupy ludzi dla urzeczywistnienia pewnych wspólnych celów? Czym byłoby społeczeństwo bez tego rodzaju koordynowania ludzkich wysiłków. Tworzenie partii nie jest złem, tworzenie partii jest dobrem, potrzeba tylko, by cel, który sobie partie stawiają, był dobry i odpowiedni. Zła jest partia, która stawia sobie złe cele lub bez wytycznych chce służyć poszczególnym jednostkom”. Ten socjalistyczny poseł uważał, że bez partii nie będzie postępu społecznego, a nawet, że nie istnieje społeczeństwo.
40 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-partiokracjaPrzeciwnicy partii podkreślali, że Rzeczpospolitą rządzi „zachłanna, demagogiczna partiokracja”, bo partie to „terror garstki spryciarzy, którzy zakuwają społeczeństwo w niewolę, aby zdobyć dla siebie warunki wszechwładzy i materialnych korzyści, warunki, jakich nie wymyślił nawet najskrajniejszy absolutyzm zamierzchłych czasów”. Społeczeństwo nie jest zainteresowane udziałem w działalności partyjnej. Wskazywano, że najwyżej 10 proc. inteligencji należy do organizacji partyjnych, a z niższych klas jest ich znacznie mniej. W Polsce nie istnieją „wielkie stronnictwa narodowe”. Partie są oderwane od społeczeństwa, „wiodą żywot zamkniętych konwentykli”. Podważając sens działalności partyjnej w ówczesnym wydaniu powoływano się na negatywne oceny społeczeństwa. Większość narodu, w przekonaniu S. Grabskiego, nie rozumie „taktyki kompromisów, układów, walk partyjno-parlamentarnych, ma do nich niechęć i pragnie przede wszystkim zgody stronnictw w imię wspólnego dobra Polski”. Z tego powodu obywatele nie wykazują zainteresowania, aby wstępować do partii. Obywatele, jak zauważył S. Thugutt, chlubią się wręcz, że nie należą do żadnej partii, twierdząc, że „niszczą one u swoich członków samodzielność myślenia”. Thugutt, powołując się na socjologa Moiseja Jakowlewicza Ostrogorskiego, stwierdził, że „stronnictwa polityczne, kształtując się na sektach religijnych, jak one praktykują zasadę, iż poza ich wyznaniem wiary nie ma zbawienia”. Zarzucano partiom, że powstają i istnieją tylko dla zaspokojenia żądzy władzy ambitnych polityków, a wokół szefa (szefów) partii tworzy się „warstwa zrutynizowanej biurokracji ludzi żyjących ze stronnictwa czy ludzi robiących przez stronnictwa karierę, którzy tępią wszelką herezję wewnątrz grupy z zapałem i wprawą, jakiej by się nie powstydził najbardziej służbisty policjant i prokurator”.
41 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-partyjnictwoNawet ci, którzy widzieli potrzebę istnienia partii, poddawali krytyce zjawisko, które nazywano „partyjnictwem”. Określenie to zrobiło w ówczesnej literaturze i debatach politycznych wręcz zawrotną karierę. S. Thugutt nazywał partyjnictwo chorobliwym, skrzywionym przywiązaniem do swojego ugrupowania, swoistym „patriotyzmem partyjnym”, „co doprowadza do tego, że Sejm przestaje być izbą ustawodawczą, a staje się karczmą niekiedy”. Podkreślał, że „[…] partia nie może zasłaniać nikomu narodu i państwa. Wzgląd na dobro partii nie uprawnia nikogo do czynów niemoralnych, świństw bowiem nie należy z reguły robić nie tylko dla partii, ale nawet w imię miłości Ojczyzny”. Adam Skwarczyński uważał, że polskie partie gwałcą podstawową zasadę demokracji, jaką jest „szacunek dla człowieka”. Zdefiniować to pojęcie próbował także Żuławski: „partyjnictwo, jak twierdził, polega na niedostępności dla wszystkich argumentów przeciwnika, polega na chęci zniszczenia wszystkich ludzi z przeciwnego obozu, polega na odmawianiu im prawa do życia, wyrzucaniu ich z pracy, polega na tym, ażeby wszystkich członków swej partii sterroryzować i zmusić do bezwzględnego posłuchu”. To prowadziło do „terroru partyjnego”, „dyktatury maszyny partyjnej”, „tyranii monopolu partii”, „monopolu pośrednictwa partyjnego”, a polityka zamieniała się w politykierstwo czy politykomaństwo. Owo „politykowanie” było […] czymś jak gdyby oderwanym od życia i pracy społeczeństwa, jakąś naroślą czy pasożytem na organizmie życia publicznego”. Tak pojmowana polityka „utuczyła tylko klikę ochlokratyczną”, „wytworzyła […] pojęcie i zasadę uprzywilejowanej bezkarności reprezentantów
