1 Finanse gospodarstw domowych dr hab. Dariusz Fatuła Katedra Ekonomii pok. 605, paw. F.

2 Plan wykładów 1. Gospodarstwo domowe – istota, funkcje, idea prosumpcji 2. Budżet i bilans gospodarstwa domowego 3. Teorie zachowań konsumentów i gospodarstw domowych, wpływ wybranych oddziaływań marketingowych na decyzje finansowe, 4. Teorie dochodowe, teoria perspektywy, mental accounting, specyfika zachowań na rynku finansowym 5. Aktywa finansowe i produkty finansowe dla gospodarstw domowych, system emerytalny 6. Zarządzanie finansami gospodarstwa domowego, 6. Zarządzanie finansami gospodarstwa domowego, rekomendacje KNF dot. gospodarstw domowych, ostrzeżenia, upadłość konsumencka, 7. Źródła informacji o kondycji gospodarstw domowych Literatura: Bywalec C., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, WN PWN, Warszawa, 2012; Fatuła D., Zachowania polskich gospodarstw domowych na rynku finansowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010. WN PWN, Warszawa, 2012; Bogacka-Kisiel E., Finanse osobiste, zachowania-produkty-strategie. WN PWN, Warszawa, 2012;

3 Plan ćwiczeń Na początku każdych ćwiczeń prowadzący omawia dany temat z podaniem źródeł i sposobów analizy. Na każde następne ćwiczenia 2-3 grupy prezentują swój esej (w PowerPoint) z poprzednich/ bieżących zajęć. Grupa może liczyć 2-4 osób. Prezentacja 10-15 min. Prezentacje z załączonym plikiem doc/xls (dane, obliczenia, komentarze) należy przesłać na mój mail najpóźniej 2 dni przed zajęciami: [email protected] Ocena z ćwiczeń składa się z oddanych prezentacji (max 12 pkt.), obecności na zajęciach (po 1 pkt. za zajęcia), aktywności. Źródła danych: Źródła danych: Roczniki Statystyczne, Budżety gospodarstw domowych, Biuletyny statystyczne, Rachunki narodowe, Strony internetowe GUS, NBP, MF, KNF, IZFA (Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami), strony firm doradztwa finansowego; Więcej informacji w pliku: Kons_FGD_2016_zadania_dane.doc.

4 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 1: Omówienie gospodarstwa domowego jako podmiotu badań, jego istoty i funkcji, Specyfika bilansu i budżetu gospodarstwa domowego, Sporządzić przykładowy bilans gospodarstwa domowego wg różnych ujęć, wskazać na przydatność dla wybranych celów, Jak wyceniać i wliczać w rachunki narodowe pracę wewnętrzną w gospodarstwie domowym? Role członków gospodarstwa domowego w procesie zakupu – podatności na oddziaływania reklamy. Jak wyjaśniać niektóre zachowania finansowe gospodarstw domowych na podstawie efektów psychologicznych oraz wpływu oddziaływań marketingowych?

5 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 2: Teorie dochodowe, teoria perspektywy, mental accounting; Analiza dochodów i wydatków gospodarstw domowych w 5 ostatnich latach Które z teorii dochodowych i w jakim zakresie sprawdzają się w polskich warunkach? Ocena przydatności w warunkach Polski: teorii dochodowych oraz teorii perspektywy, Jak wyjaśniać niektóre zachowania finansowe gospodarstw domowych na podstawie teorii perspektyw? Obliczyć i zinterpretować zmiany dochodu rozporządzalnego i struktury wydatków w 5 ostatnich latach (struktura i dynamika) wg grup gospodarstw domowych -wybór do poszczególnego eseju

6 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 3: Analiza i dostosowanie do potrzeb produktów lokowania kapitału: lokaty bankowe, obligacje SP, jednostki FI, ubezpieczenia, akcje, instrumenty pochodne; Majątek gospodarstw domowych; opisać strukturę majątku gospodarstw domowych wg typów; Opisać strukturę i dynamikę depozytów bankowych gospodarstw dom. w ostatnich 5 latach Opisać strukturę i dynamikę innych aktywów finansowych gospodarstw dom. w ostatnich 5 latach (TFI, obligacje, ubezpieczenia)

7 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 4: System emerytalny w Polsce, Umiejętność pozyskania danych i ocena produktów III filaru emerytalnego (IKE, IKZE, PPE, PFE) Podać i zinterpretować dane i ich zmiany z 5 lat nt. w/w produktów emerytalnych

8 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 5: Rola kredytów w finansach gospodarstw domowych, rodzaje, dopasowanie do potrzeb Opisać strukturę i dynamikę kredytów bankowych gospodarstw dom. w ostatnich 5 latach Dokonać analizy i dostosowanie do potrzeb klienta różnych typów kredytów: umiejętność wyliczania rat (kapitał + odsetki) przy różnych typach kredytu (równe- malejące raty, stałe- zmienne oprocentowanie, złotowe- walutowe),

9 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 6: Zarządzanie finansami gospodarstwa domowego, rekomendacje i ostrzeżenia KNF dot. gospodarstw domowych, ustawa „antylichwiarska”, upadłość konsumencka, Ocenić zasadność rekomendacji KNF dot. gospodarstw domowych Ocenić skuteczność ostrzeżeń KNF (np. afera AmberGold) Ocenić surowość ustawy o upadłości konsumenckiej

10 Plan ćwiczeń Ćwiczenia nr 7: Doradztwo dla gospodarstwach domowych, badania ankietowe potrzeb, postaw, Wybrać z listy przypadek gospodarstwa domowego, doradzić produkty finansowe (lokaty, kredyty, III filar emerytalny), Zaproponować zakupy nieruchomości, droższych dóbr trwałego użytku z oszczędności/kredytów, oszczędzanie długoterminowe na emeryturę w granicach możliwości finansowych danego przypadku, w przypadku niewypłacalności podać czy warto wystąpić o upadłość konsumencką.

11

12 Definicja gospodarstwa domowego Wspólnota osób zazwyczaj (choć niekoniecznie) spokrewnionych ze sobą, zamieszkująca w jednym lokalu (domu, mieszkaniu), łącząca swoje dochody, wydatki i przedsięwzięcia w celu zaspokojenia indywidualnych i wspólnych potrzeb wszystkich jej członków. W ramach gospodarstwa domowego zachodzi bezpłatna wymiana czynności na rzecz innych domowników.

13 Ekonomiczne funkcje gospodarstwa domowego konsumpcyjna konsumpcyjna produkcyjna (świadczenie usług pracy na zewnątrz) produkcyjna (świadczenie usług pracy na zewnątrz) wytwórczo-zaopatrzeniowa (wewnętrzna) wytwórczo-zaopatrzeniowa (wewnętrzna) idea prosumpcji idea prosumpcji Funkcje społeczne (reprodukcyjna, opiekuńcza, wychowawcza, ochrony i wsparcia) Funkcje społeczne (reprodukcyjna, opiekuńcza, wychowawcza, ochrony i wsparcia)

14 Otoczenie ekonomiczne gospodarstwa domowego, źródło : Bywalec C., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, PWN, Warszawa, 2012, s.27;

15 Gospodarstwo domowe a klient indywidualny na rynku finansowym Klient indywidualny jego cechy i potrzeby lepiej charakteryzują skłonność do zakupów produktów osobistych (np. higieny) i finansowych nie wymagających gromadzenia środków (np. elektroniczne instrumenty płatnicze, bankowość internetowa) Gospodarstwo domowe i jego wspólne cechy lepiej charakteryzują skłonność do zakupów produktów służących wielu osobom (np. agd.) i finansowych wymagających gromadzenia środków i zarządzania posiadanymi aktywami finansowymi (np. lokaty terminowe,) Skłonność do zakupów produktów ubezpieczeniowych wynika zarówno z cech klienta indywidualnego jak i cech gospodarstwa domowego jako całości

16 Wpływ cech gospodarstw domowych na zachowania finansowe Wpływ cech gospodarstw domowych na zachowania finansowe Stopień i rodzaj aktywności na rynku finansowym Dochód Wykształcenie Faza życia rodziny Styl życia Wiedza o rynku finansowym Bieżące potrzeby Przyszłe potrzeby, cele oszczędzania Skłonność do ryzyka Horyzont planowania finansowego Stopa preferencji czasu Postawa wobec oszczędzania Postawa wobec kredytów Zasoby: majątek, aktywa finansowe Cechy członków gospodarstwa domowegoCechy gospodarstwa domowego jako całości

17 Kryteria podziału gospodarstw domowych ze względu na źródło dochodów ze względu na źródło dochodów ze względu na ilość osób ze względu na ilość osób ze względu na wykształcenie głowy rodziny ze względu na wykształcenie głowy rodziny ze względu na miejsce zamieszkania ze względu na miejsce zamieszkania ze względu na skład pokoleniowy ze względu na skład pokoleniowy ze względu na cykl życia rodziny ze względu na cykl życia rodziny

18 Role grane w gospodarstwie domowym w procesie zakupu: inicjator doradca decydent nabywca użytkownik opiniotwórca „likwidator” pozostałości poproduktowych

19 Bilans gospodarstwa domowego Koncepcja równość aktywów i pasywów : C. Bywalec Koncepcja równość aktywów i pasywów : C. Bywalec Koncepcja wartości finansowej netto gospodarstwa domowego (household net worth) jako różnicy majątku trwałego (aktywa) i zobowiązań (pasywa) : D. Fatuła Koncepcja wartości finansowej netto gospodarstwa domowego (household net worth) jako różnicy majątku trwałego (aktywa) i zobowiązań (pasywa) : D. Fatuła

20

21 Bilans majątkowy gospodarstwa domowego, źródło : Bywalec C., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, PWN, Warszawa, 2012, s.40;

22 Aktywa finansowe gospodarstwa domowego Pasywa gospodarstwa domowego Płynne: -gotówka -lokaty bankowe -jednostki funduszy inwestycyjnych -akcje -obligacje -ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym -jednostki funduszy emerytalnych -pożyczki udzielone innym Płynne: -krótkoterminowe kredyty bankowe (np. w ROR) -kredyty na zakupy ratalne -pożyczki od instytucji niefinansowych (pracownicze kasy zapomogowo- pożyczkowe) -pożyczki od osób fizycznych -zobowiązania z tytułu płatności okresowych -zobowiązania z tytułu umów ubezpieczeniowych -długoterminowe kredyty bankowe -zobowiązania z tytułu innych świadczeń Schemat aktywów i pasywów finansowych w gospodarstwie domowym - D. Fatuła

23 Aktywa gospodarstwa domowegoPasywa gospodarstwa domowego Niepłynne: -ziemia -dom -mieszkanie -biżuteria -dzieła sztuki -samochód (dla pożyczek samochodowych) mają znaczenie na rynku finansowym, np. jako zabezpieczenie pasywów Niepłynne: Kapitał rodzinny (spadki, darowizny ….) Kapitał ludzki -fizyczny -intelektualny -rezerwowy pozwala uzyskiwać dochody z pracy lub innych źródeł, może mieć znaczenie przy ocenie zdolności kredytowej Niepłynne -meble -dobra trwałego użytku -artykuły gospodarstwa domowego nie mają znaczenia na rynku finansowym różnica bilansowa = aktywa – płynne pasywa = wartość finansowa netto (household net worth) Schemat aktywów i pasywów finansowych w gospodarstwie domowym - D. Fatuła

24 RodzajKlasyfikacja i komentarz dochody: + z pracy + z kapitału + incydentalne (wygrane, nagrody, spadki) Wynagrodzenia z tytułu pracy, zyski z działalności gospodarczej, świadczenia z pomocy społecznej, wydatki: – dobra codziennego użytku w tym konsumpcyjne – odzież – wydatki na utrzymanie mieszkania – leki – inne podstawowe wydatki – spłata zobowiązań zaciągniętych na zakup dóbr podstawowych Są to koszty niezbędne dla osiągania dochodów (podejście kosztowe) „zysk”= dochody – wydatki niezbędne Klasyfikacja wydatków i oszczędności w gospodarstwach domowych w podejściu konsumpcyjnym i kosztowym, Źródło: opracowanie własne.

25 RodzajKlasyfikacja i komentarz dochody: + z pracy + z kapitału + incydentalne (wygrane, nagrody, spadki) Wynagrodzenia z tytułu pracy, zyski z działalności gospodarczej, świadczenia z pomocy społecznej, wydatki: – dobra „zbędne” z punktu widzenia osiąganych dochodów – dobra luksusowe Są to koszty zbędne dla osiągania dochodów (podejście konsumpcyjne) Oszczędności = dochody – wszystkie wydatki = = „zysk” – wydatki zbędne Klasyfikacja wydatków i oszczędności w gospodarstwach domowych w podejściu konsumpcyjnym i kosztowym, Źródło: opracowanie własne.

26 Wycena pracy własnej w gospodarstwie domowym Kontrowersje dotyczące Kontrowersje dotyczące wyceny prac wykonywanych w gospodarstwie domowym:   nieodpłatność prac wykonywanych w gospodarstwie domowym wynikająca z definicji podmiotu,   zróżnicowanie sposobu i jakości wykonywanych prac,   brak wyceny weryfikowanej przez rynek,   zasadność wliczania do wskaźników mikro i makroekonomicznych;

27 Wycena pracy własnej w gospodarstwie domowym Sposoby wyceny:   metoda kosztów rynkowych - koszt wynajęcia osoby trzeciej zawodowo świadczącej usługi na rzecz gospodarstwa domowego (np. stawki godzinowe w danym regionie),   metoda kosztów alternatywnych – strata potencjalnego dochodu w wyniku rezygnacji z pracy zawodowej,   metoda wyceny własnego czasu wolnego jako dobra użytkowego/rynkowego poświęconego na prace domowe; Ilona Błaszczak-Przybycińska (SGH): Wartość pracy domowej – wycena empiryczna na podstawie ogólnopolskiego badania budżetu czasu ludności, Prace naukowe UE we Wrocławiu nr 364 (str.44), http://www.dbc.wroc.pl/Content/27025/Blaszczak_Przybycinska_Wartosc_pracy_domowej_wycena_empiryczna.pdf

28 Wycena pracy własnej w gospodarstwie domowym Budżet czasu ludności 2013, GUS, W-wa

29

30 Wpływ wybranych oddziaływań marketingowych na decyzje finansowe

31 Wpływ oddziaływań rynkowych/ marketingowych na decyzje finansowe Co to jest zachowanie? reakcja na bodźce z otoczenia i organizmu reakcja na bodźce z otoczenia i organizmu które bodźce grają ważniejszą rolę ? które bodźce grają ważniejszą rolę ? zachowania jako dążenie do zadowolenia zachowania jako dążenie do zadowolenia użyteczność jako miara zadowolenia użyteczność jako miara zadowolenia prawo malejącej użyteczności krańcowej prawo malejącej użyteczności krańcowej

32 Postrzeganie podstawowe pojęcia definicja – odzwierciedlenie zjawisk świata zewnętrznego w ich różnych właściwościach w umyśle człowieka; postrzeganie może być czynne lub bierne; zniekształcenie postrzegania – ludzie mają skłonność do interpretowania informacji tak aby były zgodne z ich ugruntowanymi opiniami i przekonaniami.

33 Postrzeganie podstawowe pojęcia Wrażliwość na bodźce charakteryzuje: próg dolny – najmniejsza ilość bodźca wywołująca reakcję; próg górny – poziom bodźca, którego przekroczenie nie wywoła reakcji lub wywoła taką samą jak przy górnym progu, może też wywołać reakcję jakościowo różniącą się od reakcji na bodźce mieszczące się pomiędzy progiem dolnym a górnym; próg różnicy – minimalna zauważalna zmiana bodźca wywołująca wrażenie; określa go prawo Webera – Fechnera : k=  I / I   k – wartość stała różniąca się dla poszczególnych kategorii (np. ciężar ok. 2%, dźwięk 5%, światło 8%)    I – zmiana bodźca, I – początkowa wartość bodźca; Próg różnicy dla kształtów, design-u,… może być niemierzalny

34 Postrzeganie podprogowe Postrzeganie podprogowe – bodziec zazwyczaj poniżej progu dolnego świadomego postrzegania (np. obraz w czasie krótszym niż potrzebny do świadomej rejestracji przez mózg); Eksperyment z 1957 r. Jamesa Vicary`ego w kinie w New Jersey (zaprezentowany i powtórzony w Nowym Jorku) polegał na wyświetlaniu kilku klatek haseł: Pij coca-colę, jedz popcorn. Miał udawadniać rzekomą skuteczność takiej prezentacji – zwiększenie sprzedaży (popcorn o ok. 60%, coli o 20%).

35 Postrzeganie podprogowe Inne badania nie potwierdziły wpływu postrzegania podprogowego na zwiększenie sprzedaży, J. Vicary przyznał nawet że wyniki były blefem, aby dostać zlecenia wielkich firm. Mimo tego przekaz podprogowy w mediach został zakazany w większości krajów rozwiniętych. Bardziej zaawansowane badania (np. R. Zajonca) wykazują, że przekaz podprogowy może być skuteczny jeśli towarzyszy mu odpowiednia motywacja lub/i silna potrzeba. Utrzymuje się jednak najwyżej tylko przez kilka minut. Szczególne badania dotyczą wywoływania pozytywnych lub negatywnych emocji (np. podprogowa prezentacja wyrazu twarzy) i łączenia ich z jawnie eksponowanym towarem.

36 Postrzeganie peryferyjne Postrzeganie peryferyjne polega na eksponowaniu bodźców jawnie (w ramach zakresu postrzegania), ale poza centrum uwagi lub zakłócając je silnie innymi bodźcami. Pozostaje w podświadomości dłużej niż podprogowe i nie jest zakazane.

37 Postrzeganie peryferyjne Co Państwo sądzicie o marce Carrefour ? Co Państwo sądzicie o marce Allegro ?

38 Postrzeganie peryferyjne Co Państwo sądzicie o marce Carrefour ? Co Państwo sądzicie o marce Allegro ?

39 Postrzeganie peryferyjne Badania (R. Ohme) wskazują, że połączenie zdegradowanego/zmienionego/substytutu logo z pozytywnym przekazem/emocją pozostawia ślad w umyśle, który wzmacnia przyszłą pozytywną ocenę marki.

