1 Ewolucja Wszechświata Wykład 6

2 Era dominacji promieniowaniaPo zakończeniu nukleosyntezy zawartość Wszechświata jest następująca: Fotony Neutrina (tem. o 40% niższa od tem. fotonów) Elektrony (1 na miliard fotonów) Protony (1 na miliard fotonów) Jądra helu (23% masy protonów) Jądra 2H, 3He, 7Li (śladowe ilości) Większość energii Wszechświata to energia fotonów

3 Era dominacji promieniowaniaPrzez ok. 300 tys. lat materia i promieniowanie są w równowadze termodynamicznej (temperatura promieniowania równa jest temperaturze materii). Fotony w zderzeniach wymieniają enerię ze swobodnymi elektronami. Na skutek zderzeń z elektronami droga swobodna fotonów jest bardzo mała. Wszechświat jest nieprzezroczysty dla promieniowania Ciało doskonale czarne

4 Promieniowanie ciała doskonale czarnegoCiało doskonale czarne – ciało, które absorbuje całe padające na nie promieniowanie bez względu na częstotliwość. Rozkład Plancka określa energię du promieniowania na jednostkę objętości w zakresie długości fal od  do +d Gdzie: T – temperatura, k – stała Boltzmanna (1,3810-23 J/K), c – prędkość światła, h – stała Plancka (6,6310-34 J  s),

5 Promieniowanie ciała doskonale czarnegoGęstość energii T = 1000K  max T = 800K T = 600K Widmo promieniowania ciała doskonale czarnego o różnych temperaturach.

6 Promieniowanie ciała doskonale czarnegoCałkowita gęstość energii promieniowania ciała doskonale czarnego: Prawo Stefana-Boltzmanna Energia fotonu: Liczba fotonów dN w jednostce objętości w zakresie długości fal od  do +d wynosi:

7 Promieniowanie ciała doskonale czarnegoCałkowita liczba fotonów na jednostkę objętości wynosi: A średnia energia fotonu: Ze spadkiem temperatury maleje średnia energia fotonów.

8 Era dominacji promieniowaniaGęstość energii promieniowania: Obecna wartość (T = 2,73 K): u  g/cm3 Szacowana z obserwacji gęstość materii barionowej: ub  510-31 g/cm3 (prawie jeden atom na m3). Obecnie materia dominuje nad promieniowaniem i decyduje o geometrii i tempie ekspansji.

9 Era dominacji promieniowaniaGęstość materii barionowej maleje w trakcie ekspansji R(t) jak: R(t) - czynnik skali – mierzy średnie oddalenie dwóch punktów Jak zmienia się w czasie gęstość promieniowania? Przyjmujemy adiabatyczne rozszerzanie się Wszechświata. I zasady termodynamiki dla gazu fotonowego : Gdzie:

10 Era dominacji promieniowaniaI zasady termodynamiki dla gazu fotonowego : albo

11 Era dominacji promieniowaniaGęstość promieniowania Gęstość materii barionowej Stosunek gęstości materii barionowej do gęstości promieniowania zmienia się wraz z rozmiarem Wszechświata: Obecnie wynosi 104, kiedy Wszechświat był 104 razy mniejszy ub i u były równe Do tej chwili trwała era dominacji promieniowania

12 Era dominacji promieniowaniaEra dominacji promieniowania – gęstość energii promieniowania jest większa niż gęstość materii barionowej (uγ > ub) Rozpoczyna się, gdy wiek Wszechświata wynosi kilkanaście minut (od Wielkiego Wybuchu) przy temperaturze T ≈ 109 K Trwa kilka tysięcy lat, gdy w trakcie ekspansji temperatura spadnie do około 3104 K.

13 Rozseparowanie materii i promieniowanialat Temperatura  3000 K Protony i jądra przyłączają elektrony (rekombinacja) – tworzą się atomy. Promieniowanie nie jest w stanie istotnie oddziaływać z materią — nie jest w stanie w efektywny sposób jonizować i wzbudzać atomów. Materia nie ma wpływu na promieniowanie - promieniowanie reliktowe Od tej chwili temperatura promieniowania maleje wraz z ekspansją Wszechświata: Obecna wartość T = 2,73 K

14 Promieniowanie reliktoweEnergia fotonu: Średnia energia fotonu zależy od temperatury: Średnia energia fotonu maleje wraz z temperaturą Długość fali fotonu rośnie temperatura 2,73 K 3000 K

15 Promieniowanie reliktoweW 1964 r. Arno Penzias i Robert Wilson odkryli promieniowanie tła. 1992 r. sonda kosmiczna COBE Widmo promieniowania tła zgadza się z widmem promieniowania ciała doskonale czarnego. Wyniki COBE T = (2,7250,002) K 2001 r. sonda kosmiczna WMAP (Wilkinson Microwave Anizotropy Probe)