42 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena karier partyjnych; znaczenie programówPoddawano miażdżącej krytyce stan ówczesnych partii, a w szczególności procedurę „selekcji ludzi partyjnych”. Podstawowym pytaniem było, czy partie zawiązują się wokół idei czy jednostek. A. Doboszyński twierdził, że w grę wchodzi tylko to drugie rozwiązanie: „uważanie partii za jakieś kuźnie pracy ideowej jest sprzeczne z doświadczeniem socjologicznym”, partia to „gang”, jednak wpisany w ustrój państwa, zaś „podział partyjny, nie miarkowany jakimś amortyzatorem […] musiałby rychło doprowadzić społeczeństwo do śmiertelnego skłócenia i wojny domowej”. Natomiast S. Estreicher uważał, że wszystko zależy od wewnętrznej organizacji stronnictwa, mianowicie: „dobrze zorganizowana partia to sito przepuszczające do elity tylko wyższej miary polityków. Źle zorganizowana partia dostaje się z braku należytej selekcji pod komendę klik, nie elit. Panowanie klik, a brak elit powoduje i dla partii i dla całego państwa wielkie niebezpieczeństwo. Programy partyjne, inspirowane przez klikę, grzeszą bądź to ciasnym egoizmem, panoszącym się ponad miarę, bądź to utopijnością. Taktyka takich partii jest bezwzględna i obracająca się łatwo przeciw państwu, a w każdym razie nie miarkowana na dobro publiczne” . Programy partyjne były oceniane jako narzędzia do szerzenia demagogii. Program, w przekonaniu W. Makowskiego, jest stworzony przez wyobraźnię, tworzy fikcję, ma „[…] przemawiać do wyobraźni i zyskiwać zwolenników można tylko wtedy, jeżeli program jest jaskrawy, jeżeli jaskrawo przemawia, jeżeli się narzuca, jeżeli się zaczepia silnie uczuciową stronę ludzką”. Między partiami odbywa się licytacja programów, toczy się walka o to, kto sięgnie dalej. Dochodzi do „rządów programowej poezji”, „programowej spekulacji”, „programowego oszustwa – to, zdaniem tego wybitnego parlamentarzysty i naukowca - charakterystyka rządów partyjnych”, a programy to „partyjny bęben”, przynoszący w efekcie „supremację interesów grupowych nad interesem zbiorowości”, eksponujący różnice, a więc ostatecznie podziały w społeczeństwie.
43 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena karier partyjnychW owym czasie rozważano, czy wykształcenie i talenty powinny odgrywać rolę przy selekcji działaczy politycznych; z jednej strony zasada równości skłaniała do przekonania, iż każdy ma prawo kandydować czy w inny sposób brać udział w życiu publicznym, zwłaszcza, że, jak podkreślano, często człowiek z nizin wykazuje się większym poziomem wyrobienia politycznego, zmysłu organizacyjnego, czy wreszcie zdrowego rozsądku niż najlepiej nawet wykształcony członek elity, z drugiej strony wskazywano na fakt, że interesy najniższego nawet proletariatu niekoniecznie będą najlepiej reprezentowane przez niepiśmiennego wyrobnika oraz tendencję wyborców chłopskich czy robotniczych do głosowania bynajmniej nie na stronnictwa klasowe.
44 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-wyboryPartie oceniano jako „skrajne oligarchie”, zaś ich przywódców „oligarchami partyjnymi”, wyzyskującymi moralnie i materialnie ciemne masy „w sposób wołający o pomstę do nieba”. Proceder ten widoczny był szczególnie w trakcie wyborów. Ocena okresu wyborczego, kończącego się głosowaniem była w owym czasie różnorodna. Pojawiały się głosy, że wybory to „najnieszczęśliwsza czynność wynaleziona przez rodzaj ludzki”, prowadzi bowiem do kryzysów społecznych, są to „magazyny nienawiści”, w ich trakcie odbywa się „zwierzęca walka o głosy”, a „zdobycie diet poselskich za wszelką cenę w pięcioprzymiotnikowej tragikomedii staje się alfą i omegą dążeń politycznych”.
45 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-system wyborczyKrytyce poddawano kształt ordynacji wyborczej z 1922 roku, zdając sobie sprawę, że „prawo wyborcze to droga, na jakiej powstaje reprezentacja”, w jednakowym stopniu do sejmu jak i senatu. W pierwszej kolejności zaatakowano sens kampanii wyborczej, w trakcie której króluje propaganda. „Wszelka propaganda, pisał A. Doboszyński, gra na uczuciach i namiętnościach, nie służy więc zamysłom tych, którzy pragną dowiedzieć się prawdziwej woli społeczeństwa, ale służy głównie kombinacjom aferzystów politycznych, chcących nabrać swych współobywateli i zmusić ich do głosowania wbrew ich własnym interesom. W społeczeństwach kapitalistycznych długotrwałe okresy wyborcze stanowią regułę; w tym czasie ogromne kapitały płyną na propagandę. Im dłuższy okres agitacji i im większa suma pieniędzy wydanych na akcję wyborczą, tym większe oszołomienie ogarnia wyborców. Po kilku tygodniach, a w niektórych krajach nawet po kilku miesiącach takiej orgii propagandowej, przeciętny człowiek gotów jest głosować na przekór temu, co uważał za słuszne przed rozpoczęciem kampanii wyborczej”. Kampania wyborcza – dowodził Niedziałkowski – powinna być „walką o ideały, o programy, o plany, o zasady, a nie inwektywy osobiste”.