40 Postrzeganie przez kategorie Konsumenci mają tendencje do postrzegania rzeczy i zjawisk w ramach kategorii (np. zupy, soki, żywność i narzędzia do grilla). Badania wskazują, że sprzedaż może wzrosnąć jeśli obok siebie eksponowane są produkty z pozornie różnych branż (np. kawa - pasta wybielającą do zębów, kiełbasa – węgiel do grilla) lub spaść jeśli konsumenci nie utożsamiają np. opakowania z daną kategorią (zupy w kartonach przypominających soki)

41 Wpływ na postrzeganie Proszę podać – opisać sytuacje kiedy jesteśmy (nie)świadomi: obecności bodźca wpływu bodźca procesów, które zachodzą w umyśle pod wpływem bodźca

42 Wpływ na postrzeganie Wpływ na postrzeganie mają:   informacja dostrzegana w zjawisku   sytuacja bodźcowa sprzyjająca przyswajaniu informacji   charakterystyka psychiczna odbiorcy Źródła informacji:   osobowe – rodzina, znajomi, sąsiedzi, liderzy opinii   handlowe – reklama, sprzedawcy, opakowania, wystawy   publiczne – organizacje konsumenckie, przekazy niekomercyjne w mediach   eksperymentalne – kontakt z towarem, degustacje, próbki towaru Które z powyższych zyskują na popularności, które tracą? Jak zależy to od rodzaju produktu i postawy klienta?

43 Pamięć podstawowe pojęcia Definicja: zdolność do rejestrowania i odtwarzania informacji, wrażeń oraz połączeń między nimi; Cechy pamięci:   szybkość zapamiętywania   dokładność zapamiętywania   trwałość   zakres, pojemność   gotowość do odtwarzania (np. z bodźcem lub bez)

44 Pamięć podstawowe pojęcia Rodzaje pamięci - okres przechowywania informacji:   krótkotrwała   długotrwała Rodzaje pamięci - uświadamianie:   niedeklaratywna (zachowania, ruchy, np. jazda na nartach)   deklaratywna:   semantyczna ( słowa lub pojęcia oraz związki między nimi - niekoniecznie uświadamiane)   epizodyczna (w tym autobiograficzna: związki obrazów, dźwięków, zapachów…) Jeśli produkt uda się skojarzyć z epizodem autobiograficznym jest zazwyczaj wyżej oceniany.

45 Pamięć podstawowe pojęcia Rodzaje pamięci - uświadamianie :   jawna (wiemy że wiemy, choć czasem nie możemy sobie przypomnieć)   utajona (nie wiemy że wiemy, zdobyta często dzięki postrzeganiu peryferyjnemu lub biernemu uczeniu się) Dostęp do pamięci jawnej :   przypominanie swobodne (bez sugestii, podpowiedzi)   przypominanie z podpowiedzią   rozpoznawanie spośród wielu elementów (jak zobaczę wszystkie elementy to sobie przypomnę który)

46 Pamięć wykorzystanie Podpowiedzi w przypominaniu mogą tworzyć skojarzenia Podobne elementy w reklamie i produkcie (opakowanie) aktywują pamięć i przywoływanie pozytywnych odczuć (np. króliczek Duracella, Mały Głód Danio…) Cechy pamięci utajonej (niejawnej) :   może powstawać przy rozpraszaniu uwagi (np. reklama z muzyką w radio w tle oglądania telewizji)   może wpływać na podejmowane decyzje (np. odtwarzanie muzyki z reklamy podczas zakupów)   upływ czasu nie wpływa na nią tak szybko jak na pamięć jawną   (nie)stety trudniej ją przywołać

47 Efekty związane z pamięcią – uczenie się Uczenie się może zachodzić przez:   próby i błędy   wgląd Wzmacnianie reakcji i wygasanie Nawyk – nabyta zdolność do określonego zachowania Teorie wzmocnienia i odruchy warunkowe Generalizacja i różnicowanie   Jak te efekty są wykorzystywane w działaniach marketingowych?

48 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Podstawowe funkcje reklamy: informowanie nakłanianie przypominanie Modele komunikacji jednostopniowy dwustopniowy (liderzy opinii)   Reklama ciągła – szybki wzrost świadomości marki, ale po dłuższym okresie mniej efektywna;   Reklama pulsacyjna – generalnie działa wolniej, ale dłużej;

49 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Modele reklamy AIDA   Attention (zwrócić uwagę)   Interest (zainteresować)   Desire (pobudzić pragnienie, chęć posiadania)   Action (nakłonić do działania – zakupu) DAGMAR Defining Advertising Goals for Measured Advertising Results (model Colleya)   (świadomość, zrozumienie, przekonanie, działanie) Inne modele (Krugmana, Lasswella, Lazersfelda)

50 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Hierarchie efektów reklamy R – rozumowy (pomiar – rozpoznanie, zrozumienie, przypomnienie) E – emocjonalny (pomiar – akceptacja, postawa) N – nawykowy, zachowawczy (pomiar – częstotliwość zakupu, lojalność) R-E-N (klasyczna hierarchia -konsument myślący) N-E-R (hierarchia redukcji dysonansu - konsument zagubiony) R-N-E (hierarchia małego zaangażowania - konsument leniwy)

51 Hierarchie efektów reklamy Motywy racjonalne Motywy emocjonalne Duże zaangażowanie Produkty białe R – E – N Strategia informacyjna (np. samochód, sprzęt AGD) Produkty czerwone E – R – N Strategia emocjonalna (np. prezenty, ubrania, biżuteria, drogie alkohole) Małe zaangażowanie Produkty niebieskie N – R – E Strategia zwyczajowa (np. żywność, środki czystości, art. biurowe) Produkty ż ó łte N – E – R Strategia szybkiej satysfakcji (np. słodycze, papierosy, tanie alkohole) Macierz FCB (od nazwy amerykańskiej agencji reklamowej Foote, Cone & Belding) Źródło: na podstawie R. Kłeczek, Jak się reklamować?, „Aida Media” nr 11(54)/1998, s. 33.

52 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Brak koncentracji przy oglądaniu/słuchaniu reklam prowadzi do biernego postrzegania na niskim poziomie uwagi.   W takim stanie człowiek ma obniżoną skłonność do krytycznego przetwarzania informacji.   Treści zawarte w reklamie nie wywołują więc kontrargumentacji w umyśle odbiorcy.   Zachowuje się wówczas zazwyczaj bezkrytyczne i pozytywne wspomnienie związane z miłym emocjonalnie choć naciąganym przekazem.

53 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Obserwowanie w reklamach zachowań innych ludzi aktywuje (choć na znacznie słabszym poziomie) tzw. neurony lustrzane - kontrolujące w naszym mózgu te same czynności.   Aktywacja taka może wytworzyć w mózgu obserwującego podobne odczucia jak u obserwowanego.   Pożądanie i zadowolenie z produktu udziela się wtedy podświadomie.

54 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Kreatywność w reklamie pobudza lub sprzyja wynajdywaniu nowych skojarzeń.   Nowe, pozytywne skojarzenia, sprzyjające produktowi lub marce prowadzą do kreowania w umyśle odbiorcy wniosków, które uznaje za własne.   Mózg ma ewolucyjną zdolność do konceptualizacji bodźców (groźnych, przyjemnych, nieważnych), bez udziału uwagi – tak aby mógł szybko zareagować na zagrożenie.

55 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Powtarzanie tych samych/podobnych bodźców na niskim poziomie uwagi prowadzi do biernego uczenia się.   Treści z biernego uczenia się mogą pozostawać w tzw. pamięci utajonej.   Takie uczenie się i pamięć trudniej kontrolować.   Na wysokim poziomie uwagi naprawdę nie potrafimy sobie przypomnieć treści (czy pamiętasz reklamę X?)

56 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Na niskim poziomie uwagi i przy dostarczaniu podpowiedzi (element z reklamy na opakowaniu, muzyka) podczas zakupów, mózg przeszukuje w pamięci ukrytej podobne bodźce (koncepty).   Odnajdywanie podobnych bodźców (konceptów) na półkach sprawia wrażenie: własnego „odkrywania świata” (wiem jak to się może przydać) porządkowania chaosu (już wiem co mnie męczyło i czego chciałem, wiem co jest dla mnie lepsze)   przywołuje ukryte pożądanie/zadowolenie zapamiętane z reklamy

57 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Emocje: stan psychiczny dający priorytet programom działania organizmu.   Afekt: bardzo silna (ale krótkotrwała) emocja mogąca wyłączyć świadomą kontrolę działania.   Nastrój: długo utrzymująca się emocja, ale o mniejszym natężeniu.   Powstaniu emocji bardzo trudno przeciwdziałać (np. zaskoczenie), można je jednak potem w dużej części kontrolować.

58 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Pozytywne emocje (np. radość) sprzyjają uproszczonemu i szybszemu przetwarzaniu informacji (z błędami poznawczymi);   Wpływ negatywnych emocji jest bardziej zróżnicowany;   Strach (reakcja na zagrożenie) sprzyja unikaniu ryzyka   Złość lub gniew, (odpowiedź na pojawienie się przeszkody w drodze do celu) sprzyja podtrzymaniu aktywności, ułatwia „atak”, sprzyja podejmowaniu ryzyka   Smutek (poczucie straty), nie prowadzi do wzrostu pobudzenia, spowalnia reakcje, sprzyja analizie, uważniejszemu poszukiwaniu źródła problemu

59 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Pozytywny kontekst emocjonalny w reklamie (np. humor) sprzyja wyższym ocenom produktu, ale może osłabiać efekt zapamiętywania marki, korzyści, cech produktu.   Negatywny kontekst emocjonalny (np. w reklamie społecznej) może podnieść zdolność do zapamiętania w/w elementów.   Jeśli decyzja ma być podejmowana szybko i pod wpływem emocji – lepszy pozytywny kontekst   Jeśli decyzja ma być podejmowana rozważnie – można rozważać wprowadzenie elementów negatywnego kontekstu

60 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze   Dobór reklamy do kontekstu bywa trudny np. :   w czasie dynamicznych filmów akcji reklama powinna pokazywać zakup i użytkowanie produktu jako aktywność pobudzającą;   W czasie „smutnych” melodramatów reklama powinna pokazywać zakup i użytkowanie produktu jako aktywność relaksującą i uspokajającą;   Takie zestawienie zgodności emocjonalnej może wywołać lepsze ogólne zapamiętanie, (np. poprzez kojarzenie znaku firmowego z dobrym filmem);   Odwrotne zestawienie może sprzyjać zapamiętaniu szczegółów (na zasadzie - coś tu nie pasuje)

61 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Model płytkiego przetwarzania i markerów emocjonalnych podświadome zapamiętywanie powtarzanych elementów – uwarunkowania orientacji w terenie, łączenie z emocjami i pozytywnym skutkiem, „płytkie przypominanie” w obliczu konieczności podjęcia decyzji, porównanie współczesnych centrów handlowych do dżungli, w której należy odnaleźć pokarm i drogę powrotną do jaskini na podstawie „ledwo” zapamiętanych, mało znaczących, ale często widywanych śladów, wybór produktów - śladów, których wydaje się że znamy - „płytkie przypominanie”, unikanie nieznanych – groźnych;   dobre wyjaśnianie zachowań w przypadku braku świadomego planowania zakupów

62 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Neuromarketing jako nowa metoda badania oddziaływań marketingowych na zachowania nabywcze   tomografia komputerowa mózgu   wykrywanie najbardziej aktywnych (ukrwionych) obszarów w mózgu   współpraca w interpretacji specjalistów z wielu dziedzin Przykład: odgadywanie przez komputer podłączony do tomografu zapamiętanych i przypominanych reklam – futurystyczna wizja hełmu - tomografu podczas wizyty w hipermarkecie w celu ułatwienia zakupów

63 Wpływ reklamy na zachowania nabywcze Przykład genetycznych (?) uwarunkowań postrzegania niektórych kolorów Które kolory najszybciej rzucają się w oczy i są widoczne z daleka nawet na małej powierzchni ? pomarańczowy, żółty, czerwony, zielony. Te kolory (stosowane na kamizelkach odblaskowych, metkach z cenami) były oznaką zawartości cukru w owocach, których zjedzenie dawało dużo energii i zwiększało prawdopodobieństwo przeżycia i posiadania potomstwa. Lepsze postrzeganie tych kolorów mogło utrwalić się w genach.

64 Który obraz wydaję się lepszy (bardziej naturalny) ?

65 Eksperymentalne reklamy L’Oreal; źródło: T. Tyszka, A. Falkowski, Psychologia zachowań konsumenckich, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009, s. 120–121.

66 Znak marki jest lepiej oceniany, gdy mieści się na prawo od zdjęcia Lewa półkula mózgowa lepiej przetwarza skomplikowane przekazy słowne (wymagające analizy), a prawa półkula lepiej przetwarza bodźce obrazowe. Nerwy wzrokowe krzyżują się, więc więcej bodźców z prawego oka trafia do lewej półkuli i odwrotnie.

67 Znak marki jest lepiej oceniany, gdy mieści się na lewo od dłuższego tekstu Tym razem bardziej skomplikowany jest przekaz słowny niż marka, powinien więc być po prawej stronie, aby trafił do lewej półkuli (analitycznej).

68 Proste bodźce, takie jak krótkie słowa czy schematyczne rysunki, są przetwarzane przez obie półkule z jednakową skutecznością.

69 Źródło: Y&R „Secrets & Lies” Study – www.yr.com/about/news#article=782ww.yr.com Listopad 2013

70 Źródło: Y&R „Secrets & Lies” Study – www.yr.com/about/news#article=782ww.yr.com Listopad 2013

71 Źródło: Y&R „Secrets & Lies” Study – www.yr.com/about/news#article=782ww.yr.com Listopad 2013

72 Metodologia badania postaw utajonych w uproszczeniu implicit-association test IAT) opracowany naukowo pod koniec lat 90-tych polega na badaniu czasu reakcji na określone badane kategorie i połączenia tych kategorii z pozytywnymi i negatywnymi słowami. Badania postaw utajonych (komputerowy test utajonych skojarzeń, implicit-association test IAT) opracowany naukowo pod koniec lat 90-tych polega na badaniu czasu reakcji na określone badane kategorie i połączenia tych kategorii z pozytywnymi i negatywnymi słowami. Zakłada się, że połączenie lubianej kategorii (produktu, firmy itp.) z negatywnymi słowami lub nielubianej kategorii z pozytywnymi słowami powoduje dłuższy czas reakcji niż połączenie lubiany-pozytywny lub nielubiany-negatywny. Ciekawe testy: https://implicit.harvard.edu/implicit/poland/

73 Metodologia badania postaw utajonych w uproszczeniu Komputerowy test utajonych skojarzeń, Implicit-Association Test IAT Ciekawe testy: https://implicit.harvard.edu/implicit/poland/

74 Wpływ reklamy na postawy jawne i utajone polski przykład Wysoka znajomość marki kawy „Pedros” (wspomagana 63%, spontaniczna 32%), nie dawała pod koniec lat 90- tych dużego udziału w rynku - ok. 7%. Badania sondażowe przy znajomości marki wskazywały na niską jakość i zły smak (za mocna, zbyt gorzka, kwaśna, nieładny kolor). Badania „ślepe” (bez znajomości marki) nie potwierdzały tych opinii. Badania „fokusowe” (zogniskowane wywiady grupowe – personifikacja marki) wskazywały na wizerunek macho, luz, brak odpowiedzialności, niedbałość, niechlujny wygląd. Mogło to wynikać z obiektu użytego w reklamie – tęgiego Meksykanina. Wniosek: utajona negatywna postawa prowadziła do racjonalizacji niechęci (smak i jakość kawy) na poziomie jawnej postawy. Stasiuk, Maison… str. 362

75

76 Dochód jako podstawa zachowań finansowych Czy zachowania rynkowe zależą od nominalnej wartości dochodu ? Czy zachowania rynkowe zależą od nominalnej wartości dochodu ?

77 Teorie dochodowe teoria dochodu absolutnego: wzrost dochodu powoduje wzrost przeciętnej i krańcowej skłonności do oszczędzania teoria dochodu absolutnego: wzrost dochodu powoduje wzrost przeciętnej i krańcowej skłonności do oszczędzania teoria dochodu względnego: konsumpcja, poziom życia zależy od otoczenia – wpływa to na stopę oszczędzania teoria dochodu względnego: konsumpcja, poziom życia zależy od otoczenia – wpływa to na stopę oszczędzania teoria dochodu permanentnego: niższa stopa oszczędzania z dochodu stałego, wyższa ze zmiennego teoria dochodu permanentnego: niższa stopa oszczędzania z dochodu stałego, wyższa ze zmiennego teoria cyklu życia: wyrównywanie konsumpcji w skali całego życia teoria cyklu życia: wyrównywanie konsumpcji w skali całego życia Jakie elementy powyższych teorii zauważasz w zachowaniach polskich gospodarstw domowych?

78 Teoria perspektywy a zachowania finansowe Teoria perspektywy sformułowana w 1979 r. przez Daniela Kahnemana i Amosa Tverskiego Teoria perspektywy sformułowana w 1979 r. przez Daniela Kahnemana i Amosa Tverskiego Doceniona wobec przyznania Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii dla D.Kahnemana i V.L.Smitha w 2002r. Doceniona wobec przyznania Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii dla D.Kahnemana i V.L.Smitha w 2002r. Dotyczy m.in. zachowań ludzi w warunkach ryzyka, postrzegania użyteczności zysków i strat Dotyczy m.in. zachowań ludzi w warunkach ryzyka, postrzegania użyteczności zysków i strat

79 Z teorii perspektywy wynika:  funkcja wartości dla strat jest bardziej stroma niż funkcja użyteczności dla zysków  ludzie bardziej boją się strat niż cenią zyski o tej samej wartości  wartość oczekiwaną określają nie na podstawie prawdopodobieństw lecz własnych wag decyzyjnych  przeceniają małe prawdopodobieństwa i niedoceniają średnich oraz wysokich prawdopodobieństw  mają tendencje do kalkulowania zysków i strat w pewnym okresie (mental accounting)

80 Użyteczność zysków i strat w teorii perspektywy zyskistraty dyskomfort zadowolenie

81 Inne efekty warunkujące zachowania finansowe Postrzeganie ryzyka zależne od kontekstu (ryzyko losowe, kontrolowane, konieczne, dobrowolne); Postrzeganie ryzyka zależne od kontekstu (ryzyko losowe, kontrolowane, konieczne, dobrowolne); Kalkulacja myślowa zysków, kosztów, strat, zamykania „konta”; Kalkulacja myślowa zysków, kosztów, strat, zamykania „konta”; Preferencja wartości w czasie; Preferencja wartości w czasie; Efekty utopionych kosztów, nowych informacji, kontynuacji i odwrócenia trendu; Efekty utopionych kosztów, nowych informacji, kontynuacji i odwrócenia trendu; Przykłady: „zgubiony” bilet do teatru, nowojorscy taksówkarze; Przykłady: „zgubiony” bilet do teatru, nowojorscy taksówkarze;

82 Skłonność ludzi do podejmowania ryzyka przy różnym prawdopodobieństwie zysku bądź straty ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa Co wolisz zyskać: a) 2 zł na pewno b) 1 tys. zł z prawdopo- dobieństwem: jedna tysięczna Co wolisz stracić: a) 2 zł na pewno b) 1 tys. zł z prawdopo- dobieństwem: jedna tysięczna Średnie i wysokie prawdopodobieństwa Co wolisz zyskać: a) 1 tys. zł na pewno b) 1,5 tys. zł z prawdopo- dobieństwem: 8/10 (20% szansy, że nic nie zyskasz) Co wolisz stracić: a) 1 tys. zł na pewno b) 1,5 tys. zł z prawdopo- dobieństwem: 8/10 (20% szansy, że nic nie stracisz)

83 Skłonność ludzi do podejmowania ryzyka przy różnym prawdopodobieństwie zysku bądź straty ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(przecenianie) +1000 zł; P=0,001 +2 zł; na pewno (np. loteria) 1000*WD > 2*1 WD>0,002>P -1000 zł; P=0,001 -2 zł; na pewno (np. ubezpieczenie) -1000*WD < -2*1 WD>0,002>P Średnie i wysokie prawdopodobieństwa(niedocenianie) +1500 zł; P=0,8 +1000 zł na pewno (np. podwyżka) 1500*WD < 1000*1 WD

84 Skłonność ludzi do podejmowania ryzyka przy różnym prawdopodobieństwie zysku bądź straty ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(przecenianie) Skłonność do ryzyka (WD>P)Awersja (WD>P) Średnie i wysokie prawdopodobieństwa(niedocenianie)Awersja do ryzyka (WD

85 ZyskOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [1] [1] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku[2] [2] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [3] [3] 1 miesiąc Ile zażądasz za opóźnienie otrzymania powyższej nagrody i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ? 1 rok Ile zażądasz za opóźnienie otrzymania powyższej nagrody i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ? 10 lat Ile zażądasz za opóźnienie otrzymania powyższej nagrody i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ?