16 Promieniowanie reliktowe

17 Eksperyment WMAP Sonda kosmiczna wystrzelona 30.06.2001 rokuPomiar promieniowania mikrofalowego w 5 przedziałach częstości: od 23 GHz (13 mm) do 94 GHz (13 mm). Porównanie pomiarów w różnych zakresach częstości umożliwia odjęcie tła pochodzącego od Galaktyki. Aby zminimalizować tło pochodzące od Ziemi i Słońca sondę umieszczono na orbicie wokół tzw. punktu Lagrange’a Quasi-stabilna konfiguracja WMAP – Ziemia -Słońce

18 Eksperyment WMAP

19 Eksperyment WMAP 1. Trzy pętle wokół ZiemiWMAP na orbicie – „tyłem” do Ziemi i Słońca 2. Wykorzystanie grawitacji Księżyca

20 Eksperyment WMAP Różne kolory oznaczają różne temperatury.Fluktuacje temperatury promieniowania tła – fotografia rozkładu materii we Wszechświecie w wieku lat . Mapa temperatur Ziemi. Bez fluktuacji gęstości nie powstałyby galaktyki.

21 Eksperyment WMAP W pierwszym przybliżeniu promieniowanie jest izotropowe (T  1 K) Wpływ ruchu Ziemi względem „globalnego” układu z prędkością 337 km/s (T  1 mK) Po odjęciu efektu Dopplera widzimy promieniowanie naszej Galaktyki (T  200 K) Po odjęciu promieniowania Galaktyki i innych znanych źródeł (T  100 K)

22 Eksperyment WMAP

23 Eksperyment WMAP Przed fazą rekombinacji istniały w ośrodku fluktuacje gęstości energii (i temperatur). Jednocześnie wzrastające z temperaturą ciśnienie promieniowania prowadziło do zahamowania kolapsu i do rozszerzania. Obszary o gęstości większej niż średnia, kurczyły się pod wpływem grawitacji i nagrzewały. Obszar taki oscylował z amplitudą i częstością, które związane były z warunkami fizycznymi ośrodka.

24 Wszechświat jest płaski!Eksperyment WMAP Typowe rozmiary fluktuacji odpowiadają „horyzontowi akustycznemu” — czyli rozmiarowi, jaki może przebiec dźwięk w ciągu ok lat. Rozmiar takiego „horyzontu” można teoretycznie oszacować i policzyć, jakie powinny być rozmiary kątowe takiego horyzontu, rzutowane dzisiaj na sferę niebieską. Rozmiary te zależą od geometrii Wszechświata. płaski Wynik : zamknięty Wszechświat jest płaski! otwarty

25 Eksperyment WMAP Stwierdzono polaryzację promieniowania mikrofalowego w dużych skalach kątowych na niebie. Polaryzacja spowodowana rozpraszaniem na cząstkach naładowanych. Kilkaset milionów lat po Wielkim Wybuchu około 17% fotonów promieniowania reliktowego było rozpraszanych przez zjonizowany gaz. Powstał on w wyniku powtórnej jonizacji kosmicznego wodoru i helu przez promieniowanie pochodzące z pierwszego pokolenia bardzo masywnych i gorących gwiazd. Pierwsze gwiazdy w epoce mln lat po Wielkim Wybuchu. Wniosek:

26 Eksperyment WMAP Wyniki:Atomy (bariony) wypełniają tylko 4% Wszechświata. 23% stanowi ciemna materia gorąca (relatywistyczna) zimna (powolne masywne cząstki). 73% to „ciemna energia”, którą opisujemy przez stałą kosmologiczną. „Ciemna energia” powoduje przyspieszenie ekspansji Wszechświata! Jej natura? Całkowita tajemnica! Wiek Wszechświata –13,7 mld lat (z dokł. 1%) Promieniowanie reliktowe pochodzi z okresu lat po Big Bang Pierwsze gwiazdy powstawały 200 mln lat po Big Bang Polaryzacja promieniowania – dodatkowy dowód teorii inflacji.

27 Ekspansja Wszechświata przyspiesza!Supernowe znajdujące się w odległości 3/4 drogi od krańca Wszechświata pomogły odkryć, że Wszechświat rozszerzał się w różnym tempie podczas swojej historii. Znamy dokładnie jasność absolutną supernowych typu 1a Jasność obserwowana wyznacza odległość. Prędkość ucieczki galaktyk wyznaczona z obserwowanego przesunięcia linii widmowych ku czerwieni.