46 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena systemu proporcjonalnegoNajczęściej uderzano w system proporcjonalny, który, choć przewidywał możliwość kandydowania każdego chętnego po zebraniu przez niego 50 podpisów, to jednak w rzeczywistości promował partie; za kandydatami stały w rzeczywistości stronnictwa. Tym samym obywatele nie mieli wpływu na wybór określonych kandydatów, jedynie na numer listy i na stojącego na czele kandydata; sejm a także senat był złożony z „reprezentantów i pionków partyjnych”. „Nadużycie z kandydatami czołowymi, stawianymi na przynętę, jest oszukiwaniem wyborców i kryje w sobie możność przemycania demagogów, pionków, spryciarzy”. Bardzo ostro zasadę proporcjonalności krytykował publicysta prawicowy A. Bocheński: „ordynacja proporcjonalna, to znaczy ordynacja, która zmusza do głosowania wyłącznie na stronnictwa, wyklucza de facto całą olbrzymią masę obywateli od realnego wpływu na bieg spraw państwowych”. Zjawisko to tłumaczył ścisłym uzależnieniem posła od partii, która go umieściła na liście wyborczej, a która z tego powodu powinna mieć również możność odwołania w przypadku sprzeniewierzenia się interesom partyjnym. „[…] poseł wybrany na liście nie jest wybrany dzięki swym indywidualnym zdolnościom, ale wyłącznie dzięki programowi i desygnacji stronnictwa. Nie ma więc prawa występować wbrew woli tego stronnictwa. Partia powinna mieć prawo usunąć go w każdej chwili z sejmu. […] Ordynacja proporcjonalna to dyktatura zarządu partii nad sumieniem posła. Pisano wówczas o „kieracie kluczy partyjnych”, „absurdzie ślepego, bezmyślnego głosowania na listy”, „bezmyślnym akcie wrzucenia jakiegoś numerka listy osób”, „mechanicznej, bezkrytycznej, ślepej liczbie”.
47 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-system większościowy, jowCoraz więcej zwolenników zyskiwały wybory większościowe w okręgach jedno- najwyżej dwu-mandatowych: „ordynacja jednomandatowa to bezpłatna premia dla ludzi niezaangażowanych w stronnictwach politycznych […] to ogromny krok do normalizacji życia politycznego w Polsce”, pisał A. Bocheński. Ordynacja jednomandatowa to „emancypacja moralna i intelektualna członka parlamentu od wpływu bezwzględnie dążących do władzy szczytów stronnictwa”. „Niezależni posłowie, wybrani w okręgach jednomandatowych, [umieją –ILM] zajmować stanowisko rzeczowe do spraw państwowych”, to „koniec opozycji bezwzględnej, przejście większości posłów opozycji na podwórko
48 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena posłówNiemoralne zachowanie posłów było widoczne już wkrótce po wyborach. Polegały mianowicie na częstych zmianach barw klubowych, wywoływanych spekulacjami co do możliwości zrobienia w nich kariery, zwłaszcza, gdy określone stronnictwa traciły na znaczeniu. Kluby poselskie przechodziły stale ciężkie kryzysy wewnętrzne. Poseł, który uzyskał mandat, starał się go utrzymać za wszelką cenę; diety, naówczas wysokie, stanowiły pokaźny dochód. O jednym z posłów W. Witos pisał, że „przywiązanie do mandatu poselskiego zaciemniło mu wszystko, toteż dla niego gotów był do wszelkich zmian i poświęceń”; w 1928 roku zażądał „zabezpieczenia mu poselskiego krzesła” w PSL-Piast – gdy nie otrzymał gwarancji zaproponował swoją kandydaturę w BBWR, u dotychczasowego konkurenta politycznego. Z. Zaporowski podaje przykład Stefana Tatarczaka, posła w latach i oraz senatora w latach , który w Sejmie prawie wcale się nie odzywał, nie urządzał wieców z wyborcami, nie wykazywał się prawie w ogóle inicjatywą, ale gdy zbliżał się termin wyborów, wstępował w niego nowy duch. Rozwijał niezwykłą aktywność, broniąc interesów wsi, nie cofał się przed demagogią i pomówieniami. Stale zmieniał przynależność partyjną: od PSL „Wyzwolenie” przez SCh, SL, BBWR aż po OZN. „To była cena, jaką płacił za mandat, ale był, jak widać, bardzo skuteczny”.
49 Krytyka parlamentaryzmu w II RP-ocena kultury politycznej w sejmieKultura polityczna w sejmie pozostawiała wiele do życzenia; to na jego forum dawało się słyszeć głosy, że „chamstwo jest połączone z demokracją”. W sejmie szerzyło się chorobliwe gadulstwo, a nadto nieumiejętność prowadzenia debaty z poszanowaniem przeciwnika politycznego, brakowało tolerancji i zrozumienia dla odmiennych poglądów; „podstawą tego myślenia jest nie mający u nas prawa obywatelskiego pogląd, że i nasz przeciwnik ma także prawo do wpływania na bieg spraw państwowych i że jeżeli na przykład przy wyborach nie ma on widoków przejścia z listy swojego stronnictwa, można mu udzielić miejsca na własnej liście, o ile go się uważa za pożytecznego w legislaturze. To już dla nas nie mit, ale bajka o żelaznym wilku”. Mówcom sejmowym przerywano okrzykami, wrzawą, tupaniem, czasem byli grubiańsko obrażani, zdarzały się nawet bójki. „Razi mnie w naszym sejmie – pisał I. Daszyński - mała dbałość posłów o godność osobistą podczas rozpraw publicznych. Wyzwiska i jeszcze od nich duchem uboższe przerywania mogą doprowadzić do rozpaczy ludzi delikatniejszych nerwów”. Politykę partii w sejmie ostro krytykował I. Daszyński: „Ordynarny szwindel partyjny ubiera się […] w szaty odrodzenia kraju. […] Wszystko ma służyć do wzmocnienia partii, którą się utożsamia z – Ojczyzną! Ten potok kłamstwa publicznego może człowieka uczciwego pozbawić doszczętnie wiary w ludzi i ludzkość ….”