86 StrataOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [1] [1] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku[2] [2] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [3] [3] 1 miesiąc Ile gotowy jesteś zapłacić za opóźnienie w zapłacie powyższej kary i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ? 1 rok Ile gotowy jesteś zapłacić za opóźnienie w zapłacie powyższej kary i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ? 10 lat Ile gotowy jesteś zapłacić za opóźnienie w zapłacie powyższej kary i czy zdajesz sobie sprawę jaka to stopa procentowa ?

87 ZyskOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [1] [1] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku[2] [2] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [3] [3] 1 miesiąc 1 rok 10 lat StrataOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku 1 miesiąc 1 rok 10 lat

88 ZyskOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [1] [1] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku[2] [2] Średnia żądanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku [3] [3] 1 miesiąc 19,29 2 657 1 222 10,12 113 963 3,8 1 rok 90,908,09 2 680 1,68 186 757 0,87 10 lat 2 531 0,74 41 788 0,45 1 293 768 0,29 StrataOpóźnienie 10 zł 1000 zł 100 000 zł Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku Średnia akcepto- wanej kwoty w zł Stopa dyskonta w skali roku 1 miesiąc 13,4634,5 1 052 0,84 103 682 0,53 1 rok 221,2 1 161 0,16 108 342 0,083 10 lat 670,21 1 556 0,0452 124 754 0,022

89 RodzajWspółczynnik dyskonta zysków (nagród, spadków) Współczynnik dyskonta strat (kosztów, kar) niskiwysoki Niski lubi oszczędzać; nie lubi zaciągać kredytów (średni lub długi horyzont) nie lubi oszczędzać; nie lubi zaciągać kredytów (krótki horyzont) Wysoki lubi oszczędzać; lubi zaciągać kredyty (długi horyzont) nie lubi oszczędzać; lubi zaciągać kredyty (krótki lub średni horyzont) Preferencje w zakresie oszczędzania i zaciągania kredytów dla współczynników dyskonta przy odroczeniu zysków i strat w czasie

90 Badania wśród studentów dotyczące skłonności i awersji do ryzyka przeprowadzone na rzeczywistych małych kwotach ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(niedocenianie) A: +15 zł; P=0,2 B: +2 zł; na pewno (178 osób = 65%) 15*WD < 2*1 WDP A: -15 zł; P=0,8 B: -13 zł; na pewno (193 osoby = 71%) -15*WD < -13*1 WD>0,87>P

91 Badania wśród studentów dotyczące skłonności i awersji do ryzyka przeprowadzone na rzeczywistych małych kwotach ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(niedocenianie) A: +15 zł; P=0,2 B: +2 zł; na pewno (178 osób = 65%) 15*WD < 2*1 WD0,87>P A: -15 zł; P=0,8 B: -13 zł; na pewno (193 osoby = 71%) -15*WD < -13*1 WD>0,87>P

92 Badania wśród studentów dotyczące skłonności i awersji do ryzyka przeprowadzone na rzeczywistych małych kwotach ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(niedocenianie) A: +15 zł; P=0,2 B: +2 zł; na pewno (178 osób = 65%) 15*WD < 2*1 WD0,87>P Uzasadnienie: straty w obu przypadkach mają podobne, choć niewielkie znaczenie, lepiej więc stracić mniej, zamiast narażać się na większą, prawie pewną stratę

93 Badania wśród studentów dotyczące skłonności i awersji do ryzyka przeprowadzone na rzeczywistych małych kwotach ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(niedocenianie) Uzasadnienie: wygrana w obu przypadkach nie ma dla mnie znaczenia, nie ma więc po co ryzykować, lepiej wziąć to co jest na pewno, gdyż szansa wygrania jest mała. Uzasadnienie: strata w obu przypadkach nie ma większego znaczenia, lepiej więc zaryzykować jej uniknięcie Średnie i wysokie prawdopodobieństwa(przecenianie) A: +15 zł; P=0,8 (206 osób = 75%) B: +13 zł na pewno 15*WD > 13*1 WD>0,87>P Uzasadnienie: straty w obu przypadkach mają podobne, choć niewielkie znaczenie, lepiej więc stracić mniej, zamiast narażać się na większą, prawie pewną stratę

94 Najczęstsze uzasadnienia poszczególnych wyborów ZdarzeniePrawdo-podobieństwoZyskStrata Niskieprawdopodobieństwa(niedocenianie) Uzasadnienie: wygrana w obu przypadkach nie ma dla mnie znaczenia, nie ma więc po co ryzykować, lepiej wziąć to co jest na pewno, gdyż szansa wygrania jest mała. Uzasadnienie: strata w obu przypadkach nie ma większego znaczenia, lepiej więc zaryzykować jej uniknięcie Średnie i wysokie prawdopodobieństwa(przecenianie) Uzasadnienie: ryzykuję bo jest duże prawdopodobieństwo wygrania. Jeśli jednak nie wygram to potencjalnie stracę małą kwotę, która i tak nie ma znaczenia Uzasadnienie: straty w obu przypadkach mają podobne, choć niewielkie znaczenie, lepiej więc stracić mniej, zamiast narażać się na większą, prawie pewną stratę

95 Wnioski:  Niewielkie kwoty, nie wpływając znacząco na zmianę obecnie dostępnego dla jednostki koszyka dóbr i usług nie zmieniają też znacząco użyteczności  Krzywa użyteczności może więc być „spłaszczona” na początku układu współrzędnych - dla małych wartości (kwot)  Użyteczność odnoszona jest do pewnej sytuacji/okresu (np. spędzenia dnia) i jej zmiana może zaczynać się od poziomu innego niż zerowy  Krzywa użyteczności może więc być „podniesiona/obniżona” w stosunku do początku układu współrzędnych (w zależności od poziomu optymizmu w danym dniu)  Potwierdzenia tych wyników należałoby szukać w dalszych badaniach przy większych i bardziej reprezentatywnych próbach

96 zyskistraty dyskomfort zadowolenie Porównanie kształtów funkcji użyteczności zysków i strat: postać logarytmiczna (krzywa ciągła) oraz logistyczna (krzywa przerywana)

97 Specyfika zachowań finansowych ściśle uregulowane prawnie ściśle uregulowane prawnie stosunkowo duże skomplikowanie stosunkowo duże skomplikowanie specyficzny kontakt z wykonawcą specyficzny kontakt z wykonawcą możliwość rozdzielenia miejsca „wytwarzania usługi” i pobytu klienta możliwość rozdzielenia miejsca „wytwarzania usługi” i pobytu klienta istnienie reguł i dyscypliny zachowań istnienie reguł i dyscypliny zachowań brak możliwości wykonania we własnym zakresie brak możliwości wykonania we własnym zakresie brak natychmiastowej satysfakcji po zakupie brak natychmiastowej satysfakcji po zakupie

98 Oszczędzanie jako element zachowań finansowych Grupy motywów oszczędzania: Grupy motywów oszczędzania:  motywy „negatywne” (ograniczania się, przymusu, obaw lub strachu)  motywy „satysfakcyjno-hedonistyczne” (satysfakcja, poczucie niezależności, samokontroli, własnej wartości)

99 Grupy celów oszczędzania: zapewnienie bezpieczeństwa sobie i rodzinie, zapewnienie bezpieczeństwa sobie i rodzinie, gromadzenie środków na zakup dóbr trwałego użytku i drogich usług, gromadzenie środków na zakup dóbr trwałego użytku i drogich usług, powiększanie oszczędzanych środków, powiększanie oszczędzanych środków, zapewnienie wolnych środków do szybkiej dyspozycji, zapewnienie wolnych środków do szybkiej dyspozycji, przesunięcie konsumpcji w czasie, przesunięcie konsumpcji w czasie, wewnętrzny przymus oszczędnego życia (uznanie środowiska, wychowanie, samorealizacja poprzez umacnianie poczucia własnej wartości) wewnętrzny przymus oszczędnego życia (uznanie środowiska, wychowanie, samorealizacja poprzez umacnianie poczucia własnej wartości)

100 Inne czynniki wpływające na oszczędzanie: inflacja i stopa procentowa inflacja i stopa procentowa system podatkowy system podatkowy cykl życia rodziny cykl życia rodziny sezonowość roczna sezonowość roczna zmiany kulturowe zmiany kulturowe osobowość np. skłonność do ryzyka, postawy osobowość np. skłonność do ryzyka, postawy wiedza wiedza zaufanie do polityki rządu zaufanie do polityki rządu cel i kwota oszczędzania cel i kwota oszczędzania Działania marketingowe Działania marketingowe Grupy odniesienia i liderzy opinii Grupy odniesienia i liderzy opinii

101 Czynniki modyfikujące wpływ stopy procentowej na skłonność do oszczędzania : Cel gromadzenia oszczędności. Oszczędności gromadzone na specjalne cele są mniej wrażliwe na stopę procentową. Większą rolę gra wówczas dostępność, warunki udzielania i koszt kredytów. Cel gromadzenia oszczędności. Oszczędności gromadzone na specjalne cele są mniej wrażliwe na stopę procentową. Większą rolę gra wówczas dostępność, warunki udzielania i koszt kredytów. Kwota oszczędności. Niewielkie oszczędności są mniej wrażliwe na zmiany stóp procentowych niż duże środki. Kwota oszczędności. Niewielkie oszczędności są mniej wrażliwe na zmiany stóp procentowych niż duże środki. Wiedza oszczędzających na temat mechanizmów, alternatyw, i efektywności różnych lokat. Wiedza oszczędzających na temat mechanizmów, alternatyw, i efektywności różnych lokat. Zaufanie do prowadzonej przez rząd polityki i do instytucji rynku finansowego oraz przewidywanie globalnych zmian gospodarczych w kraju i na świecie (prosperita, recesja, kryzys). Zaufanie do prowadzonej przez rząd polityki i do instytucji rynku finansowego oraz przewidywanie globalnych zmian gospodarczych w kraju i na świecie (prosperita, recesja, kryzys). Faza życia rodziny. W zależności od „wieku” gospodarstw domowych, cyklu karier pracowniczych następuje silniejsza lub słabsza reakcja na zmianę stopy procentowej. W gospodarce jako całości efekt wypadkowy zależy od struktury demograficznej ludności. Faza życia rodziny. W zależności od „wieku” gospodarstw domowych, cyklu karier pracowniczych następuje silniejsza lub słabsza reakcja na zmianę stopy procentowej. W gospodarce jako całości efekt wypadkowy zależy od struktury demograficznej ludności.

102

103 Aktywa finansowe gospodarstw domowych 1. Lokaty bankowe 2. Aktywa Funduszy Inwestycyjnych 3. Aktywa Otwartych Funduszy Emerytalnych (II filar emerytalny) 4. Aktywa zgromadzone w ramach III filaru (IKE, PPE, PFE) 5. Środki zgromadzone w ramach ubezpieczeń na życie z funduszami kapitałowymi 6. Obligacje 7. Akcje na rachunkach inwestycyjnych 8. Kredyty bankowe jako ujemne aktywa finansowe (pasywa)

104 Majątek a aktywa finansowe gospodarstwa domowego Majątek to wszystko co posiada i wykorzystuje gospodarstwo domowe Majątek nie przynosi bezpośredniego dochodu, choć może zwiększać swą wartość (użytkowany dom, mieszkanie) Aktywa finansowe są ulokowane na rynku finansowym, przynoszą dochód lub/i z założenia zwiększają swą wartość (np. lokaty bankowe, obligacje, akcje, jednostki funduszy inwestycyjnych) Aktywa niefinansowe przynoszą dochód i nie są bezpośrednio używane przez gospodarstwo domowe (np. mieszkanie na wynajem) Aktywa finansowe podlegają wycenie na rynku finansowym, majątek zazwyczaj nie jest wyceniany (może być traktowany jako zastaw pod produkty finansowe np. nieruchomości pod zastaw kredytu) Jak potraktować złotą biżuterię a jak sztabki złota w sejfie bakowym?

105 Przykładowy wykres wartości aktywów gospodarstwa domowego w zależności od wieku głowy rodzi

106

107 Aktywa finansowe polskich gospodarstw domowych w latach 2007-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP, MF, KNF, IZFA

108 Aktywa finansowe gospodarstw domowych w mld zł i ich udział procentowy

109 Rodzaj aktywów / rok2000 w mld zł 2000 w % 2003 w mld zł 2003 w % 2005 w mld zł 2005 w % 2010 w mld zł 2010 w % depozyty i lokaty bankowe 19571213562214340546 aktywa TFI73339611210512 aktywa OFE934512851720023 akcje351337108015809 ubezpieczenia na życie 166329449728 skarbowe papiery wartościowe 114164224101 IKE +PPE+PFE----1,10,281 gotówka wycofana z obiegu 0,50,20,80,21 30,3 razem274100377100515100883100 kredyty i pożyczki bankowe (ujemne aktywa) 7126102271412745051 Aktywa finansowe gospodarstw domowych w mld zł i ich udział procentowy

110

111 Depozyty bieżące, terminowe i odsetki gospodarstw domowych w latach 2007-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP

112 Depozyty, terminowe gospodarstw domowych w latach 1996-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP

113 Aktywa funduszy inwestycyjnych 1992-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KNF, IZFIA

114 Typy funduszy inwestycyjnych wg ryzyka Fundusze pieniężne i gotówkowe – bardzo małe ryzyko strat, okres lokaty do 1 roku, (lokaty bankowe, krótkoterminowe papiery dłużne do 1 roku); Fundusze dłużne, obligacyjne – małe ryzyko strat, okres lokaty 2-3 lata; (obligacje i inne papiery dłużne o okresie wykupu pow. 1 roku), można tu zaliczyć także tzw. fundusze ochrony kapitału; Fundusze stabilnego wzrostu - średnie ryzyko strat, okres lokaty 3-5 lat, (ok. 60-80% instrumentów dłużnych, 20-40 % akcji); Fundusze zrównoważone - duże ryzyko strat, okres lokaty 5-7 lat, (ok. 50 % instrumentów dłużnych, 50% akcji); Fundusze akcyjne – bardzo duże ryzyko strat, okres lokaty pow. 7 lat, (do 100% akcji); Fundusze specjalistyczne (surowcowe, nieruchomości, itp.) charakteryzują się średnim do bardzo dużym ryzykiem strat.

115

116 Wartość obligacji Skarbu Państwa w mln zł w posiadaniu gospodarstw domowych w latach 2007-2015 Rodzaj obligacji Rok 200720092010201220142015 Krótko- okresowe (7, 14 – miesięczne) ----860 1 357 detaliczne 2-letnie5 2305 6983 4141 8382 154 2 752 detaliczne 3-letnie1 8321 2281 03776419 531 detaliczne 4-letnie5521 4531 5531 8071 810 1 667 detaliczne 10-letnie5322 1462 6323 6393 907 3 959 razem 9 54211 138 8 636 7 3609 150 10 268

117

118 Kredyty dla gospodarstw domowych wg terminu spłaty w latach 1996-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP

119 Kredyty dla gospodarstw domowych wg przeznaczenia w latach 2007-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP

120 Liczba kart płatniczych w posiadaniu Polaków w latach 1998-2015, w mln szt.

121 Opłaty związane z rozliczeniem transakcji kartowych Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy o usługach płatniczych (Dz.U. 2014 poz. 1916) ogranicza od 29 stycznia 2015r. wysokość opłaty interchange do poziomu: 0,2% wartości transakcji kartami debetowymi i 0,3% wartości transakcji kartami kredytowymi. W lipcu 2014 ograniczono opłaty do 0,5% wartości transakcji, wcześniej były nieregulowane i bardzo wysokie - nawet powyżej 1%. (średnio 1,5%).

122 Opłaty związane z rozliczeniem transakcji kartowych Opłata interchange 0,2%-0,3% Pobiera wystawca karty (bank), może się dzielić przychodami z tego tytułu z organizacją kartową Visa, Mastercard Opłata systemowa ok. 0,1%- 0,2%, lub/i stała od transakcji (kilka/naście groszy); Pobiera organizacja kartowa Visa, Mastercard Prowizja agenta rozliczeniowego ok. 0,1%- 0,3% Pobiera agent rozliczeniowy (Polcard, eCard …). Stała opłata za dzierżawę terminala ok. 100 zł/mies., marketingowe, Pobiera agent rozliczeniowy (Polcard, eCard …). Łączna opłata MSC (Merchant Service Charge) to ok. 1% Nieregulowane Regulowane

123 Charakterystyka ilościowa i wartościowa transakcji kartowych w 2014 r. Transakcje gotówkowe (głównie bankomaty): wartościowo: 309 mld zł, ilościowo: 795 mln szt., średnia: 390 zł (średnia w bankomatach w Polsce 400 zł, za granicą 500 zł, cash back 110 zł); ok.21,7 tys. bankomatów w Polsce Transakcje bezgotówkowe (płatności za towary i usługi): wartościowo: 158 mld zł, ilościowo: 1,9 mld szt., ok 23% sprzed. det. średnia: 84 zł; średnia w Polsce 79 zł, za granicą 206 zł, ok. 400 tys. terminali w 300 tys. punktów sprzedaży Zakupy w internecie (ok. 27 mld zł.) – zapłata kartą: wartościowo: 2,3 mld zł., ilościowo: 10,5 mln szt., (średnia 210 zł) (Obejmuje zakupy w podmiotach krajowych i zagranicznych) w Polsce zarejestrowanych ok. 22 tys. punktów usł.-hand. (placówek) operujących w internecie, akceptujących płatność kartami ok. 10 tys.