28 Rozmiary WszechświataOrbita Plutona – 60 cm Wyobraźmy sobie Słońce o wielkości ziarnka piasku. Orbita Ziemi – 2,5 cm Do najbliższej gwiazdy (Alfa Centauri) odległość wynosi ponad 3 km. Nasza Galaktyka (Droga Mleczna) zawiera około sto miliardów gwiazd. Tyle ziarenek piasku mieści się w pudełku po butach. Wielkość Galaktyki w tej skali odpowiada odległości Księżyca od Ziemi. Galaktykę wypełnia głównie pusta przestrzeń.

29 Rozmiary WszechświataD. Goldsmith „Największa pomyłka Einsteina?” Zmiana skali: Droga Mleczna wielkości dużego talerza. Słońce Gwiazdy widoczne gołym okiem znajdują się w odległości 3 mm od Słońca. Najbliższa sąsiednia galaktyka, Wielka Mgławica Andromedy to drugi talerz w odległości kilku metrów. Galaktyki tworzą gromady galaktyk. Droga Mleczna należy do Grupy Lokalnej W naszej skali: Grupa Lokalna to kikadziesiąt tac, talerzyków itp. W odległościach kilku do kilkunastu metrów od siebie.

30 Rozmiary WszechświataNajbliższa gromada galaktyk (gromada w Pannie) odległa o kilkaset metrów. Inne gromady galaktyk: gromada w Warkoczu Bereniki odległa o 1,5 km, gromada w gwiazdozbiorze Bliźniąt – 6 km. Najdalsze zidentyfikowane gromady galaktyk są w odległości 80 km.

31 Wielkoskalowe struktury WszechświataMargaret Geller i John Huchra z Harvardu Długofalowy projekt sporządzenia mapy Wszechświata. Cel: znalezienie położenia wielu tysięcy galaktyk. Odległości galaktyk określane przez przesunięcie dopplerowskie w widmie światła emitowanego przez galaktykę. Przesunięcie dopplerowskie pozwala obliczyć prędkość i następnie z wzoru Hubble’a odległość. Prawo Hubble’a: v = H·r

32 Wielkoskalowe struktury WszechświataTa metoda wyznaczania odległości galaktyk wymaga znajomości stałej Hubble’a. Ewolucja wyznaczonej wartości stałej Hubble’a. Najnowsza wartość: Ho= 71 (km/sec)/Mpc z dokładnością 5%

33 Stała Hubble’a

34 Wielkoskalowe struktury WszechświataTaka metoda mierzenia odległości galaktyk obarczona jest błędem wynikającym z zaniedbania ruchów własnych galaktyk niezależnych od prędkości ucieczki. Ta galaktyka jest dalej niż obliczymy z prawa Hubble’a Prędkość własna Prędkość wynikająca z rozszerzania się Wszechświata Droga Mleczna Ta galaktyka jest bliżej niż obliczymy z prawa Hubble’a

35 Wielkoskalowe struktury WszechświataGeller i Huchra wybrali wąki wycinek nieba – pas o szerokości 60 i długości 1200, pokrywający 1/3 obwodu sfery niebieskiej. Przez kilkanaście lat pracy wyznaczali odległości kilkunastu galaktyk w ciągu jednej nocy – kilka tysięcy rocznie. Pierwsze wyniki Wynik nieoczekiwany: rozmieszczenie galaktyk jest niejednorodne!

36 Wielkoskalowe struktury WszechświataGalaktyki układają się w skomplikowane struktury otaczające olbrzymie puste obszary. Wielka Ściana Galaktyk, której średnica oceniana jest na 300 milionów lat świetlnych. „palce Boga”?

37 Wielkoskalowe struktury Wszechświata„Palce Boga” - linie galaktyk wskazujące naszą Galaktykę – iluzja! Efekt założenia, że cała prędkość ucieczki galaktyk jest skutkiem rozszerzania Wszechświata. Droga Mleczna Galaktyki krążą po orbitach wokół centrum gromady galaktyk. Zawyżona odległość Zaniżona odległość W rezultacie obraz takiej grupy galaktyk jest na mapie rozciągnięty.

38 Wielkoskalowe struktury WszechświataBłąd maleje wraz z odległością. Prędkości własne galaktyk rzędu kilkuset km/s Prędkość ucieczki najbliższych galaktyk – kilka tysięcy km/s Prędkość ucieczki najdalszych galaktyk – kilkanaście tysięcy km/s

39 Wielkoskalowe struktury WszechświataNa mapie przedstawiony wycinek Wszechświata w kształcie krążka o promieniu km/s i grubości km/s. Odległości zastąpione tu są przez prędkości ucieczki: v = H·r