50 Krytyka parlamentaryzmu w II RP- postępowanie posłówPosłowie, „włócząc się po biurach rządowych”, załatwiali sobie różne „partyjne czy osobiste interesy”, szerzyła się „korupcja partyjna”, wręcz „terror partyjny”. Narzędziem w tym celu były interpelacje oraz tak zwane interwencje. Za szczególnie szkodliwe zjawisko Daszyński uważał wydawanie przez partie poleceń rządowi, aby przyjmował na posady rządowe jej członków lub protegowanych. „Przy każdym telefonie sejmowym siedzą równocześnie dziesiątki posłów, telefonujących do wszelkich możliwych i niemożliwych biur i urzędów. Tysiące razy zachodzą posłowie do biur ministrów, wojewodów, starostów i do wszelkich urzędników, aby
51 Nowela sierpniowa 1926 Art. 25 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. otrzymuje brzmienie następujące: Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje, otwiera, odracza i zamyka Sejm i Senat. Sejm winien być zwołany na pierwsze posiedzenie w trzeci wtorek po dniu wyborów i corocznie najpóźniej w październiku na sesję zwyczajną. Prezydent Rzeczypospolitej może zwołać Sejm w każdym czasie na sesję nadzwyczajną wedle własnego uznania, a winien to uczynić na żądanie 1/3 ogółu posłów w ciągu dwóch tygodni. Inne wypadki zebrania się Sejmu na sesję nadzwyczajną określa Konstytucja. Odroczenie wymaga zgody Sejmu, jeżeli ma być w ciągu tej samej sesji zwyczajnej powtórzone, lub jeżeli przerwa ma trwać dłużej niż 30 dni. Rząd składa Sejmowi na sesji projekt budżetu wraz z załącznikami (art. 4) nie później niż na 5 miesięcy przed rozpoczęciem następnego roku budżetowego. Od chwili złożenia Sejmowi projektu budżetu sesja sejmowa nie może być zamknięta, dopóki budżet nie będzie uchwalony, lub dopóki nie upłyną terminy, przewidziane w niniejszym artykule. Jeżeli Sejm najdalej w ciągu 3 1/2 miesięcy od dnia złożenia przez Rząd projektu budżetu nie uchwali, Senat przystępuje do rozważania złożonego projektu. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni nie prześle Sejmowi swojej uchwały w przedmiocie budżetu wraz z przyjętemi zmianami, uważa się, że przeciw projektowi zarzutów nie podnosi (art. 35 ust. 1). Jeżeli Sejm w ciągu 15 dni po otrzymaniu budżetu z przyjętemi przez Senat zmianami ponownej uchwały nie poweżmie (art. 35 ust. 3), uważa się poprawki Senatu za przyjęte. Prezydent Rzeczypospolitej ogłasza budżet jako ustawę w brzmieniu: a) przyjętem przez uchwałę Sejmu, jeżeli Sejm i Senat budżet w ustalonych terminach rozpatrzyły i Sejm, bądź przyjął, bądź odrzucił poprawki Senatu (art. 35 ust. 3); b) przyjętem przez Sejm, albo przez Senat, jeżeli tylko Sejm, względnie Senat uchwalił budżet w oznaczonym terminie; c) projektu rządowego, jeżeli ani Sejm ani Senat w oznaczonych terminach uchwał co do całości budżetu nie powzięły. Postanowienie, zawarte w ustępie poprzednim artykułu niniejszego, nie ma zastosowania, jeżeli Sejm odrzuci w całości przedłożony przez Rząd projekt budżetu. Jeżeli Sejm jest rozwiązany, a budżet na dany rok budżetowy lub przynajmniej prowizorium budżetowe na czas aż do zebrania się nowego Sejmu nie jest uchwalone. Rząd ma prawo czynić wydatki i pobierać dochody w granicach zeszłorocznego budżetu aż do uchwalenia przez Sejm i Senat prowizorium budżetowego, które Rząd obowiązany jest złożyć Sejmowi na pierwszem posiedzeniu po wyborach. Jeżeli Sejm jest rozwiązany, a ustawa zezwalająca na pobór rekruta nie jest uchwalona. Rząd ma prawo zarządzić pobór rekruta w granicach zeszłorocznego, przez Sejm uchwalonego, kontyngentu.