124 Średnia kwota transakcji gotówkowych, bezgotówkowych i ogółem kartami w latach 1998-2014, w zł

125 Czynniki skłaniające do używania karty wygoda używania związana z brakiem konieczności planowania i posiadania odpowiedniej kwoty w gotówce, korzyść wynikająca z przechowywania środków pieniężnych na oprocentowanym koncie w stosunku do gotówki nie przynoszącej dochodu z odsetek, wygoda związana z mniejszą objętością karty niż gotówki oraz trwalszym nośnikiem (plastik) niż w przypadku banknotów (papier), utrata (kradzież, zgubienie) karty nie musi wiązać się z utratą środków jak w przypadku gotówki, dostęp do gotówki w bankomatach niezależnie od pory dnia, możliwość zaciągnięcia krótkoterminowej pożyczki bez formalności, powstrzymanie się z zakupami w obiektach nie akceptujących kart płatniczych – traktowane jako oszczędne zachowanie (brak pokusy wydania pieniędzy), brak konieczności wyliczania dokładnych kwot, odbierania drobnych reszt, prestiż związany z używaniem nowoczesnego produktu finansowego, rozwiązania prawne przenoszące ryzyko nieautoryzowanych transakcji na bank, konieczność – wymuszona forma dokonywania transakcji w przypadku rozliczeń z pracodawcą, instytucjami publicznymi.

126 Czynniki zniechęcające do używania karty konieczność pamiętania kodu PIN, konieczność zapoznania się z uregulowaniami prawnymi dotyczącymi używania kart (podpisanie umowy w banku, odbiór regulaminu korzystania z karty, itp.) oraz przyswajania informacji o nowościach i zagrożeniach technicznych, ekonomicznych i prawnych związanych z rozwojem płatności elektronicznych, brak wizualnej kontroli nad ilością posiadanej gotówki, konieczność kontrolowania łącznej wartości wydatków w określonym okresie, obawa przed oszustwem przelewu większej kwoty z konta niż wynosi wartości zakupów lub żądanej gotówki, obawa przed kradzieżą lub zgubieniem karty, obawa przed przejęciem (podejrzeniem, kradzieżą) kodu PIN, co może łącznie z poprzednim czynnikiem narazić na utratę wszystkich środków lub spowodowanie dużego debetu na koncie, brak możliwości zapłaty kartą w punktach sprzedaży nieakceptujących kart, konieczność zapłaty prowizji lub opłat w niektórych transakcjach (np. wypłata gotówki w bankomatach innych banków), pokusa dokonywania niezaplanowanych wydatków (traktowane jako wada rozrzutności), możliwość przekroczenia salda debetowego, skutkująca sankcjami prawnymi, możliwość zadłużania się na kwoty przekraczające zdolność spłaty w przyszłości.

127

128 System emerytalny I filar obowiązkowy: FUS zarządzany przez ZUS (system redystrybucyjny, repartycypacyjny, pay-as-you-go) Zapis w systemie komputerowym odprowadzonych w ciągu aktywności zawodowej środków; waloryzacja (wzrost wartości) zgromadzonych środków: roczny wskaźnik inflacji (cen towarów i usł. konsumpcyjnych) + realny wzrost sumy składek na ubezp. emerytalne; jeśli wskaźniki są ujemne przyjmuje się zero – stan konta nie może ulec obniżeniu. Kwota emerytury (nowy system, urodzeni po 1948r.): stanowi wartość zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego podzielona przez średnie dalsze trwanie życia w momencie przejścia na emeryturę. W roku przejścia na emeryturę stosuje się waloryzację kwartalną.

129 System emerytalny II filar obowiązkowy: FUS/OFE FUS (system redystrybucyjny) Zapis wpłacanych składek na osobnym subkoncie Waloryzacja roczna: średnioroczna realna dynamika zmian PKB z 5 ostatnich lat, jeśli wskaźnik jest ujemny przyjmuje się zero – stan konta nie może ulec obniżeniu. Dziedziczenie do 3 lat od przejścia na emeryturę Wypłata podobnie jak w I filarze OFE (system kapitałowy): PTE zarządzają zgromadzonymi w OFE środkami inwestując je na rynku finansowym, a następnie na 10 lat przed emeryturą stopniowo przekazują środki do FUS, dziedziczenie do 3 lat po przejściu na emeryturę, Wypłata podobnie jak w I filarze

130 OFE na koniec 2013 r. Liczba członków: 16,7 mln osób Wartość zgromadzonych środków: ok. 300 mld zł.

131 OFE w 2014 r. W lutym 2014r. OFE przekazało do ZUS 153 mld zł. (51,5% aktywów) Na koniec lutego 2014r. w aktywach OFE było: ok. 154 mld zł. Do końca lipca 2014r. Deklaracje pozostania w OFE złożyło ok. 2,5 mln osób

132 System emerytalny wybór od 1 IV 2014 z możliwością zmiany co 2 lata

133 System emerytalny OFE od 1 lutego 2014r. wybrane zmiany Minimalny poziom inwestycji OFE w akcje wynosi 75% do końca 2014 r., 55% do końca 2015 r., 35% do końca 2016 r. i 15% do końca 2017 r. Zmniejszenie pobieranej prowizji od wpłat z 3,5% do 1,75% od 2014r. Zwiększenie limitu inwestycji w aktywa zagraniczne z 5% do 30% w 2016r.

134 System emerytalny Porównanie ZUS i OFE lata 2000-2012 Na podstawie: „POMIAR PRZECIĘTNYCH STÓP ZWROTU W OFE I WSKAŹNIKÓW WALORYZACJI W ZUS. WPŁYW RÓŻNYCH TECHNIK POMIARU ANALIZA KOMPLEKSOWA” Ministerstwo Finansów 2013

135

136

137 System emerytalny III filar dobrowolny (system kapitałowy): dobrowolne gromadzenie środków w produktach finansowych długookresowego oszczędzania: PPE i PFE, IKE, IKZE

138 System emerytalny III filar dobrowolny (system kapitałowy): Pracownicze Fundusze Emerytalne (PFE) utworzone przez pracodawcę do zarządzania środkami

139 System emerytalny III filar dobrowolny (system kapitałowy): Pracownicze Programy Emerytalne (PPE): umowy pracodawcy z instytucjami finansowymi (banki, zakłady ubezpieczeń, TFI) o zarządzanie środkami na przyszłe emerytury Liczba programów: ok. 1100 w całym kraju Liczba uczestników: ok. 300 tys. osób, (270 tys. czynnych) Wartość zgromadzonych środków: ok. 6 mld zł. Dane bez PFE

140 Cechy IKEIKZE Źródło finansowania Brak ograniczeń: oszczędności, dochód z tytułu umowy o pracę, o dzieło, inne źródła dochodów Wyłącznie dochód, od którego naliczana jest składka na ubezpieczenie emerytalne Limity wpłat w 2015r. 11 877 zł (300% prognozowanego na dany rok przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej) nie więcej niż 4 750,80 zł (120% prognozy średniej płacy) Opodatkowanie podatkiem dochodowym wpłaty Tak - wpłata ze środków opodatkowanych podatkiem dochodowym, Nie - Wpłata ze środków nieopodatkowanych – można je odliczyć od podstawy opodatkowania, Opodatkowanie podatkiem dochodowym wypłaty Nie- wypłata zwolniona od podatku dochodowego Tak – wypłata podlegać będzie zryczałtowanemu podatkowi 10%. Opodatkowanie podatkiem od odsetek kapitałowych (Belki) Nie podlega, pod warunkiem spełnienia warunków – uzyskania uprawnień do wypłaty Nie podlega Warunki uprawnień do wypłaty ukończony 60. rok życia lub 55 rok życia – w przypadku uzyskania wcześniejszych uprawnień emerytalnych oraz dokonywanie wpłat w pięciu dowolnych latach kalendarzowych lub dokonanie ponad połowy wartości wpłat na 5 lat przed złożeniem wniosku o wypłatę ukończony 65. rok życia oraz dokonywanie wpłat w 5 dowolnych latach kalendarzowych Formy wypłaty po uzyskaniu uprawnień Jednorazowa lub ratalna Wypłata środków przed uzyskaniem uprawnień zwrot całości lub tylko części środków, opodatkowywany podatkiem Belki tylko w całości zgromadzonych środków, opodatkowany podatkiem PIT według skali podatkowej Różnice pomiędzy IKE i IKZE

141 IKE oraz IKZE w 2015r. (1 półrocze) IKZE: Liczba kont: 554 620 szt. Zgromadzone środki: 392 mln zł. IKE: Liczba kont: 838 223 szt. Zgromadzone środki: 5 513 mln zł.

142

143 Zarządzanie finansami gospodarstw domowych

144 Kredyt konsumencki Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. 2001 nr 100 poz. 1081- uchylona Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. 2001 nr 100 poz. 1081- uchylona Ustawa o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011, Dz. U. z 2011 r. Nr 126, poz. 715, Nr 165, poz. 984, Ustawa o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011, Dz. U. z 2011 r. Nr 126, poz. 715, Nr 165, poz. 984, Zmiany: Nr 201, poz. 1181, z 2012 r. poz. 1193. Brzmienie od 1 stycznia 2013 Zmiany: Nr 201, poz. 1181, z 2012 r. poz. 1193. Brzmienie od 1 stycznia 2013

145 Kredyt konsumencki Przez umowę o kredyt konsumencki rozumie się umowę o kredyt w wysokości nie większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska który kredytodawca udziela w zakresie swojej działalności Przez umowę o kredyt konsumencki rozumie się umowę o kredyt w wysokości nie większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska który kredytodawca udziela w zakresie swojej działalności

146 Kredyt konsumencki Kredytodawca lub pośrednik kredytowy podaje konsumentowi w sposób jednoznaczny, zrozumiały i widoczny: Kredytodawca lub pośrednik kredytowy podaje konsumentowi w sposób jednoznaczny, zrozumiały i widoczny: 1) stopę oprocentowania kredytu wraz z wyodrębnieniem opłat uwzględnianych w całkowitym koszcie kredytu; 1) stopę oprocentowania kredytu wraz z wyodrębnieniem opłat uwzględnianych w całkowitym koszcie kredytu; 2) całkowitą kwotę kredytu; 2) całkowitą kwotę kredytu; 3) rzeczywistą roczną stopę oprocentowania. 3) rzeczywistą roczną stopę oprocentowania.

147 Kredyt konsumencki konsument ma prawo, bez podania przyczyny, do odstąpienia od umowy o kredyt konsumencki w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy, lub dostarczenia wszystkich informacji o kredycie. konsument ma prawo, bez podania przyczyny, do odstąpienia od umowy o kredyt konsumencki w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy, lub dostarczenia wszystkich informacji o kredycie. w przypadku odstąpienia od umowy bankowi nie przysługują żadne opłaty z wyjątkiem odsetek za okres od dnia wypłaty kredytu do dnia zwrotu kredytu w przypadku odstąpienia od umowy bankowi nie przysługują żadne opłaty z wyjątkiem odsetek za okres od dnia wypłaty kredytu do dnia zwrotu kredytu

148 Kredyt konsumencki Kredytodawca może zastrzec w umowie prowizję za spłatę kredytu przed terminem, pod warunkiem że ta spłata przypada na okres, w którym stopa oprocentowania kredytu jest stała, a kwota spłacanego w okresie dwunastu kolejnych miesięcy kredytu jest wyższa niż trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw Kredytodawca może zastrzec w umowie prowizję za spłatę kredytu przed terminem, pod warunkiem że ta spłata przypada na okres, w którym stopa oprocentowania kredytu jest stała, a kwota spłacanego w okresie dwunastu kolejnych miesięcy kredytu jest wyższa niż trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw 14 dni zwrotu 14 dni zwrotu Wcześniejsza spłata - warunki Wcześniejsza spłata - warunki

149 Kredyt konsumencki Prowizja za spłatę kredytu przed terminem nie może przekraczać 1% spłacanej części kredytu, jeżeli okres między datą spłaty kredytu a terminem spłaty kredytu przekracza jeden rok. Prowizja za spłatę kredytu przed terminem nie może przekraczać 1% spłacanej części kredytu, jeżeli okres między datą spłaty kredytu a terminem spłaty kredytu przekracza jeden rok. W przypadku gdy okres, o którym mowa w ust. 2, nie przekracza jednego roku, prowizja za spłatę kredytu przed terminem nie może przekraczać 0,5% spłacanej części kwoty kredytu. W przypadku gdy okres, o którym mowa w ust. 2, nie przekracza jednego roku, prowizja za spłatę kredytu przed terminem nie może przekraczać 0,5% spłacanej części kwoty kredytu.

150 Kredyty inne regulacje USTAWA (antylichwiarska) USTAWA (antylichwiarska) z dnia 5 sierpnia 2015 r. z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw Data wejścia w życie:2015-10-11 Dz.U. 2015 poz. 1357 Reguluje maksymalne odsetki, odsetki za zwłokę spłaty, koszty poza odsetkowe

151 Kredyty inne regulacje  odsetki nie mogą być wyższe niż 4 – krotność stopy kredytu lombardowego NBP (Luty 2016: 4x2,5%=10%)  odsetki karne, monity i inne opłaty z tytułu zadłużenia przeterminowanego nie będą mogły przekroczyć 6 – krotność stopy kredytu lombardowego (Luty 2016: 6x2,5%=15%)  Koszty pozaodsetkowe nie mogą przekroczyć 25% kwoty pożyczki plus 30% w skali roku  Pozaodsetkowe koszty kredytu w całym okresie kredytowania nie mogą być wyższe od całkowitej kwoty kredytu.  Wysokie kary (do 10 mln. zł) dla instytucji pożyczkowych naruszających przepisy

152 Zasady wyboru kredytu stałe i zmienne oprocentowanie stałe i zmienne raty przy danym oprocentowaniu rodzaj waluty długość okresu spłaty prowizje, opłaty, ubezpieczenia

153 Przykład kredytu na samochód o wartości 50 tys. zł, stałe oprocentowanie (12% w skali roku) na 5 lat (60 m-cy), porównanie stałych i zmiennych rat: stałe raty w złzmienne raty w zł r ó żnica rat nr okresukapitałodsetkiratakapitałodsetkirata w zł 1612,22500,001112,22833,33500,001333,33221,11 2618,34493,881112,22833,33491,671325,00212,78 3624,53487,691112,22833,33483,331316,67204,44 27792,98319,241112,22833,33283,331116,674,44 28800,91311,311112,22833,33275,001108,33-3,89 591090,3121,921112,22833,3316,67850,00-262,22 601101,2111,011112,22833,338,33841,67-270,56 Razem50000,0016733,3466733,3450000,0015250,0065250,00-1483,34

154 Przykład kredytu na mieszkanie o wartości 300 tys. zł, stałe oprocentowanie (8% w skali roku) na 20 lat (240 m-cy), porównanie stałych i zmiennych rat : stałe ratyzmienne raty nr okresukapitałodsetkiratakapitałodsetkirata r ó żnica rat 1509,322 000,002 509,321 250,002 000,003 250,00740,68 2512,721 996,602 509,321 250,001 991,673 241,67732,35 3516,131 993,192 509,321 250,001 983,333 233,33724,01 89913,971 595,352 509,321 250,001 266,672 516,677,35 90920,061 589,262 509,321 250,001 258,332 508,33-0,99 2392 476,1933,132 509,321 250,0016,671 266,67-1 242,65 2402 492,7016,622 509,321 250,008,331 258,33-1 250,99 Razem300000,00302236,85602236,85300000,00241 000,00541 000,00-61 236,85

155 Wrażliwość rat kredytu na mieszkanie o wartości 109 tys. franków (300 tys. zł) na kurs waluty, stałe oprocentowanie (3% w skali roku), na 20 lat (240 m-cy), przy wyjściowym kursie 2,75 zł/fr : stałe raty we frankach nr okresu kapitałodsetkiratakurs zł/frrata w zł 1fr. 332,29fr. 272,73fr. 605,022,751 663,79 zł. 2fr. 333,12fr. 271,90fr. 605,023,001 815,05 zł 3fr. 333,95fr. 271,06fr. 605,023,251 966,30 zł 4fr. 334,79fr. 270,23fr. 605,023,502 117,55 zł 5fr. 335,62fr. 269,39fr. 605,023,752 268,81 zł 6fr. 336,46fr. 268,55fr. 605,024,002 420,06 zł 7fr. 337,30fr. 267,71fr. 605,024,252 571,32 zł 8fr. 338,15fr. 266,87fr. 605,024,502 722,57 zł 9fr. 338,99fr. 266,02fr. 605,024,752 873,82 zł 10fr. 339,84fr. 265,18fr. 605,025,383 254,98 zł

156 Wrażliwość rat kredytu na mieszkanie o wartości 109 tys. franków (300 tys. zł) na kurs waluty, wzrost oprocentowania do 5% w skali roku, na 20 lat (240 m-cy), przy wyjściowym kursie 2,75 zł/fr : stałe raty we frankach nr okresu kapitałodsetkiratakurs zł/frrata w zł 1fr. 265,41fr. 454,55fr. 719,952,751 979,87 zł 2fr. 266,51fr. 453,44fr. 719,953,002 159,86 zł 3fr. 267,62fr. 452,33fr. 719,953,252 339,84 zł 4fr. 268,74fr. 451,21fr. 719,953,502 519,83 zł 5fr. 269,86fr. 450,09fr. 719,953,752 699,82 zł 6fr. 270,98fr. 448,97fr. 719,954,002 879,81 zł 7fr. 272,11fr. 447,84fr. 719,954,253 059,79 zł 8fr. 273,24fr. 446,71fr. 719,954,503 239,78 zł 9fr. 274,38fr. 445,57fr. 719,954,753 419,77 zł 10fr. 275,53fr. 444,43fr. 719,955,383 873,34 zł

157 Funkcje w Excelu przydatne w obliczaniu wartości rat kredytu (stała rata=kapitał + odsetki) spłata kapitałowa: –PPMT(stopa%, numer_okresu, liczba_rat, wartość kredytu) spłata odsetek: –IPMT(stopa%, numer_okresu, liczba_rat, wartość kredytu) razem rata (kapitał + odsetki): -PMT(stopa%, liczba_rat, wartość kredytu)

158 Obliczenia w Excelu – malejąca rata spłata kapitałowa: wartość kredytu / ilość rat np. F10 =$B$1/$B$3 spłata odsetek: (wartość kredytu – suma dotychczas spłaconego kapitału)*oprocentowanie w skali okresu np. G10= ($B$1-SUMA($F$6:F9))*($B$2/12) razem rata (spłata kapitału + spłata odsetek) np. H10 = F10+G10

159 Rzeczywista roczna stopa oprocentowania (RRSO) ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dziennik Ustaw z 2001 r. nr 100 poz.1081) Jest odpowiednikiem IRR (wewnętrznej stopy zwrotu) dla zmiennych okresów: K= P +  n [ Rn / (1+r) dn/365 ] K- wartość udzielonego kredytu P – pobrana prowizja Rn – n-ta rata (kapitał + odsetki) dn – ilość dni od udzielenia kredytu do spłaty n-tej raty 365 (lub 366) – ilość dni w danym roku r- poszukiwana rzeczywista roczna stopa oprocentowania

160 Przykładowo: Bank X w dniu 20-04-2009 udzielił kredytu w wysokości 42 000 zł. W momencie udzielenia kredytu pobrał prowizję 2000 zł. z kwoty kredytu. Wyznaczono następujący harmonogram spłat (raty + odsetki): data ilość dni prowizje i raty(1+ r) ilość dni / 365 kwoty zdyskontowane 2009-04-2002000,001,002 000,00 2009-06-01423 000,001,022 946,36 2009-09-011346 000,001,065 664,40 2009-12-012256 000,001,105 447,26 2010-03-013159 000,001,147 861,04 2010-06-0140710 000,001,198 396,06 2010-09-0149912 000,001,249 684,88 **r= 16,97% Suma* = 42 000,00 Kwota udzielonego kredytu Symulacja za pomocą Excela – użycie funkcji Narzędzia – Szukaj wyniku – ustaw komórkę (suma*) – wartość (42 000,00 czyli udzielony kredyt) – zmieniając komórkę (r**) Wstępnie należy ustawić w komórce r dowolną wartość procentową., a następnie zastosować szykanie wyniku.

161 Program „Mieszkanie dla Młodych” (MdM) 2016 Ze wsparcia w ramach programu „Mieszkanie dla Młodych” mogą skorzystać małżeństwa oraz osoby samotne (single) w wieku do 35 lat (w przypadku małżeństwa pod uwagę będzie brany wiek młodszego z nich licząc do końca roku kalendarzowego w którym kończy 35 lat). Podstawowym warunkiem jest, aby do dnia zawarcia umowy ustanowienia / przeniesienia własności nabywanego domu lub mieszkania, nie były właścicielami lub współwłaścicielami innego domu lub mieszkania, a nabywane mieszkanie będzie służyło zaspokajaniu ich własnych potrzeb mieszkaniowych – nie można go sprzedać lub spłacić kredytu przed upływem 5 lat (pod rygorem zwrotu dofinansowania).

162 Program „Mieszkanie dla Młodych” (MdM) 2016 Mieszkanie jest definiowane jako lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny nabywany na rynku pierwotnym lub wtórnym. Limit powierzchni użytkowej wynosi 75 m2 dla mieszkań i 100 m2 dla domów jednorodzinnych. Jeżeli beneficjent wychowuje przynajmniej troje dzieci, limit wzrasta do 85 m2 dla mieszkań i 110 m2 w przypadku domów.

163 Program „Mieszkanie dla Młodych” (MdM) 2016 Cena zakupu nie może przekroczyć kwoty równej kosztu odtworzenia 1 m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych na terenie danej gminy : 1) W przypadku nieruchomości pochodzącej z rynku pierwotnego: 1,1 x (powierzchnia użytkowa nieruchomości) x (średni wskaźnik przeliczeniowy kosztu odtworzenia 1 m2) 2) W przypadku nieruchomości pochodzącej z rynku wtórnego: 0,9 x (powierzchnia użytkowa nieruchomości) x (średni wskaźnik przeliczeniowy kosztu odtworzenia 1 m2).

164 Program „Mieszkanie dla Młodych” (MdM) 2016 Dofinansowanie może zostać udzielone jeżeli kredyt został udzielony: 1) Wyłącznie na zakup lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego, (nie może obejmować wykończenia mieszkania, zakupu garażu, miejsca postojowego); 2) W kwocie stanowiącej co najmniej 50% ceny nieruchomości, (nie można otrzymać dofinansowania jeśli ktoś wkłada w zakup środki własne powyżej 50% ceny mieszkania); 3) Na okres co najmniej 15 lat (nie można otrzymać dofinansowania jeśli ktoś zaciąga kredyt o krótszym terminie spłaty).

165 Program „Mieszkanie dla Młodych” (MdM) 2016 Dofinansowanie wkładu własnego wynosi: 1) 10% w przypadku bezdzietnych beneficjentów; 2) 15% w przypadku beneficjentów wychowujących 1 dziecko; 3) 20% przy dwójce dzieci; 4) 30% w przypadku trojga lub większej liczby dzieci

166 Zarządzanie finansami gospodarstw domowych Rekomendacje KNF

167 Rekomendacja S (od 1.1.2014) Bank powinien udzielać klientom detalicznym kredytów zabezpieczonych hipotecznie wyłącznie w walucie, w jakiej uzyskują oni dochód, także w przypadku klientów o wysokich dochodach, …w przypadku pozostałych walut bank powinien założyć ich deprecjację o 20 % Bank powinien rekomendować klientom detalicznym okres spłaty zobowiązań nie dłuższy niż 25 lat. W przypadku podjęcia przez klienta decyzji o dłuższym okresie spłaty, bank nie powinien udzielić kredytu, którego okres spłaty przekraczałby 35 lat. Jeśli przewidywany okres spłaty ekspozycji jest dłuższy niż 30 lat, bank powinien przyjmować w procesie oceny zdolności kredytowej okres spłaty ekspozycji wynoszący maksymalnie 30 lat.

168 Rekomendacja S (od 1.1.2014) Zarząd banku ustala poziomy wartości wskaźnika DtI (debt to income). W procesie oceny zdolności kredytowej klientów detalicznych, szczególną uwagę bank powinien zwracać, na sytuacje w których wskaźnik DtI przekracza 40% dla klientów o dochodach nieprzekraczających przeciętnego poziomu wynagrodzeń w danym regionie zamieszkania oraz 50% dla pozostałych klientów. Wartość wskaźnika LtV (loan to value) dla ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie powstałych w okresie od 1 stycznia 2014 r. do 31 grudnia 2014 r. nie powinna przekraczać poziomu 95%, w 2015r. poziomu 90%, w 2016r. poziomu 85%, a w 2017r. poziomu 80%.

169 Rekomendacja S (od 1.1.2014) Wartość wskaźnika LtV może przekraczać poziom wyznaczony w poszczególnych okresach, gdy część ekspozycji przekraczająca ten poziom jest odpowiednio ubezpieczona, lub kredytobiorca przedstawił dodatkowe zabezpieczenie w formie blokady środków na rachunku bankowym lub poprzez zastaw na denominowanych w złotych dłużnych papierach wartościowych Skarbu Państwa lub NBP.

170 Rekomendacja T (od lutego 2013) Zarząd banku jest odpowiedzialny za zatwierdzenie i wprowadzenie sporządzonej w formie pisemnej polityki zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych (DtI, LtV, założenie aprecjacji walut o 20%). W odniesieniu do detalicznych ekspozycji kredytowych o „balonowych” harmonogramach spłat dla których wnioskowana kwota zobowiązania przekracza trzykrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, procedury banku powinny dopuszczać możliwość zaangażowania się banku w takie ekspozycje kredytowe wyłącznie w odniesieniu do klientów, o co najmniej sześciomiesięcznej, udokumentowanej historii współpracy z bankiem, pod warunkiem ustanowienia zabezpieczenia. Nie dotyczy to detalicznych ekspozycji kredytowych finansujących zakup nowych oraz używanych, lecz nie starszych niż 5 lat od daty produkcji, pojazdów silnikowych.

171 Rekomendacja T (od lutego 2013) Bank może zastosować uproszczone zasady oceny zdolności kredytowej: dla klientów o współpracy z bankiem trwającej od co najmniej sześciu miesięcy, dla których kwota kredytu lub pożyczki nie przekracza 6-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, dla klientów o współpracy z bankiem trwającej od co najmniej dwunastu miesięcy, dla których kwota kredytu lub pożyczki nie przekracza 12- krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, dla pozostałych klientów, dla których kwota kredytu lub pożyczki nie przekracza przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw.

172

173 Upadłość konsumencka Prawo upadłościowe i naprawcze: Prawo upadłościowe i naprawcze: Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Istotna nowelizacja 5 grudnia 2008r. Istotna nowelizacja 5 grudnia 2008r. Zmiany: Dz.U. z 2012 poz. 1112, tytuł V, art. 491 i dalsze, Zmiany: Dz.U. z 2012 poz. 1112, tytuł V, art. 491 i dalsze, Ostatnia nowelizacja Ostatnia nowelizacja z dnia 29 sierpnia 2014 r., podpis Prezydenta RP z dnia 19września 2014 r. (Dz. U. z 2014 r. poz. 1306);

174 Upadłość konsumencka (do 2014 r.) Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (a nie wierzyciel: bank, urząd,…), Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (a nie wierzyciel: bank, urząd,…), gospodarstwo domowe (konsument) może skorzystać z upadłości konsumenckiej raz na 10 lat, gospodarstwo domowe (konsument) może skorzystać z upadłości konsumenckiej raz na 10 lat, tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy brak możliwości spłaty zadłużenia powstał z przyczyn, niezależnych od niego (np. przewlekłej choroby członka gospodarstwa, nieszczęśliwego ciężkiego wypadku, niezawinionej utraty źródła dochodu czy innego nieszczęśliwego zdarzenia), - zmiana od 2015r. tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy brak możliwości spłaty zadłużenia powstał z przyczyn, niezależnych od niego (np. przewlekłej choroby członka gospodarstwa, nieszczęśliwego ciężkiego wypadku, niezawinionej utraty źródła dochodu czy innego nieszczęśliwego zdarzenia), - zmiana od 2015r.

175 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (a nie wierzyciel: bank, urząd,…), Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (a nie wierzyciel: bank, urząd,…), gospodarstwo domowe (konsument) może skorzystać z upadłości konsumenckiej raz na 10 lat, gospodarstwo domowe (konsument) może skorzystać z upadłości konsumenckiej raz na 10 lat,, sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa,

176 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) W przypadku, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa ; upadłość może zostać ogłoszona w stosunku do dłużnika - osoby fizycznej, nieprowadzącej działalności gospodarczej, który stał się niewypłacalny i zalega z regulacją zobowiązań dłużej niż 3 miesiące;

177 Upadłość konsumencka (do 2014 r.) jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres 12 miesięcy, jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres 12 miesięcy, sąd orzeka również o planie i czasie spłaty zadłużenia przez upadłego konsumenta; okres spłaty nie powinien przekraczać 5 lat, a w szczególnych przypadkach może być przedłużony o następne 2 lata; sąd orzeka również o planie i czasie spłaty zadłużenia przez upadłego konsumenta; okres spłaty nie powinien przekraczać 5 lat, a w szczególnych przypadkach może być przedłużony o następne 2 lata;

178 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres 24 miesięcy, jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres 24 miesięcy, sędzia-komisarz może zwołać zgromadzenie wierzycieli w celu zawarcia układu co do spłaty długów, wówczas wstrzymuje likwidację majątku upadłego, w szczególności lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, w którym zamieszkuje upadły. Na postanowienie w przedmiocie wstrzymania likwidacji przysługuje zażalenie.

179 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) nie podlegają egzekucji rzeczy osobistego użytku, …, pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie, nie podlegają egzekucji rzeczy osobistego użytku, …, pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie, sąd orzeka również o planie i czasie spłaty zadłużenia przez upadłego konsumenta; okres spłaty nie może przekraczać 3 lat, a w szczególnych przypadkach może być przedłużony o 18 miesięcy, sąd orzeka również o planie i czasie spłaty zadłużenia przez upadłego konsumenta; okres spłaty nie może przekraczać 3 lat, a w szczególnych przypadkach może być przedłużony o 18 miesięcy,

180 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli.

181 Upadłość konsumencka (do 2014 r.) upadły dłużnik musi co roku składać sprawozdania o wykonywaniu planu spłat zobowiązań, osiąganych dochodach oraz nabywanych składnikach majątkowych, upadły dłużnik musi co roku składać sprawozdania o wykonywaniu planu spłat zobowiązań, osiąganych dochodach oraz nabywanych składnikach majątkowych, w okresie spłacania zadłużenia upadły dłużnik nie może zaciągać nowych pożyczek (z wyjątkiem niezbędnych do utrzymania siebie oraz osób, w stosunku do których ma ustawowy obowiązek zabezpieczenia środków na życie), robić zakupów z odroczonym terminem płatności lub na raty; w okresie spłacania zadłużenia upadły dłużnik nie może zaciągać nowych pożyczek (z wyjątkiem niezbędnych do utrzymania siebie oraz osób, w stosunku do których ma ustawowy obowiązek zabezpieczenia środków na życie), robić zakupów z odroczonym terminem płatności lub na raty;

182 Upadłość konsumencka (od 2015 r.) Upadły jest obowiązany składać sądowi corocznie, do końca kwietnia, sprawozdanie z wykonania planu spłaty wierzycieli za poprzedni rok kalendarzowy, w którym wykazuje osiągnięte przychody, spłacone kwoty oraz nabyte składniki majątkowe o wartości przekraczającej przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw …. Do sprawozdania upadły dołącza kopię złożonego rocznego zeznania podatkowego, W razie istotnej poprawy sytuacji majątkowej upadłego w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli, wynikającej z innych przyczyn niż zwiększenie się wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskiwanych z osobiście wykonywanej przez upadłego działalności zarobkowej, każdy z wierzycieli oraz upadły może wystąpić z wnioskiem o zmianę planu spłaty wierzycieli. O zmianie planu spłaty wierzycieli sąd orzeka po wysłuchaniu upadłego i wierzycieli objętych planem spłaty wierzycieli. Na postanowienie przysługuje zażalenie

183 Upadłość konsumencka Po wykonaniu przez upadłego nałożonych obowiązków sąd wydaje postanowienie o umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań oraz o zakończeniu postępowania upadłościowego. Nie podlegają umorzeniu zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania odszkodowawcze, orzeczone przez sąd kary grzywny z przestępstwa lub wykroczenia, …, oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

184 Upadłość konsumencka Główne „dobrodziejstwo” procesu upadłościowego polega na umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań, co nie miałoby miejsca gdyby dłużnik nie poddał się upadłości. Dolegliwość stanowią m.in. sprzedaż majątku, plan spłaty, składanie sprawozdań, ograniczenia w zakupach droższych dóbr.

185 Upadłość konsumencka 2009-2014: ok. 3 tys. wniosków, 90 ogłoszonych upadłości konsumenckich, w 2015r. po nowelizacji ponad 2300 przypadków 2009-2014: ok. 3 tys. wniosków, 90 ogłoszonych upadłości konsumenckich, w 2015r. po nowelizacji ponad 2300 przypadków Wątpliwości: Wątpliwości: wyjątkowość sytuacji / umyślne lub rażące niedbalstwo, wyjątkowość sytuacji / umyślne lub rażące niedbalstwo, poddanie się harmonogramowi spłat w ciągu 5/3 lat poddanie się harmonogramowi spłat w ciągu 5/3 lat surowość ustawy, mimo złagodzenia – sprzedaż całego majątku łącznie z mieszkaniem (możliwość zawarcia układu) surowość ustawy, mimo złagodzenia – sprzedaż całego majątku łącznie z mieszkaniem (możliwość zawarcia układu) słuszna ochrona udzielających kredytu przed nieuczciwymi klientami ??? słuszna ochrona udzielających kredytu przed nieuczciwymi klientami ???

186 Upadłość konsumencka Bez ogłoszenia upadłości dłużnik naraża się na wyrok na podstawie kodeksu cywilnego i egzekucję komorniczą, Bez ogłoszenia upadłości dłużnik naraża się na wyrok na podstawie kodeksu cywilnego i egzekucję komorniczą, ok. 40,4 mld zł łączna kwota zaległych płatności Polaków, z tego ok. 17 mld zł niespłacanych kredytów konsumpcyjnych, ok. 11 mld zł mieszkaniowych, ok. 12 mld zł niezapłaconych rachunków za energię elektryczną, gaz, usługi telekomunikacyjne, czynsz za mieszkanie, z tytułu alimentów, ok. 40,4 mld zł łączna kwota zaległych płatności Polaków, z tego ok. 17 mld zł niespłacanych kredytów konsumpcyjnych, ok. 11 mld zł mieszkaniowych, ok. 12 mld zł niezapłaconych rachunków za energię elektryczną, gaz, usługi telekomunikacyjne, czynsz za mieszkanie, z tytułu alimentów, 6,3% Polaków nie reguluje zobowiązań w terminie, 6,3% Polaków nie reguluje zobowiązań w terminie, 1,9 mln to liczba klientów podwyższonego ryzyka, 1,9 mln to liczba klientów podwyższonego ryzyka, Ok. 20,4 tys. zł to średnie, zaległe zadłużenie klienta podwyższonego ryzyka (InfoDług 2015), Ok. 20,4 tys. zł to średnie, zaległe zadłużenie klienta podwyższonego ryzyka (InfoDług 2015),

187 Upadłość konsumencka Odsetek kredytów zagrożonych (ze stwierdzoną utratą wartości- przeterminowane pow. 30 dni) w sektorze bankowym dla gospodarstw domowych: Odsetek kredytów zagrożonych (ze stwierdzoną utratą wartości- przeterminowane pow. 30 dni) w sektorze bankowym dla gospodarstw domowych: konsumpcyjne: mieszkaniowe: konsumpcyjne: mieszkaniowe: XII 2012: 17,2% (21 mld zł); 2,7%, (9 mld zł) XII 2012: 17,2% (21 mld zł); 2,7%, (9 mld zł) XII 2013: 14,7% (18,5 mld zł); 3,1% (10,7 mld zł) XII 2013: 14,7% (18,5 mld zł); 3,1% (10,7 mld zł) XII 2014: 13,1% (17,2 mld zł); 3,2% (11,4 mld zł) XII 2014: 13,1% (17,2 mld zł); 3,2% (11,4 mld zł) XII 2015: 12,0% (16,8 mld zł); 2,8% (10,8 mld zł) XII 2015: 12,0% (16,8 mld zł); 2,8% (10,8 mld zł) Wśród kredytów mieszkaniowych zagrożonych w walucie jest tylko ok. 2% w złotówkach ok. 4%. Wśród kredytów mieszkaniowych zagrożonych w walucie jest tylko ok. 2% w złotówkach ok. 4%.