52 Art. 4. Art. 26 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. otrzymuje brzmienie następujące: Prezydent Rzeczypospolitej rozwiązuje Sejm i Senat po upływie czasu, na który zostały wybrane (art. 11). Prezydent Rzeczypospolitej może rozwiązać Sejm i Senat przed upływem czasu, na który zostały wybrane, na wniosek Rady Ministrów umotywowanem orędziem, jednakże tylko raz jeden z tego samego powodu. Wybory odbędą się w ciągu 90 dni od dnia rozwiązania, termin ich będzie oznaczony bądź w orędziu Prezydenta o rozwiązaniu Sejmu i Senatu, bądź w uchwale Sejmu lub Senatu. Art. 5. Art. 44 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. uzupełnia się następującymi końcowemi postanowieniami: Prezydent Rzeczypospolitej ma prawo w czasie gdy Sejm i Senat są rozwiązane, aż do chwili ponownego zebrania się Sejmu (art. 25), wydawać w razie nagłej konieczności państwowej rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie ustawodawstwa państwowego. Rozporządzenia te nie mogą jednak dotyczyć zmiany Konstytucji i spraw przewidzianych w art. 3 ust. 4; art. 4, 5, 6, 8, 49 ust. 2; art. 50 i 59 ustawy Konstytucyjnej, ani też ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu. Ustawa może upoważnić Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, w czasie i w zakresie, przez tę ustawę wskazanych, jednakże z wyjątkiem zmiany Konstytucji. Rozporządzenia, przewidziane w dwóch poprzednich ustępach, będą wydawane z powołaniem się na postanowienie Konstytucji, zawarte w tych ustępach, na wniosek Rady Ministrów i podpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów i wszystkich ministrów, oraz ogłoszone w Dzienniku Ustaw. Rozporządzenia te tracą moc obowiązującą, jeżeli nie zostaną złożone Sejmowi w ciągu dni 14 po najbliższym posiedzeniu Sejmu lub jeżeli po złożeniu ich Sejmowi zostaną przez Sejm uchylone. Art. 6. W art. 58 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. dodaje się następujące nowe zdanie: Wniosek, żądający ustąpienia Rady Ministrów lub poszczególnych ministrów, nie może być poddany pod głosowanie na tem posiedzeniu, na którem został zgłoszony.
53 Konstytucja kwietniowa 1935Konstytucję kwietniową uchwalono podstępem na jednym posiedzeniu w dniu 26 stycznia 1934 roku w drugim i trzecim czytaniu, korzystając z nieobecności posłów opozycyjnych, którzy opuścili salę obrad. Stawiano im potem zarzuty, że zamiast pracować nad tezami konstytucyjnymi ,,poszli „do bufetu”. Mocą Konstytucji za najwyższą wartość uznano wspólne dobro utożsamiane z państwem; podejmowanie wysiłku w celu wzmocnienia jego potęgi stało się szczególnym obowiązkiem wszystkich obywateli, za którego właściwą realizację odpowiadali swoim honorem przed potomnością. W kontekście art. 1 Konstytucji kwietniowej uznano, że nie naród był suwerenem lecz państwo, któremu przyznano walor pierwotności względem nie tylko jednostek ale także wspólnoty narodowej. W art. 9 Konstytucja odwoływała się ponadto do pojęcia dobra powszechnego, które, co już wówczas podkreślano, nie da się zdefiniować. Działanie obywateli na rzecz owego dobra powszechnego miało przyczyniać się do wyłonienia elity (art. 7 ust. 1); mianowicie ci obywatele, którzy mieli największe w tej mierze zasługi uzyskiwali przywilej zaliczenia do elity. Choć Konstytucja wprost nie przewidywała żadnych ograniczeń w dostępie do elity, ani nie precyzowała zasad jej wyodrębnienia, z pewnością pierwszeństwo w zaliczeniu do niej dawała osobom walczącym o odzyskanie niepodległości. Formowanie elity miało odbywać się nie według kryteriów partyjnych, narodowościowych czy religijnych, lecz moralnych. Członkom elity przysługiwały szczególne prawa, jednak nie o charakterze osobistym lecz politycznym w postaci wpływu na sprawy publiczne. Nie odżegnując się od demokracji, pojmowano ją w inny sposób, jako „równanie ku górze”.
54 KONSTYTUCJA 1935 Art. 1. (1) Państwo Polskie jest wspólnem dobrem wszystkich obywateli. (2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie. (3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa. (4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swojem imieniem. Art. 2. (1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej. (2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historji za losy Państwa. (3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata. (4) W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
55 KONSTYTUCJA 1935 Art. 3. (1) Organami Państwa, pozostającemi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, są: Rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, Sądy, Kontrola Państwowa. (2) Ich zadaniem naczelnem jest służenie Rzeczypospolitej. Art. 4. (1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa. (2) Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki. (3) Państwo powoła samorząd terytorjalny i gospodarczy do udziału w wykonywaniu zadań życia zbiorowego. Art. 5. (1) Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego. (2) Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń. (3) Granicą tych wolności jest dobro powszechne.
56 KONSTYTUCJA 1935 Art. 6. Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków. Art. 7. (1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne. (2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień. Art. 8. (1) Praca jest podstawą rozwoju i potęgi Rzeczypospolitej. (2) Państwo roztacza opiekę nad pracą i sprawuje nadzór nad jej warunkami. Art. 9. Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnem współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego. Art (1) Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa, wyrażonemi w jego prawach. (2) W razie oporu Państwo stosuje środki przymusu.
57 KONSTYTUCJA 1935 II. Prezydent RzeczypospolitejArt. 16 (1) Wybór Prezydenta Rzeczypospolitej odbywa się w sposób następujący: (2) Kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej wybiera Zgromadzenie Elektorów. (3) Ustępującemu Prezydentowi Rzeczypospolitej służy prawo wskazania innego kandydata. (4) Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej z tego uprawnienia skorzysta, wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej dokonają obywatele w głosowaniu powszechnym z pomiędzy dwóch kandydatów: Zgromadzenia Elektorów i ustępującego Prezydenta Rzeczypospolitej. (5) Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej oświadczy, że nie zamierza skorzystać z prawa wskazania kandydata albo w ciągu siedmiu dni od dokonanego przez Zgromadzenie Elektorów wyboru nie wskaże innego kandydata i nie zarządzi głosowania powszechnego, kandydat Zgromadzenia Elektorów uznany będzie za obranego na Prezydenta Rzeczypospolitej. Art. 17 (1) Zgromadzenie Elektorów składa się z Marszałka Senatu, jako przewodniczącego, Marszałka Sejmu, jako jego zastępcy, z Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz 75 elektorów, wybranych z pośród obywateli najgodniejszych w 2/3 przez Sejm i w 1/3 przez Senat.
58 KONSTYTUCJA 1935 Art. 11 Prezydent Rzeczypospolitej, jako czynnik nadrzędny w Państwie, harmonizuje działania naczelnych organów państwowych. Art. 12 Prezydent Rzeczypospolitej: a) mianuje według swego uznania Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek mianuje Ministrów; b) zwołuje i rozwiązuje Sejm i Senat; c) zarządza otwarcie, odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu; d) jest Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych; e) reprezentuje Państwo na zewnątrz, przyjmuje przedstawicieli państw obcych i wysyła przedstawicieli Państwa Polskiego; f) stanowi o wojnie i pokoju; g) zawiera i ratyfikuje umowy z innymi państwami; h) obsadza urzędy państwowe, Jemu zastrzeżone. Art. 13 (1) Prezydent Rzeczypospolitej korzysta z uprawnień osobistych stanowiących Jego prerogatywy. (2) Do prerogatyw tych należy: a) wskazywanie jednego z kandydatów na Prezydenta Rzeczypospolitej i zarządzanie głosowania powszechnego; b) wyznaczenie na czas wojny następcy Prezydenta Rzeczypospolitej; c) mianowanie i odwoływanie Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesa Najwyższej Izby Kontroli; d) mianowanie i zwalnianie Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; e) powoływanie sędziów Trybunału Stanu; f) powoływanie senatorów piastujących mandat z wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej; g) mianowanie i zwalnianie Szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej; h) rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji; i) oddawanie członków Rządu pod sąd Trybunału Stanu; j) stosowanie prawa łaski. Art. 14 (1) Akty urzędowe Prezydenta Rzeczypospolitej wymagają do swej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów i właściwego Ministra. (2) Akty urzędowe, wypływające z prerogatyw Prezydenta Rzeczypospolitej, nie wymagają kontrasygnaty.
59 KONSTYTUCJA 1935 III. Rząd Art. 25 (2) Rząd składa się z Prezesa Rady Ministrów i Ministrów. Art. 26 Ministrowie dla rozstrzygania spraw wymagających uchwały wszystkich członków Rządu tworzą Radę Ministrów pod przewodnictwem Prezesa Rady Ministrów. Art. Art. 28 Prezes Rady Ministrów i Ministrowie są odpowiedzialni politycznie przed Prezydentem Rzeczypospolitej i mogą być przez Niego w każdym czasie odwołani. Art. 29 (1) Sejm, w wykonaniu prawa kontroli parlamentarnej nad działalnością Rządu, może zażądać ustąpienia Rządu lub Ministra. (2) Wniosek taki może być zgłoszony tylko podczas sesji zwyczajnej, a głosowanie nad nim nie może się odbyć na posiedzeniu, podczas którego został zgłoszony. (3) Jeżeli za wnioskiem wypowie się Sejm zwykłą większością głosów, a Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu trzech dni nie odwoła Rządu lub Ministra, ani też Izb Ustawodawczych nie rozwiąże - wniosek będzie rozpatrzony przez Senat na najbliższym posiedzeniu. (4) Jeżeli Senat wypowie się za wnioskiem, uchwalonym przez Sejm, Prezydent Rzeczypospolitej odwoła Rząd lub Ministra, chyba że rozwiąże Sejm i Senat. Art. 30 (1) Niezależnie od odpowiedzialności politycznej przed Prezydentem Rzeczypospolitej i parlamentarnej przed Sejmem, Prezes Rady Ministrów i Ministrowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za umyślne naruszenie Konstytucji lub innego aktu ustawodawczego, dokonane w związku z urzędowaniem.
60 KONSTYTUCJA 1935 IV. Sejm Art.31 (1) Sejm sprawuje funkcje ustawodawcze i kontrolę nad działalnością Rządu; nadto do Sejmu należy ustalanie budżetu i nakładanie ciężarów na obywateli. (2) Kontrola nad działalnością Rządu wyraża się w prawie Sejmu: a) żądania ustąpienia Rządu lub Ministra; b) pociągania wespół z Senatem Prezesa Rady Ministrów lub Ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej; c) interpelowania Rządu; d) zatwierdzania corocznie zamknięć rachunków państwowych i udzielania Rządowi absolutorium; e) udziału w wykonywaniu kontroli nad długami Państwa. (3) Funkcje rządzenia Państwem nie należą do Sejmu. Art. 32 (1) Sejm składa się z posłów, wybranych w głosowaniu powszechnym, tajnym, równym i bezpośrednim. (2) Kadencja Sejmu trwa lat pięć, licząc od dnia zwołania. (3) Rozwiązanie Sejmu przed upływem kadencji wymaga wskazania powodu. Art. 33 (1) Prawo wybierania ma każdy obywatel bez różnicy płci, który przed dniem zarządzenia wyborów ukończył lat 24 oraz korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich. (2) Prawo wybieralności ma każdy obywatel, mający prawo wybierania, jeżeli ukończył lat 30. (3) Ordynacja wyborcza do Sejmu ustali podział Państwa na okręgi wyborcze, określi liczbę posłów, unormuje postępowanie wyborcze tudzież oznaczy kategorie osób pozbawionych praw wybierania i wybieralności z braku dostatecznych przymiotów moralnych lub umysłowych.