188

189 Źródła informacji o kondycji gospodarstw domowych

190 Badania GUS (Rachunki narodowe, sektor gosp. dom.) Rachunki narodowe – ujęcie makroekonomiczne sektora gospodarstw domowych Dochody pierwotne brutto – z działalności gospodarczej (nadwyżka operacyjna brutto), pracy najemnej, z wykorzystania majątku (kapitału) Dochody pierwotne brutto – z działalności gospodarczej (nadwyżka operacyjna brutto), pracy najemnej, z wykorzystania majątku (kapitału) Dochody do dyspozycji brutto to dochody pierwotne skorygowane o podatki dochodowe, majątkowe, składki na ubezpieczenia społeczne(-), świadczenia z ubezpieczeń społecznych (+); Dochody do dyspozycji brutto to dochody pierwotne skorygowane o podatki dochodowe, majątkowe, składki na ubezpieczenia społeczne(-), świadczenia z ubezpieczeń społecznych (+); Wydatki na konsumpcję indywidualną Wydatki na konsumpcję indywidualną Oszczędności brutto Oszczędności brutto

191 Badania GUS (Rachunki narodowe, sektor gosp. dom.) (Rocznik Statystyczny RP 2015, str. 727, GUS, W-wa)

192 Badania GUS (Rachunki narodowe, sektor gosp. dom.) (Rocznik Statystyczny RP 2015, str. 727, GUS, W-wa)

193 Badania GUS (Rachunki narodowe, sektor gosp. dom.) (Rocznik Statystyczny RP 2015, str. 728 GUS, W-wa)

194 Badania GUS (Rachunki narodowe, sektor gosp. dom.) (Rocznik Statystyczny RP 2015, str. 729, GUS, W-wa)

195 Badania GUS Badania budżetów gospodarstw domowych – ujęcie mikroekonomiczne (Budżety gospodarstw domowych, Roczniki statystyczne RP, Biuletyny statystyczne) Badania ponad 37 tys. gosp. dom. w 2014r. Badania ponad 37 tys. gosp. dom. w 2014r. Przeciętna liczba osób w gosp. dom.= 2,73 Przeciętna liczba osób w gosp. dom.= 2,73 przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 gospodarstwo domowe = 3763,55 zł; przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 gospodarstwo domowe = 3763,55 zł; przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym= 1340,44 zł przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym= 1340,44 zł

196 Badania GUS Badania budżetów gospodarstw domowych – ujęcie mikroekonomiczne przeciętne miesięczne wydatki na 1 gospodarstwo domowe = 3028,78 zł; przeciętne miesięczne wydatki na 1 gospodarstwo domowe = 3028,78 zł; przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwie domowym = 1078,74 zł przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwie domowym = 1078,74 zł przeciętne miesięczne oszczędności na 1 gospodarstwo domowe= 734,77 zł (19,5% dochodu); przeciętne miesięczne oszczędności na 1 gospodarstwo domowe= 734,77 zł (19,5% dochodu); przeciętne miesięczne oszczędności na 1 osobę w gospodarstwie domowym = 261,70 zł przeciętne miesięczne oszczędności na 1 osobę w gospodarstwie domowym = 261,70 zł

197 O różnicach w danych mikroekonomicznych (badania budżetów gospodarstw domowych) i makroekonomicznych (sektor gospodarstw domowych)

198 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym Porównania dochodów w skali międzynarodowej najłatwiej dokonać przeliczając dochody w jednej walucie na inną wg. rynkowego kursu walutowego. Porównania dochodów w skali międzynarodowej najłatwiej dokonać przeliczając dochody w jednej walucie na inną wg. rynkowego kursu walutowego. Kurs ten tworzy się jednak głównie w oparciu o relacje handlowe dot. dóbr, które łatwo przemieścić miedzy poszczególnymi rynkami (tzw. tradable goods, np. elektronika, agd.) Kurs ten tworzy się jednak głównie w oparciu o relacje handlowe dot. dóbr, które łatwo przemieścić miedzy poszczególnymi rynkami (tzw. tradable goods, np. elektronika, agd.) Dobra takie maja podobną cenę w różnych krajach (różnice wynikają tu głównie z kosztów transportu, poziomu ceł, podatków, marży) Dobra takie maja podobną cenę w różnych krajach (różnice wynikają tu głównie z kosztów transportu, poziomu ceł, podatków, marży) Przykładowo komputer/laptop w Szwecji jest tylko kilka- kilkanaście procent droższy niż w Polsce Przykładowo komputer/laptop w Szwecji jest tylko kilka- kilkanaście procent droższy niż w Polsce

199 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym Dobra, których przechowywanie i transport jest trudniejszy (np. świeża żywność) i usługi (tzw. non tradable goods), które muszą być wykonywane w miejscu zakupu (np. strzyżenie włosów), w mniejszym stopniu wpływają na kurs walutowy, a ich ceny są bardziej zależne od poziomu płac w danym kraju. Dobra, których przechowywanie i transport jest trudniejszy (np. świeża żywność) i usługi (tzw. non tradable goods), które muszą być wykonywane w miejscu zakupu (np. strzyżenie włosów), w mniejszym stopniu wpływają na kurs walutowy, a ich ceny są bardziej zależne od poziomu płac w danym kraju. Dlatego największe różnice w cenach poszczególnych dóbr w różnych krajach dotyczą głównie dóbr niehandlowych Dlatego największe różnice w cenach poszczególnych dóbr w różnych krajach dotyczą głównie dóbr niehandlowych Przykładowo prosta usługa fryzjerska dla mężczyzny w Szwecji kosztuje ok. 300 koron tj. ok. 125 zł, (wg kursu SEK/PLN=ok.0,42) Podobna usługa w Polsce kosztuje ok. 25 zł. W Szwecji jest więc jest 5-krotnie (125/25) droższa niż w Polsce

200 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym Na podstawie prostych przeliczeń waluty nie sposób jednak ustalić na ile więcej stać pracowników zarabiających w jednym kraju w stosunku do innego. Na podstawie prostych przeliczeń waluty nie sposób jednak ustalić na ile więcej stać pracowników zarabiających w jednym kraju w stosunku do innego. Załóżmy, że w Niemczech pracownik zarabia 1500 €, a w Polsce 1500 zł. Zakładając kurs wymiany EUR/PLN=4, zarobki w Niemczech są 4 razy wyższe niż w Polsce. Załóżmy, że w Niemczech pracownik zarabia 1500 €, a w Polsce 1500 zł. Zakładając kurs wymiany EUR/PLN=4, zarobki w Niemczech są 4 razy wyższe niż w Polsce. Aby ustalić siłę nabywczą w obu przypadkach należy sprawdzić ile dóbr można nabyć za daną płacę w każdym kraju. Aby ustalić siłę nabywczą w obu przypadkach należy sprawdzić ile dóbr można nabyć za daną płacę w każdym kraju. Do porównań konstruuje się złożony koszyk dóbr i usług Do porównań konstruuje się złożony koszyk dóbr i usług

201 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym - problemy Skonstruowanie takiego samego lub podobnego koszyka dóbr i usług w krajach o podobnej kulturze i strukturze konsumpcji jest stosunkowo łatwe. Skonstruowanie takiego samego lub podobnego koszyka dóbr i usług w krajach o podobnej kulturze i strukturze konsumpcji jest stosunkowo łatwe.

202 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym - problemy Skonstruowanie podobnego koszyka dóbr i usług w krajach o diametralnie różnej kulturze i strukturze konsumpcji nastręcza duże trudności (np. jak porównać koszyk dóbr mieszkańca Afryki, który konsumuje dużo manioku z koszykiem mieszkańca Europy czy USA, którego koszyk nigdy nie zawierał manioku). Skonstruowanie podobnego koszyka dóbr i usług w krajach o diametralnie różnej kulturze i strukturze konsumpcji nastręcza duże trudności (np. jak porównać koszyk dóbr mieszkańca Afryki, który konsumuje dużo manioku z koszykiem mieszkańca Europy czy USA, którego koszyk nigdy nie zawierał manioku).

203 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym Upraszczając można przyjąć że takim koszykiem jest hamburger/big mac z MacDonald`s Upraszczając można przyjąć że takim koszykiem jest hamburger/big mac z MacDonald`s Załóżmy, że w Niemczech hamburger/big mac kosztuje 5€, a w Polsce 15 zł. Załóżmy, że w Niemczech hamburger/big mac kosztuje 5€, a w Polsce 15 zł. Siła nabywcza Niemca wynosi więc 1500 €/5 € = 300 bigmac`ów/koszyków/jednostek, Siła nabywcza Niemca wynosi więc 1500 €/5 € = 300 bigmac`ów/koszyków/jednostek, Siła nabywcza Polaka wynosi więc 1500zł/15 zł = 100 bigmac`ów/koszyków/jednostek, Siła nabywcza Polaka wynosi więc 1500zł/15 zł = 100 bigmac`ów/koszyków/jednostek, Siła nabywcza Niemca jest więc „tylko” 3 razy (300/100) wyższa niż Polaka (a nie 4 razy jak wynikałoby z prostego porównania samego dochodu wg kursu rynkowego walut) Siła nabywcza Niemca jest więc „tylko” 3 razy (300/100) wyższa niż Polaka (a nie 4 razy jak wynikałoby z prostego porównania samego dochodu wg kursu rynkowego walut)

204 (ang. purchasing power parity, PPP) Parytet siły nabywczej (ang. purchasing power parity, PPP) Parytet siły nabywczej określa więc kurs walutowy w odniesieniu do ceny porównywalnych koszyków dóbr i usług w różnych krajach (w naszym uproszczonym przypadku big maca: EUR/PLN = 15/5=3) Parytet siły nabywczej określa więc kurs walutowy w odniesieniu do ceny porównywalnych koszyków dóbr i usług w różnych krajach (w naszym uproszczonym przypadku big maca: EUR/PLN = 15/5=3) Zarobki Polaka wynoszą więc nominalnie: 1500 zł /4 = 375 €, ale wg parytetu siły nabywczej 1500 zł/3 = 500€ Zarobki Polaka wynoszą więc nominalnie: 1500 zł /4 = 375 €, ale wg parytetu siły nabywczej 1500 zł/3 = 500€ Inaczej można powiedzieć, że za zarobki w Polsce wynoszące 1500 zł (375€ wg rynkowego kursu walutowego), można kupić tyle (100 big maców) co w Niemczech za 500 € (wg parytetu siły nabywczej). Inaczej można powiedzieć, że za zarobki w Polsce wynoszące 1500 zł (375€ wg rynkowego kursu walutowego), można kupić tyle (100 big maców) co w Niemczech za 500 € (wg parytetu siły nabywczej).

205 Konsumpcja gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym - problemy

206 Dochody gospodarstw domowych w ujęciu międzynarodowym - problemy Dopasowanie poziomu płac w skali międzynarodowej poprzez procesy inflacyjne i aprecjację kursu oraz przechodzenie pracowników do sektorów tradable (o wyższych płacach) przewidywane przez model Balassy- Samuelsona napotyka na wiele barier: bezrobocie, kryzysy międzynarodowe, polityka finansowa, itp. Dopasowanie poziomu płac w skali międzynarodowej poprzez procesy inflacyjne i aprecjację kursu oraz przechodzenie pracowników do sektorów tradable (o wyższych płacach) przewidywane przez model Balassy- Samuelsona napotyka na wiele barier: bezrobocie, kryzysy międzynarodowe, polityka finansowa, itp.

207 Badania GUS: ubóstwo Relatywna granica ubóstwa to 50% średnich miesięcznych wydatków ustalonych na poziomie wszystkich gospodarstw domowych w IV kwartale 2014 r. odpowiednio: gospodarstwo 1 osobowe: 713 zł gospodarstwo 4-osobowe (2 osoby dorosłe + 2 dzieci poniżej 14 lat): 1926 zł. Odsetek osób w gospodarstwach: 16,2%

208 Badania GUS: ubóstwo,,Ustawowa’’ granica ubóstwa to kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 182, z późniejszymi zmianami) uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z systemu pomocy społecznej. W 2014 r. obowiązywały kwoty progowe: dla gospodarstw 1-osobowych: 542 zł ; dla gospodarstw 4-osobowych: 1824 zł. Odsetek osób w gospodarstwach: 12,2%

209 Badania GUS: ubóstwo Minimum egzystencji, uznane za granicę ubóstwa skrajnego, wyznacza poziom zaspokojenia potrzeb, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka. Przy ustalaniu granic ubóstwa skrajnego przyjmuje się poziom minimum egzystencji obliczany przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w IV kwartale 2014 r. granica ubóstwa skrajnego wyniosła: dla gospodarstw 1-osobowych 540 zł, dla gospodarstw 4-osobowych: 1458 zł, Odsetek osób w gospodarstwach: 7,4%

210 Badania GUS: ubóstwo

211 Badania GUS i NBP Wskaźniki koniunktury konsumenckiej Wskaźniki mogą przyjmować wartości od –100 do +100. Wartość dodatnia oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych optymistycznie nad konsumentami nastawionymi pesymistycznie, natomiast wartość ujemna oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych pesymistycznie nad konsumentami nastawionymi optymistycznie

212 Badania GUS i NBP

213

214 Inne Badania gospodarstw domowych Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Instytut Rozwoju Gospodarczego (bezpośrednio związane z gosp. domowymi) Wskaźnik Kondycji Gospodarstw Domowych IRG SGH Wskaźnik Kondycji Gospodarstw Domowych IRG SGH Badanie Koniunktury na Rynku Consumer Finance

215 Inne Badania gospodarstw domowych

216

217 Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Instytut Rozwoju Gospodarczego (pośrednio związane z gosp. domowymi) badanie koniunktury w handlu badanie koniunktury w handlu badanie koniunktury w bankowości badanie koniunktury w bankowości badanie koniunktury w budownictwie barometr koniunktury IRG SGH (przedsiębiorcy) badanie koniunktury w rolnictwie

218 Inne Badania gospodarstw domowych Grupa badawcza Ipsos Wskaźnik Optymizmu Konsumentów (WOK) Ipsos Wskaźnik Optymizmu Konsumentów (WOK) Ipsos-Demoskop

219

220

221 Inne Badania gospodarstw domowych GfK Polonia Wskaźnik Wyborów Konsumenckich GfK (WWK) powstaje na podstawie analizy wolumenu i wartości zakupów polskich gospodarstw domowych w zestawieniu ze wskaźnikiem inflacji. Wskaźnik Wyborów Konsumenckich GfK (WWK) powstaje na podstawie analizy wolumenu i wartości zakupów polskich gospodarstw domowych w zestawieniu ze wskaźnikiem inflacji. Dotyczy kategorii dóbr szybkorotujących (FMCG). Dotyczy kategorii dóbr szybkorotujących (FMCG).

222 Inne Badania gospodarstw domowych GfK Polonia 6 możliwych scenariuszy WWK: Konsumpcjonizm – wolumen zakupów rośnie wolniej niż ich wartość; gospodarstwa domowe kupują więcej i jednocześnie nie poszukują tańszych produktów. Konsumpcjonizm – wolumen zakupów rośnie wolniej niż ich wartość; gospodarstwa domowe kupują więcej i jednocześnie nie poszukują tańszych produktów. Kontrola portfela – wolumen zakupów rośnie szybciej niż wartość tych zakupów; tańsze produkty są bardziej poszukiwane. Kontrola portfela – wolumen zakupów rośnie szybciej niż wartość tych zakupów; tańsze produkty są bardziej poszukiwane. Przebudowa portfela – wolumen zakupów spada, ale ich wartość rośnie; gospodarstwa domowe są skłonne sięgać po produkty droższe, kosztem ich liczby. Przebudowa portfela – wolumen zakupów spada, ale ich wartość rośnie; gospodarstwa domowe są skłonne sięgać po produkty droższe, kosztem ich liczby. Racjonalizowanie portfela – wolumen zakupów spada szybciej niż ich wartość; gospodarstwa domowe kupują mniej produktów oraz poszukują tańszych produktów. Racjonalizowanie portfela – wolumen zakupów spada szybciej niż ich wartość; gospodarstwa domowe kupują mniej produktów oraz poszukują tańszych produktów. Kryzys w wydatkach – wolumen zakupów spada wolniej niż ich wartość; Kryzys w wydatkach – wolumen zakupów spada wolniej niż ich wartość; gospodarstwa domowe kupują mniej produktów i jednocześnie poszukują niższych cen (sytuacja zagrożenia ubóstwem). gospodarstwa domowe kupują mniej produktów i jednocześnie poszukują niższych cen (sytuacja zagrożenia ubóstwem). Pierwszy etap wychodzenia z kryzysu wydatków – wolumen zakupów rośnie, ale ich wartość spada; tendencja poszukiwania tańszych produktów jest jeszcze silna. Pierwszy etap wychodzenia z kryzysu wydatków – wolumen zakupów rośnie, ale ich wartość spada; tendencja poszukiwania tańszych produktów jest jeszcze silna.

223 Inne Badania gospodarstw domowych TNS Consumer Index TNS Consumer Index powstaje na bazie pięciu szczegółowych wskaźników uzyskiwanych w ramach comiesięcznych sondaży TNS Polska. Respondenci oceniają bieżącą sytuację ekonomiczną kraju oraz sytuację ekonomiczną własnego gospodarstwa domowego. Prognozy dla tych obszarów budowane są z horyzontem wynoszącym 12 miesięcy. Wartość TNS Consumer Index to wskaźnik uzyskiwany poprzez agregację sald ocen pozytywnych oraz negatywnych dla monitorowanych obszarów oceny gospodarstw domowych oraz gospodarki kraju. Wskaźnik TNS Consumer Index może przyjmować wartości od -100 do 100.