61 KONSTYTUCJA 1935 VI. UstawodawstwoArt. 49 (1) Aktami prawnymi są: a) ustawy, b) dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej. (2) Żaden akt ustawodawczy nie może stać w sprzeczności z Konstytucją.
62 KONSTYTUCJA 1935 Art. 41 (1) Posłowie korzystają tylko z takich rękojmi nietykalności, jakich wymaga ich uczestnictwo w pracach Sejmu. (2) Za treść wygłoszonych w Sejmie przemówień lub zgłoszonych wniosków i interpelacji oraz za niewłaściwe zachowanie się podczas obrad - posłowie odpowiadają tylko przed Sejmem. (3) Jednakże za wystąpienia sprzeczne z obowiązkiem wierności wobec Państwa Polskiego albo zawierające znamiona przestępstwa ściganego z urzędu - poseł może być uchwałą Sejmu albo na żądanie Marszałka Sejmu lub Ministra Sprawiedliwości oddany pod sąd Trybunału Stanu i orzeczeniem tego Trybunału pozbawiony mandatu poselskiego. (4) Za naruszenie praw osoby trzeciej podczas obrad Sejmu poseł może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zezwoleniem Sejmu. Art. 42 (1) Posłowie odpowiadają za działalność nie związaną z uczestnictwem w pracach Sejmu na równi z innymi obywatelami. (2) Jednakże karne postępowanie sądowe lub administracyjne a także postępowanie dyscyplinarne, wszczęte przeciw posłowi przed lub po uzyskaniu mandatu, należy na żądanie Sejmu zawiesić do wygaśnięcia mandatu. (3) Przedawnienie nie biegnie w czasie zawieszenia postępowania karnego lub dyscyplinarnego. (4) Poseł, zatrzymany w czasie trwania sesji nie z nakazu Sądu będzie na żądanie Marszałka Sejmu niezwłocznie wypuszczony na wolność.
63 KONSTYTUCJA 1935 V. Senat Art. 46 (1) Senat, jako druga Izba Ustawodawcza, rozpatruje budżet i projekty ustaw, uchwalone przez Sejm, oraz uczestniczy w wykonywaniu kontroli nad długami Państwa. (2) Nadto Senat na równi z Sejmem, choć bez prawa początkowania, bierze udział w rozstrzyganiu następujących spraw: a) o wniosku żądającym ustąpienie Rządu lub Ministra; b) o ustawach zwróconych Izbom Ustawodawczym przez Prezydenta Rzeczypospolitej do ponownego rozpatrzenia; c) o zmianie Konstytucji; d) o uchyleniu zarządzeń, wprowadzających stan wyjątkowy. Art. 47 (1) Senat składa się z senatorów, powołanych w 1/3 przez Prezydenta Rzeczypospolitej, a w 2/3 w drodze wyborów. (2) Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy jednocześnie z kadencją Sejmu.
64 ORDYNACJA WYBORCZA Z 1935 Art. 1. Sejm składa się z 208 posłówArt. 31. Listę kandydatów na posłów ustala w każdym okręgu wyborczym zgromadzenie okręgowe. Art. 32. (1) Zgromadzenie okręgowe składa się: a) z okręgowego komisarza wyborczego jako przewodniczącego b) z delegatów samorządu terytorialnego […] c) z delegatów samorządu gospodarczego i organizacji zawodowych […] (3) W okręgach wyborczych, liczących ponad ludności miejskiej w skład zgromadzenia okręgowego wchodzą nadto: a) delegaci samorządu zawodowego, wybrani przez Izbę Lekarską […] Izbę Adwokacką […] Izbę Notarialną b) delegaci zrzeszeń technicznych […] c) delegatki zrzeszeń kobiecych […] W okręgach zaś, na których obszarze znajduje się szkoła akademicka: d) delegaci szkół akademickich […]
65 ORDYNACJA WYBORCZA Z 1935 Art. 33 (1) W skład zgromadzenia okręgowego wchodzą poza tem delegaci, zgłoszeni po jednym przez co najmniej 500 wyborców, zamieszkałych w okręgu wyborczym. (3) Podpisy na zgłoszeniu mają być poświadczone przez notariusza. Art. 34. Delegatem do zgromadzenia okręgowego może być tylko wyborca do Sejmu, zamieszkały w okręgu wyborczym co najmniej rok przed zarządzeniem wyborów do Sejmu.
66 KOMISJA KODYFIKACYJNAOkoliczności powstania: - ustawa o powołaniu KK z , - powołanie składu przez Naczelnika Państwa Struktura organizacyjna KK: - (prof. UJ F.K. Fierich – zm. 1928, prezes Izby Cywilnej SN B. Podhorecki – od 1932), - wydziały (regulamin z 1919), sekcje (regulamin z 1924), podkomisje (regulamin z 1933). Zasady działania: - przygotowanie projektu przez referentów - dyskusja w łonie sekcji i na plenum - ogłoszenie drukiem (z uzasadnieniem) celem konsultacji - przygotowany projekt przekazywany ministrowi sprawiedliwości - projekt wnoszony do sejmu jako rządowy - od 1926 projekt ogłaszany rozporządzeniem Prezydenta z mocą ustawy.