224 Inne Badania gospodarstw domowych

225

226 Dodatek

227 Dla zrozumienia idei: wyceny papierów wartościowych, rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania kredytu, wartości zgromadzonego kapitału w funduszach emerytalnych i ubezpieczeniowych konieczne jest opanowanie podstaw wartości pieniądza w czasie

228 Wartość kapitału (future value) po n okresach przy jednorazowej wpłacie K i stopie procentowej r w okresie: FV n =K(1+r) n Przykład: Kapitał K wynosi 2000 jednostek, roczna stopa procentowa r = 4,05%. Jaka jest wartość przyszła tego kapitału po 5 latach ? FV 5 =2000(1+0,0405) 5 =2 439,16 W przypadku gdy odsetki są dodawane do kapitału m razy w ciągu rozpatrywanego okresu (najczęściej roku), wzór na wartość przyszłą po n okresach (latach) jest następujący: FV mn =K(1+ ) mn Dane z poprzedniego przykładu przy kapitalizacji miesięcznej i rocznej stopie procentowej r = 4%: FV 60 =2000(1+0.04/12) 60 =2442

229 Wartość przyszła kapitału utworzonego poprzez równe wpłaty K w kolejnych okresach z kapitalizacją wynosi: Jaką kwotę osiągniemy wpłacając rocznie 1200 zł przez 30 lat, do funduszu inwestycyjnego, który pobiera 5% prowizji od każdej wpłaty przy rocznej realnej stopie procentowej r = 4% FV 30 =(1200-5%*1200)*[(1+0,04) 30 -1] / 0,04 = 63 936,83 przy r=6% = 90 126,33 r=8% =129 142,86 Przy wpłacie 3600 rocznie (300 zł miesięcznie i najniższym r=4%): FV 30 =191 810 zł

230 wartość bieżąca (present value): PV=K/(1+r) n Ile warte jest obecnie 2000 zł, które mamy otrzymać za cztery lata przy średniej rocznej inflacji = 3,5% ? PV=2000/(1+0.035) 4 =1742,88 Jeśli dochody K w kolejnych okresach są jednakowe wzór przyjmuje postać: Z tego wypłata okresowa K przy zgromadzonym kapitale PV n wynosi:

231 Obliczyć kwotę rocznej wypłaty K z funduszu inwestycyjnego, w którym zgromadziliśmy kwotę PV przy założeniu, że po przejściu na emeryturę pozostałe po wypłatach pieniądze będą nadal inwestowane przy stopie procentowej r i okresie pobierania płatności przez n=15 lat a) PV= 63 936,83 r= 4% (gromadzone 100 zł miesięcznie przez 30 lat) b) PV= 90 126,33 r= 6% (gromadzone 100 zł miesięcznie przez 30 lat) c) PV = 129 142,86 r= 8% (gromadzone 100 zł miesięcznie przez 30 lat) d) PV = 191 810 zł r= 4% (gromadzone 300 zł miesięcznie przez 30 lat) a)K= 63 936,83 * 0,04 /(1-1/(1,04) 15 )= 5750,55 rocznie (479 zł miesięcznie ) b)K = = 9279,66 rocznie (773 zł miesięcznie ) c) K = =15087,70 rocznie (1257 zł miesięcznie ) d) K = =17251,65 rocznie (1437 zł miesięcznie )

232 Obligacje - charakterystyka Obligacją jest papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykup obligacji). Obligacją jest papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykup obligacji). Zdolność do emisji mają: Skarb Państwa, NBP, banki, gminy i ich związki, podmioty gospodarcze posiadające osobowość prawną, inne podmioty upoważnione na podstawie ustaw szczególnych. Zdolność do emisji mają: Skarb Państwa, NBP, banki, gminy i ich związki, podmioty gospodarcze posiadające osobowość prawną, inne podmioty upoważnione na podstawie ustaw szczególnych. Obligacje charakteryzują się: wartością nominalną, wartością rynkową (odwrotnie proporcjonalną do rynkowych stóp procentowych), terminem wykupu, wartością odsetek. Obligacje charakteryzują się: wartością nominalną, wartością rynkową (odwrotnie proporcjonalną do rynkowych stóp procentowych), terminem wykupu, wartością odsetek. Obligacje można podzielić na: obligacje o oprocentowaniu stałym, zmiennym (np. indeksowe), obligacje bez odsetek (o zerowym kuponie), obligacje zamienne. Obligacje można podzielić na: obligacje o oprocentowaniu stałym, zmiennym (np. indeksowe), obligacje bez odsetek (o zerowym kuponie), obligacje zamienne.

233 Obligacje Skarbu Państwa hurtowe - z ceną nominalną 1000 zł, sprzedawane w pakietach (100 szt.) na przetargach dla nabywców instytucjonalnych, hurtowe - z ceną nominalną 1000 zł, sprzedawane w pakietach (100 szt.) na przetargach dla nabywców instytucjonalnych, detaliczne – z ceną nominalną 100 zł, sprzedawane na sztuki, dostępne w sieci punktów obsługi klienta banku PKO BP oraz poprzez zakup w internecie i telefonicznie, detaliczne – z ceną nominalną 100 zł, sprzedawane na sztuki, dostępne w sieci punktów obsługi klienta banku PKO BP oraz poprzez zakup w internecie i telefonicznie,

234 Obligacje SP - detaliczne oszczędnościowe są z reguły emitowane co miesiąc, a cena emisyjna jest równa nominalnej i wynosi 100 zł przez cały okres sprzedaży. oszczędnościowe są z reguły emitowane co miesiąc, a cena emisyjna jest równa nominalnej i wynosi 100 zł przez cały okres sprzedaży. W przypadku zamiany z poprzedniej serii cena może być niższa (np. 99,60zł). W przypadku zamiany z poprzedniej serii cena może być niższa (np. 99,60zł). Przedterminowy wykup kosztuje 0,70 zł, 2 zł (dla 10-latek) potrącane z kwoty odsetek. Przedterminowy wykup kosztuje 0,70 zł, 2 zł (dla 10-latek) potrącane z kwoty odsetek. Odsetki podlegają podatkowi (19%, popularnie zwany podatkiem Belki ) w momencie ich oddania do dyspozycji, (nie dot. kont IKE) Odsetki podlegają podatkowi (19%, popularnie zwany podatkiem Belki ) w momencie ich oddania do dyspozycji, (nie dot. kont IKE)

235 Dwuletnie Są oznaczone literami DOS, po których następują cztery cyfry: dwie pierwsze oznaczają miesiąc, a dwie kolejne rok wykupu. Np. DOS 0218 oznacza dwuletnią obligację o stałym oprocentowaniu, którą Ministerstwo Finansów wykupi w lutym 2018r. za kwotę 104,04zł. Oprocentowanie tych obligacji jest stałe (obecnie 2% w skali roku). Odsetki po pierwszym roku są dopisywane do kapitału. odsetki kapitalizowane: K n = K 0 * (1+r) n po dwóch latach wypłata K 2 = 100 * (1+0,02) 2 = 104,04zł (minus podatek 19% * 4,04zł =0,77) =103,27 zł

236 Trzyletnie Są oznaczone literami TOZ, np. TOZ0219 wykup w lutym 2019r. Oprocentowanie tych obligacji jest zmienne i ustalane co 6 miesięcy dla każdego okresu odsetkowego na podstawie stopy WIBOR_6M. Odsetki wypłacane są co 6 miesięcy i nie są dopisywane do kapitału. Oprocentowanie w pierwszym okresie odsetkowym wynosi 2,1% w skali roku.

237 Czteroletnie Są oznaczone literami COI, po których następują cztery cyfry: Np. COI 0220: wykup w lutym 2020r. Oprocentowanie tych obligacji jest zmienne (stopa inflacji na miesiąc przed danym rocznym okresem odsetkowym plus stała marża równa w pierwszym okresie odsetkowym 2,30pkt.%, a w następnych okresach 1,25pkt.%). Jeśli występuje deflacja przyjmuje się stopę inflacji =0. W pierwszym roku oprocentowanie wynosi 2,3%. Odsetki są wypłacane po każdym roku.

238 Dziesięcioletnie Są oznaczone literami EDO, np. EDO0226: wykup w lutym 2026r. Oprocentowanie tych obligacji jest zmienne (inflacja + stała marża równa w pierwszym okresie odsetkowym 2,5pkt.%, a w następnych okresach 1,5pkt.% ). W pierwszym roku oprocentowanie wynosi 2,5%. Odsetki są kapitalizowane i wypłacane w chwili wykupu. Odsetki z tych obligacji, umieszczonych na Indywidualnym Koncie Emerytalnym w Banku PKO BP nie podlegają podatkowi od odsetek kapitałowych (popularnie podatek Belki). Przykład kwoty wykupu obligacji po 10 latach : K 10 = 100 (1+2,5%) (1+2%) (1+3%) (1+4%) (1+4,5%) (1+4,5%) (1+4%) (1+3,5%) (1+3,5%) (1+2,5%) = 139,66 zł

239 Przykład wyceny w całym okresie przy użyciu wskaźnika wewnętrznej stopy zwrotu IRR Obligacja pięcioletnia o stałym oprocentowaniu 4,4% w skali roku i cenie 100,90 zł, odsetki wypłacane po każdym roku. Jaka jest jej stopa zwrotu (IRR)? 100,90 = 4,40/(1+r) 1 + 4,40/(1+r) 2 +4,40/(1+r) 3 +4,40/(1+r) 4 +104,40/(1+r) 5 z tego r (za pomocą funkcji IRR) = 4,20% Za ile należałoby kupić taką obligację aby uzyskać IRR = 7% 4,40/(1+0,07) 1 + 4,40/(1+0,07) 2 +4,40/(1+0,07) 3 +4,40/(1+0,07) 4 +104,40/(1+0,07) 5 = 89,34 zł Za ile należałoby kupić taką obligację aby uzyskać IRR = 4,4% Odp = 100,00 zł Za ile należałoby kupić taką obligację aby uzyskać IRR = 3% Odp = 106,41 zł Wniosek: spadek (żądanego / rynkowego) oprocentowania daje wzrost ceny obligacji i odwrotnie wzrost oprocentowania daje spadek ceny obligacji.

240 obligacja pięcioletnia wypływ / wpływy wartość zdyskontowana cena zakupu-101,20 odsetki5,505,23 odsetki5,504,97 odsetki5,504,72 odsetki5,504,49 odsetki + wykup105,5081,80 IRR=5,22%(suma) 0,00

241 Data ilość dni wypływ(-); wpływy (+) Współczynnik = (1+ r) ilość dni / 365 wartość bieżąca= w(y)pływ/ współczynnik 2009-04-220-101,351,00-101,35 2010-03-01313 4,40 1,044,25 2011-03-01678 4,40 1,084,08 2012-03-011044 4,40 1,123,91 2012-08-101206102,001,1489,11 IRR=4,17%** jest to równocześnie rzeczywista roczna stopa procentowasuma = 0,00* Symulacja za pomocą Excela – użycie funkcji Narzędzia – szukaj wyniku – ustaw komórkę (sumy wartości dzisiejszych*) – wartość (0,00) – zmieniając komórkę (r**)

242 Akcje są to dokumenty stwierdzające udział w majątku spółki akcyjnej, z tytułu czego ich właściciel ma prawo do: uczestniczenia w podziale zysków spółki, do uczestniczenia w kierowaniu spółką (głosy na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy), podziału jej majątku w razie likwidacji. Zyski spółek wypłacane są w postaci dywidendy. Akcje mogą być zwyczajne lub preferowane (uprzywilejowane). W przypadku tych drugich uprzywilejowanie może dotyczyć: głosu na zebraniach akcjonariuszy, dywidendy i podziału majątku spółki w razie likwidacji

243 Najważniejszymi wskaźnikami charakteryzującymi akcje są: wskaźnik cena-zysk (C/Z, P/E ang. price/earning ratio), określa on stosunek rynkowej ceny akcji do zysku netto przypadającego na jedną akcję, wskaźnik cena do wartości księgowej na 1 akcję (P/BV,C/WK), określa ile razy cena akcji jest wyższa (niższa) od wartości księgowej przypadającej na tą akcję, stopa dywidendy (dividend yield, DY), jest to wartość dywidendy podzielona przez cenę akcji, wskaźnik  -zmiana kursu akcji w stosunku do wahań kursu całego rynku akcji (indeksu giełdowego).

244 Idea modeli wyceny akcji

245 Idea modeli wyceny akcji Jeśli zakładamy stałą wartość dywidendy w kolejnych okresach (latach): Jeśli zakładamy stałą wartość dywidendy w kolejnych okresach (latach): D=D 1 = D 2 = … =D n D=D 1 = D 2 = … =D n oraz długi okres posiadania akcji, wówczas: oraz długi okres posiadania akcji, wówczas: C 0 =D/r C 0 =D/r

246 Idea modeli wyceny akcji Jeśli zakładamy stały wzrost dywidendy g w kolejnych okresach (latach): Jeśli zakładamy stały wzrost dywidendy g w kolejnych okresach (latach): D t = D t-1 (1+g) D t = D t-1 (1+g) oraz długi okres posiadania akcji, wówczas: oraz długi okres posiadania akcji, wówczas: C 0 =D 1 /(r-g) C 0 =D 1 /(r-g)

247 Podstawowe instrumenty pochodne: opcje Opcja kupna/sprzedaży jest prawem (po stronie nabywcy) do zakupu/sprzedaży określonego instrumentu finansowego po określonej cenie i w określonym terminie. Po stronie wystawcy powstaje obowiązek realizacji kontraktu opcyjnego w przypadku zażądania tego przez nabywcę. Zarówno opcja kupna jak i sprzedaży zawiera więc dwie pozycje: 1) nabywcy (pozycja długa), 2) wystawcy (pozycja krótka). Terminy realizacji opcji podzielić można na: 1)europejskie - opcja może zostać zrealizowana tylko w ostatnim dniu ważności kontraktu, 2) amerykańskie - opcja może zostać zrealizowana w dowolnym dniu ważności kontraktu.

248 opcja kupna pozycja nabywcy - długa wartość opcji 100 zł cena rozliczenia opcja kupna pozycja wystawcy - krótka wartość opcji 100 zł cena rozliczenia cena instrumentu bazowego 150zł +10 zł -10 zł +40 zł -40 zł

249 opcja sprzedaży pozycja nabywcy - długa wartość opcji 100 zł cena rozliczenia opcja sprzedaży pozycja wystawcy - krótka wartość opcji 100 zł cena rozliczenia cena instrumentu bazowego 40 zł 50 zł -10 zł 50 zł -40 zł +10 zł

250 Podstawowe instrumenty pochodne: transakcje future Kontrakt terminowy nierzeczywisty jest zobowiązaniem obu stron zawierających (otwierających) transakcję do jej zamknięcia transakcją odwrotną i rozliczenia różnicy cen otwarcia i zamknięcia, bądź rozliczenia różnicy cen w ostatnim dniu ważności kontraktu pomiędzy ceną otwarcia a ceną rozliczeniową instrumentu bazowego w tym dniu. W momencie zawarcia transakcji future (otwarcia pozycji) należy złożyć depozyt zabezpieczający stanowiący określoną część (np. 10%) wartości kontraktu. Rozliczenie zysków i strat następuje po każdym dniu notowania kontraktu, co skutkuje koniecznością ciągłego utrzymywania określonego poziomu depozytu zabezpieczającego.

251 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Rozliczenie np. 3 pt. czerwca Inwestor1) Kupno 3000 pkt *20zł=60 000 złX Depozyt (10%) = 6000 zł Inwestor2) Sprzedaż 3000 pkt *20zł=60 000 złX Depozyt (10%) = 6000 zł

252 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł 10 maj: WIG30 =3100 pkt. (wzrost o 3,3%) Inwestor1) Kupno 3000 pkt *20zł=60 000 zł Depozyt (10%) = 6000 zł -> potencjalny zysk 100*20=2 000 zł (33,3% w stosunku do depozytu) Inwestor2) Sprzedaż 3000 pkt *20zł=60 000 zł Depozyt (10%) = 6000 zł-> potencjalna strata: -100*20=-2 000 zł Pomniejsza wartość depozytu teraz = 4000 zł Inwestor2) może być wezwany do uzupełnienia depozytu, jeśli spadnie poniżej określonej wartość (kwotowo, lub procentowo)

253 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł 10 maj: WIG30 =3100 pkt. (wzrost o 3,3%) Inwestor1) Kupno 3000 pkt *20zł=60 000 zł Depozyt (10%) = 6000 zł -> potencjalny zysk 100*20=2 000 zł (33,3% w stosunku do depozytu) Inwestor2) nie uzupełnienia depozytu Pośrednik próbuje zamknąć transakcję Sprzedaży: wystawiając zlecenie Kupna np. po 3100 pkt. W razie niepowodzenia podwyższa cenę np. do 3150 pkt. W razie niepowodzenia podwyższa cenę np. do 3200 pkt.

254 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł 10 maj: WIG30 =3100 pkt. (wzrost o 3,3%) Inwestor1) Kupno 3000 pkt *20zł=60 000 zł Depozyt (10%) = 6000 zł -> potencjalny zysk 100*20=2 000 zł (33,3% w stosunku do depozytu) Inwestor2) nie uzupełnienia depozytu Pośrednik Kupuje kontrakt po 3200 pkt. Inwestor3)-spekulant Sprzedaje po 3200 pkt. Inwestor3)-spekulant równocześnie kupuje bazę (akcje wchodzące w skład WIG30) po 3100 pkt. Inwestor2) ma do odebrania z depozytu 6000 zł – 200pkt*20zł = 2 000 zł (stracił 4 000 zł)

255 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł 10 maj: WIG30 =3100 pkt. (wzrost o 3,3%) Inwestor1) Kupno 3000 pkt *20zł=60 000 zł Depozyt (10%) = 6000 zł -> potencjalny zysk 100*20=2 000 zł (33,3% w stosunku do depozytu) Dlaczego Inwestor3)-spekulant: zdecydował się Sprzedać po 3200 pkt. instrument pochodny (wypełniając „lukę” po Inwestorze2) w relacji do Inwestora1) i Kupić bazę po 3100 pkt. ?

256 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Zastanówmy się jaką wartość może mieć WIG30 w terminie rozliczenia w 3 pt. czerwca:np. 3500 pkt. Inwestor3)-spekulant : Sprzedał po 3200 pkt.-------  Kupi po 3500 pkt. -  strata (-300 pkt.) Kupił po 3100 pkt.-------  Sprzeda po 3500 pkt. -  zysk (+400 pkt.) łącznie zyskał 100 pkt.

257 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Zastanówmy się jaką wartość może mieć WIG30 w terminie rozliczenia w 3 pt. czerwca:np. 4000 pkt. Inwestor3)-spekulant : Sprzedał po 3200 pkt.-------  Kupi po 4000 pkt. -  strata (-800 pkt.) Kupił po 3100 pkt.-------  Sprzeda po 4000 pkt. -  zysk (+900 pkt.) łącznie zyskał 100 pkt.

258 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Zastanówmy się jaką wartość może mieć WIG30 w terminie rozliczenia w 3 pt. czerwca:np. 3000 pkt. Inwestor3)-spekulant : Sprzedał po 3200 pkt.-------  Kupi po 3000 pkt. -  zysk (+200 pkt.) Kupił po 3100 pkt.-------  Sprzeda po 3000 pkt. -  strata (-100 pkt.) łącznie zyskał 100 pkt.

259 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Zastanówmy się jaką wartość może mieć WIG30 w terminie rozliczenia w 3 pt. czerwca:np. 2500 pkt. Inwestor3)-spekulant : Sprzedał po 3200 pkt.-------  Kupi po 2500 pkt. -  zysk (+700 pkt.) Kupił po 3100 pkt.-------  Sprzeda po 2500 pkt. -  strata (-600 pkt.) łącznie zyskał 100 pkt.

260 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Zastanówmy się jaką wartość może mieć WIG30 w terminie rozliczenia w 3 pt. czerwca:np. 2000 pkt. Inwestor3)-spekulant : Sprzedał po 3200 pkt.-------  Kupi po 2000 pkt. -  zysk (+1200 pkt.) Kupił po 3100 pkt.-------  Sprzeda po 2000 pkt. -  strata (-1100 pkt.) łącznie zyskał 100 pkt.

261 Przykład transakcji terminowej (future) na WIG30 z mnożnikiem 20 zł Wniosek: Inwestor3)-spekulant : Wykorzystał różnicę pomiędzy notowaniami instrumentu pochodnego i bazy, nie ryzykując straty. Takie operacje doprowadzają do zmniejszenia różnic pomiędzy notowaniami pochodnych i ich baz, poprawiają płynność obrotu. Rozpiętość różnicy „wartej wykorzystania” musi przekraczać koszty operacji kupna/sprzedaży i sprzedaży/kupna. Problem „techniczny” takiej gry może polegać na właściwym doborze instrumentu bazowego (tu np. portfel akcji w takim samym składzie jak wchodzi w WIG30) lub w odwrotnym przypadku krótkiej sprzedaży bazy (nie wszystkie akcje podlegają krótkiej sprzedaży) oraz szybkiej reakcji – różnica może się szybko zmniejszyć – w ciągu minut/sekund.

262 Gospodarstwo domowe na rynku finansowym w czasie kryzysu finansowego

263 I faza kryzysu - od połowy 2007 r. do jesieni 2008 r. ( słyszymy o kryzysie, ale nas nie dotyka) PKB w tym okresie wzrasta od 5,8% do 6,4% w skali roku PKB w tym okresie wzrasta od 5,8% do 6,4% w skali roku Dochody gospodarstw domowych (rozporządzalne na 1 osobę w gosp. dom.) przyrastają realnie o ok. 9% rocznie Dochody gospodarstw domowych (rozporządzalne na 1 osobę w gosp. dom.) przyrastają realnie o ok. 9% rocznie Systematycznie maleje stopa bezrobocia do 8,8% we wrześniu 2008r. Systematycznie maleje stopa bezrobocia do 8,8% we wrześniu 2008r. Szybciej rośnie sprzedaż droższych towarów o ok. 15% (pojazdy samochodowe, meble, sprzęt AGD i RTV), niż tańszych (żywność, odzież, obuwie) o ok. 4% Szybciej rośnie sprzedaż droższych towarów o ok. 15% (pojazdy samochodowe, meble, sprzęt AGD i RTV), niż tańszych (żywność, odzież, obuwie) o ok. 4%

264 I faza kryzysu - od połowy 2007 r. do jesieni 2008 r. ( słyszymy o kryzysie, ale nas nie dotyka) Ostrożnościowo gospodarstwa domowe zwiększały oszczędności w postaci lokat bankowych (50% wzrost depozytów terminowych). Ostrożnościowo gospodarstwa domowe zwiększały oszczędności w postaci lokat bankowych (50% wzrost depozytów terminowych). Część środków na ten cel pochodziła także z umarzanych jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych i innych ryzykownych inwestycjach. Część środków na ten cel pochodziła także z umarzanych jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych i innych ryzykownych inwestycjach. Nadal dynamicznie rosły kredyty (50% w skali roku), a zaciągano je często w obawie przed pogorszeniem w przyszłości warunków ich udzielania i wskutek realizacji powziętych wcześniej planów. Nadal dynamicznie rosły kredyty (50% w skali roku), a zaciągano je często w obawie przed pogorszeniem w przyszłości warunków ich udzielania i wskutek realizacji powziętych wcześniej planów.

265 II faza kryzysu - IV kwartał 2008 r. do końca 2009 r. (kryzys nas dotyka, ale nie jest całkiem źle) PKB w tym okresie wzrasta od 0,8% do 3,1% w skali roku PKB w tym okresie wzrasta od 0,8% do 3,1% w skali roku Dochody gospodarstw domowych przyrastają realnie o ok. 3% rocznie Dochody gospodarstw domowych przyrastają realnie o ok. 3% rocznie Systematycznie wzrasta stopa bezrobocia do 12% w grudniu 2009 r. Systematycznie wzrasta stopa bezrobocia do 12% w grudniu 2009 r. Szybciej rosła sprzedaż żywności (o ok. 5%) oraz odzieży i obuwia (o ponad 22%), spadła sprzedaż pojazdów samochodowych (o ok. 5%), mebli, sprzętu AGD i RTV (o ok. 1,5%). Szybciej rosła sprzedaż żywności (o ok. 5%) oraz odzieży i obuwia (o ponad 22%), spadła sprzedaż pojazdów samochodowych (o ok. 5%), mebli, sprzętu AGD i RTV (o ok. 1,5%).

266 II faza kryzysu - IV kwartał 2008 r. do końca 2009 r. (kryzys nas dotyka, ale nie jest całkiem źle) Spadająca dynamika dochodów wymusiła zmniejszenie wydatków, Spadająca dynamika dochodów wymusiła zmniejszenie wydatków, Oszczędności nie mogły już przyrastać we wcześniejszym tempie (spadek dynamiki przyrostu depozytów terminowych do kilku %). Oszczędności nie mogły już przyrastać we wcześniejszym tempie (spadek dynamiki przyrostu depozytów terminowych do kilku %). Pogłębiająca się niepewność co do przyszłej sytuacji finansowej ograniczyła też chęć zaciągania kredytów (wzrost tylko o kilka %) Pogłębiająca się niepewność co do przyszłej sytuacji finansowej ograniczyła też chęć zaciągania kredytów (wzrost tylko o kilka %) Ograniczono podejmowanie nowych zobowiązań takich jak opłacanie składek ubezpieczenia na życie, wpłaty na indywidualne konta emerytalne (spadek o kilka %). Ograniczono podejmowanie nowych zobowiązań takich jak opłacanie składek ubezpieczenia na życie, wpłaty na indywidualne konta emerytalne (spadek o kilka %).

267 III faza kryzysu – od początku 2010r. do lata 2011r. (kryzys mija, sytuacja powoli się poprawia) PKB w tym okresie wzrasta od 3,0% do 4,5% w skali roku PKB w tym okresie wzrasta od 3,0% do 4,5% w skali roku Dochody gospodarstw domowych przyrastają realnie nadal o ok. 3% rocznie Dochody gospodarstw domowych przyrastają realnie nadal o ok. 3% rocznie Nieznacznie spada stopa bezrobocia do 11,5% w jesieni 2010 r., potem jednak znów wzrasta do niespełna 13% Nieznacznie spada stopa bezrobocia do 11,5% w jesieni 2010 r., potem jednak znów wzrasta do niespełna 13% Ponownie jak w I fazie szybciej rośnie sprzedaż droższych towarów (mebli, AGD, RTV o ok. 23%, odzieży i obuwia o 17%), a wolniej żywności o ok. 1% Ponownie jak w I fazie szybciej rośnie sprzedaż droższych towarów (mebli, AGD, RTV o ok. 23%, odzieży i obuwia o 17%), a wolniej żywności o ok. 1%

268 III faza kryzysu – od początku 2010r. do lata 2011r. (kryzys mija, sytuacja powoli się poprawia) Przyrastają aktywa funduszy inwestycyjnych o ok. 25% w skali roku Przyrastają aktywa funduszy inwestycyjnych o ok. 25% w skali roku spadają nieznacznie lokaty terminowe o kilka % w skali roku spadają nieznacznie lokaty terminowe o kilka % w skali roku Przyrasta tempo zaciągania kredytów z kilku do kilkunastu % w skali roku Przyrasta tempo zaciągania kredytów z kilku do kilkunastu % w skali roku Wzrastają wskaźniki nastrojów konsumentów (IRG SGH, Pentor, Ipsos, GUS) Wzrastają wskaźniki nastrojów konsumentów (IRG SGH, Pentor, Ipsos, GUS)

269 IV faza kryzysu od lata 2011 - nadal (Grecka fala kryzysu, niestabilna sytuacja) PKB w tym okresie wzrasta od 3,5% do 4,5% w skali roku PKB w tym okresie wzrasta od 3,5% do 4,5% w skali roku Podobnie jak w II fazie spada dynamika sprzedaży droższych dóbr (samochody, meble, agd. z kilunastu do kilku % w cenach stałych) – efekt ostrożnościowy Podobnie jak w II fazie spada dynamika sprzedaży droższych dóbr (samochody, meble, agd. z kilunastu do kilku % w cenach stałych) – efekt ostrożnościowy Rośnie dynamika sprzedaży tańszych dóbr (żywność, odzież, z kilku do kilunastu % ) – efekt kompensacji Rośnie dynamika sprzedaży tańszych dóbr (żywność, odzież, z kilku do kilunastu % ) – efekt kompensacji

270 IV faza kryzysu od lata 2011 - nadal (Grecka fala kryzysu, niestabilna sytuacja) Spadają aktywa funduszy inwestycyjnych o kilka % w skali roku Spadają aktywa funduszy inwestycyjnych o kilka % w skali roku przyrastają lokaty terminowe od kilkunastu do 24 % w skali roku (styczeń 2012) przyrastają lokaty terminowe od kilkunastu do 24 % w skali roku (styczeń 2012) Utrzymuje się tempo zaciągania kredytów na poziomie kilkunastu % w skali roku Utrzymuje się tempo zaciągania kredytów na poziomie kilkunastu % w skali roku Rośnie stopa oszczędzania (do ok. 17% ogółem) Rośnie stopa oszczędzania (do ok. 17% ogółem)

271 Efekty psychologiczne kryzysu wpływające na aktywa finansowe Wzrost stopy oszczędzania z dochodu rozporządzalnego Wzrost stopy oszczędzania z dochodu rozporządzalnego z 10,8% w 2006 r. do 14,2% w 2009 r. i 17% w 2010 r. z 10,8% w 2006 r. do 14,2% w 2009 r. i 17% w 2010 r. Przyrost „bezpiecznych” aktywów: lokaty bankowe, obligacje Przyrost „bezpiecznych” aktywów: lokaty bankowe, obligacje Spadek ryzykownych aktywów: fundusze inwestycyjne Spadek ryzykownych aktywów: fundusze inwestycyjne Wskutek wzrostu niepewności spadła skłonność do podejmowania długofalowych zobowiązań (IKE, ubezpieczenia na życie, kredyty, droższe zakupy – samochody) Wskutek wzrostu niepewności spadła skłonność do podejmowania długofalowych zobowiązań (IKE, ubezpieczenia na życie, kredyty, droższe zakupy – samochody) Nadal dynamicznie rosła sprzedaż tańszych dóbr dających drobną, doraźną satysfakcję (kosmetyki, odzież, obuwie). Nadal dynamicznie rosła sprzedaż tańszych dóbr dających drobną, doraźną satysfakcję (kosmetyki, odzież, obuwie). Paradoksalnie rosły depozyty bieżące, z których opłacane były zakupy dóbr (zamiast długofalowego oszczędzania) Paradoksalnie rosły depozyty bieżące, z których opłacane były zakupy dóbr (zamiast długofalowego oszczędzania) Obawa przed utratą wartości przez złotówkę potęgowała chęć dokonania zakupów np. sprzętu RTV, AGD Obawa przed utratą wartości przez złotówkę potęgowała chęć dokonania zakupów np. sprzętu RTV, AGD

272 Badania postrzegania kategorii finansowych przez gospodarstwa domowe

273 Podział i przechowywanie dochodu Inwestowanie Bieżąca kontrola i zarządzanie środkami finansowymi (przekazywanie, przesyłanie, zaciąganie kredytów, …) Ubezpieczenia Lokowanie nadwyżek finansowych Dostęp do środków finansowych Zarządzanie majątkiem Bieżące potrzeby finansowe Przyszłe potrzeby Hierarchia zachowań gospodarstw domowych na rynku finansowym

274 Hierarchia najważniejszych ogólnych motywów oszczędzania gromadzenie środków na zakup dóbr trwałego użytku i drogich usług, gromadzenie środków na zakup dóbr trwałego użytku i drogich usług, zapewnienie bezpieczeństwa sobie i rodzinie, zapewnienie bezpieczeństwa sobie i rodzinie, zwiększanie zasobów finansowych, zwiększanie zasobów finansowych, zapewnienie środków do których można szybko uzyskać dostęp, zapewnienie środków do których można szybko uzyskać dostęp, przesunięcie konsumpcji w czasie, przesunięcie konsumpcji w czasie, wewnętrzny przymus oszczędnego życia (związany z wychowaniem, z potrzebą uznania w środowisku, samorealizacją, umacnianiem poczucia własnej wartości) wewnętrzny przymus oszczędnego życia (związany z wychowaniem, z potrzebą uznania w środowisku, samorealizacją, umacnianiem poczucia własnej wartości)

275 Hierarchia najważniejszych celów oszczędzania zakup domu, mieszkania, zakup domu, mieszkania, wyposażenie miejsca zamieszkania (meble i artykuły gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny), wyposażenie miejsca zamieszkania (meble i artykuły gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny), zakup samochodu, zakup samochodu, remont domu lub mieszkania, remont domu lub mieszkania, zabezpieczenie się przed nieprzewidzianymi zdarzeniami, zabezpieczenie się przed nieprzewidzianymi zdarzeniami, spędzanie wolnego czasu, spędzanie wolnego czasu, zakup sprzętu umożliwiającego uprawianie hobby, zakup sprzętu umożliwiającego uprawianie hobby, edukacja dzieci, edukacja dzieci, posag lub spadek, posag lub spadek, zgromadzenie środków na emeryturę, zgromadzenie środków na emeryturę, zakup kosztowności (np. biżuterii) i innych artykułów luksusowych, zakup kosztowności (np. biżuterii) i innych artykułów luksusowych, zgromadzenie środków na uruchomienie lub prowadzenie własnej firmy, zgromadzenie środków na uruchomienie lub prowadzenie własnej firmy, zaspokojenie wewnętrznej potrzeby oszczędnego życia, zaspokojenie wewnętrznej potrzeby oszczędnego życia, zaspokojenie potrzeb związanych z akceptacją i uznaniem w rodzinie oraz środowisku. zaspokojenie potrzeb związanych z akceptacją i uznaniem w rodzinie oraz środowisku.

276 W opinii gospodarstw domowych Oszczędzanie to: odkładanie środków na lokaty terminowe odkładanie środków na lokaty terminowe utrzymywanie środków na rachunku bieżącym utrzymywanie środków na rachunku bieżącym odkładanie pieniędzy w „skarbonce” odkładanie pieniędzy w „skarbonce” kupno obligacji kupno obligacji Inwestowanie to: kupno akcji kupno akcji kupno mieszkania domu kupno mieszkania domu kupno jednostek funduszy inwestycyjnych kupno jednostek funduszy inwestycyjnych kupno antyków, sztuki biżuterii kupno antyków, sztuki biżuterii

277 Różnice w postrzeganiu oszczędzania i inwestowania

278 Badania dotyczące stopy preferencji czasu dla zysków i strat - wnioski: Stopa preferencji czasu jest : znacznie wyższa od wartości rynkowych znacznie wyższa od wartości rynkowych wyższa dla zysków niż strat wyższa dla zysków niż strat wyższa dla małych kwot wyższa dla małych kwot niższa dla dużych kwot niższa dla dużych kwot wyższa dla krótkich okresów wyższa dla krótkich okresów niższa dla długich okresów niższa dla długich okresów

279 Zachowania finansowe w świetle danych ogólnopolskich 52% respondentów wydaje wszystko na bieżące potrzeby 37% oszczędza nieregularnie 7% oszczędza regularnie 49% oszczędzających robi to w horyzoncie do 1 roku 15% w horyzoncie 1-3 lat 11% w horyzoncie powyżej 3 lat Raport z badania na temat postaw Polaków wobec oszczędzania, Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, Pentor Research International, Warszawa, październik 2011

280 Źródła informacji w zachowaniach finansowych 54% nie kieruje się wiedzą fachową tylko własną intuicją 21% informacjami od rodziny i znajomych 13% radami pracowników instytucji finansowych 10% reklamami 9% fachowymi programami, audycjami, artykułami 8% materiałami informacyjnymi instytucji finansowych

281 Sposoby oszczędzania: (wśród oszczędzających regularnie i nieregularnie) 35% ROR, 12% lokata terminowa, 10% konto oszczędnościowe, 7% gotówka w domu, 4% nieruchomości, działki, 4% fundusze inwestycyjne, 3% lokaty inwestycyjne, 3% obligacje SP, 3% dodatkowy etat

282 86% nie oszczędza dobrowolnie na emeryturę poza ZUS i II filarem OFE 14% oszczędza dobrowolnie na emeryturę poza ZUS i II filarem OFE 13% oszczędza dobrowolnie na emeryturę poza ZUS i II filarem OFE 21% deklaruje, że zamierza to robić w przyszłości W badaniu: Polacy o dodatkowym oszczędzaniu na emeryturę, Centrum Badania Opinii Społecznej, BS/77/2010, Warszawa, czerwiec 2010

283 Oszczędzający na dodatkową emeryturę robią to za pomocą: 31% ROR-u, 28% polisy ubezpieczeniowej, 23% funduszy inwestycyjnych, 21% lokaty bankowej, 18% konta oszczędnościowego, 17% nieruchomości, działek, 15% IKE, 9% „do szuflady” 5% obligacje SP, 4% PPE, 4% programy systematycznego oszczędzania, 4% akcje firm- rachunek maklerski, 2% inne

284 Dziękuję za uwagę