67 Rok chwalenia/ wydaniaOSIĄGNIĘCIA KOMISJI KODYFIKACYJNEJ (KK) II RP LP. Nazwa aktu Rok chwalenia/ wydania Charakterystyka 1. Prawo prywatne międzynarodowe i prywatne międzydzielnicowe 1926 2. Prawo autorskie 3. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 4. Rozporządzenie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (prawo patentowe) 1928 5. Kodeks postępowania karnego Proces mieszany: postępowanie przygotowawcze, rozprawa -zasady: prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, -środki odwoławcze: apelacja, kasacja, zażalenie
68 Rok uchwalenia/ wydaniaOSIĄGNIĘCIA KOMISJI KODYFIKACYJNEJ (KK) II RP LP. Nazwa aktu Rok uchwalenia/ wydania Charakterystyka 6. Kodeks postępowania cywilnego 1930 Zasady: dyspozycyjności, kontradyktoryjności, prawdy formalnej, równości stron, ustności i jawności, bezpośredniości, koncentracji materiału procesowego, środki odwoławcze: apelacja, kasacja, zażalenie 7. Kodeks karny 1932 -struktura: część ogólna i szczegółowa -odzwierciedlenie szkoły klasycznej i socjologicznej -zasady: nullum crimen, nulla poena, subiektywizacja: wina umyślna (dolus directus, dolus eventualis) i nieumyślna (lekkomyślność, niedbalstwo) i indywidualizacja odpowiedzialności karnej, uchylenie akcesoryjności odpowiedzialności karnej, środki zabezpieczające: środki lecznicze dla alkoholików i narkomanów, psychicznie chorych, domy pracy przymusowej, zakłady dla przestępców niepoprawnych, -podział przestępstw: zbrodnie i występki
69 Rok uchwalenia/ wydaniaOSIĄGNIĘCIA KOMISJI KODYFIKACYJNEJ (KK) II RP LP. Nazwa aktu Rok uchwalenia/ wydania Charakterystyka 8. Prawo o wykroczeniach 1932 9. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające 10. Prawo wekslowe i czekowe 11. Kodeks zobowiązań 1933 -struktura: część ogólna i szczególna -zasady: równość stron, wolność umów, uczciwość w obrocie prawnym -klauzule generalne: „dobrej wiary” itd. 12. Kodeks Handlowy -2 księgi: (I o kupcu, II o czynnościach handlowych) 13. Prawo upadłościowe I układowe 1934
70 OSIĄGNIĘCIA KOMISJI KODYFIKACYJNEJ (KK) II RPProjekty nie uchwalone: LP. Nazwa aktu Rok/autor Charakterystyka 1. Prawo małżeńskie osobowe 1929, K. Lutostański -zawarcie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego lub duchownym -separacja -po 3 latach możliwość rozwodu -jurysdykcja państwowa 2. majątkowe 1937, W.L. Jaworski -równouprawnienie żony i męża -system podziału dorobku (rozdzielność majątkowa): majątki odrębne w trakcie trwania małżeństwa, po ustaniu małżeństwa połączenie majątków i podział po 1/2
71 CHARAKTERYSTYKA KODEKSU KARNEGO 1932 R.Dzieło J. Makarewicza, W. Makowskiego, A. Mogilnickiegoi E. S. Rappaporta Wpływ doktryny klasycznej i socjologicznej: równość wobec prawa, humanitaryzm, zasady subiektywizmu i indywidualizacji odpowiedzialności karnej, przewidziano środki zabezpieczające, w odniesieniu do kar dość surowy, liberalizm w zakresie okoliczności ograniczających odpowiedzialność karną albo wykluczających winę Charakter syntetyczny -295 art. Część ogólna i szczegółowa
72 CHARAKTERYSTYKA KODEKSU KARNEGO 1932 R.Podział przestępstw na zbrodnie i występki 4-elementowa definicja przestępstwa: czyn, zgodny z ustawowym zespołem znamion, bezprawny, zawiniony Zasada nieakcesoryjności: podżegacz, pomocnik itd. odpowiadali w granicach swego zamiaru Podział kar na zasadnicze i dodatkowe ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE: -lecznicze dla osób psychicznie chorych, dla alkoholików i narkomanów -domy pracy przymusowej -zakłady dla niepoprawnych przestępców: recydywistów, przestępców zawodowych, „nałogowych” lub „z nawyknienia”
73 SĄDOWNICTWO II RP Zasady przewodnie: - niezawisłości sędziowskiej- nominacji sędziów - udziału czynnika społecznego (konstytucja marcowa – sędziowie pokoju, sądy przysięgłych, konstytucja kwietniowa – brak regulacji) SĄDY PRZYSIĘGŁYCH JEDYNIE NA TERENIE GALICJI DO 1938 ROKU - hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa. Podstawy prawne: -ustawa z 1928 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych I instancja – sąd grodzki ↓ apelacja II instancja – sąd okręgowy – I instancja ↓ kasacja sąd apelacyjny - II instancja ↓ kasacja S ą d N a j w y ż s z y
74 SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNEjednoinstancyjne 1922 – Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA) jako sąd kasacyjny WYJĄTEK: województwo poznańskie i pomorskie (b. zabór pruski) – sądownictwo trójinstancyjne na czele z NTA