1 FOBIA SZKOLNA

2 DEFINICJA Fobia - nieuzasadniony, bardzo silny, niedający się opanować, chorobliwy lęk przed określonymi przedmiotami i sytuacjami, wywołujący tendencję do unikania ich; uczucie lęku bywa połączone z przykrymi objawami wegetatywnymi, np. pocenie się, przyspieszenie bicia serca, suchość w ustach.

3 Klasyfikacja fobii jest oparta na rodzaju czynnika lękotwórczego, którym może być:- przedmiot (fobia przedmiotowa) - sytuacja (fobia sytuacyjna). Fobia szkolna jest właśnie klasycznym przykładem fobii sytuacyjnej, ponieważ dziecko odczuwa lęk nie przed szkołą rozumianą jako całość, ale przed konkretnymi sytuacjami, które mają miejsce w szkole.

4 Fobia szkolna – rodzaj silnego lęku przeżywanego przez dzieci w związku z ich edukacją szkolną; objawia się on znerwicowaniem, biegunką lub wymiotami, niechęcią czy wręcz odmową pójścia do szkoły, a także wagarowaniem. Wielu autorów preferuje termin „odmowa chodzenia do szkoły”, ponieważ jest on bardziej zrozumiały niż pierwsze określenie i nie sugeruje, że problemy z nieobecnością na lekcjach muszą być związane z określonymi czynnikami panującymi w środowisku szkolnym. Fobia szkolna jako nerwica.

5 Fobia szkolna a wagary Uczniowie wagarujący:- ukrywają swoją nieobecność w szkole przed rodzicami; - nie odczuwają nadmiernego leku przed pójściem do szkoły; - często kłamią i oszukują; - raczej nie uskarżają się na dolegliwości fizyczne; - chętnie przebywają po lekcjach poza domem; - pozostają pod silnym wpływem rówieśników; - często opuszczając zajęcia szkolne dopuszczają się czynów chuligańskich (np. kradzieże, bójki).

6 Uczniowie dotknięci fobią szkolną:- uzyskują zgodę rodziców na opuszczenie zajęć szkolnych; - na ogół lubią szkołę i zwykle pragną do niej uczęszczać, ale nie są w stanie, gdyż odczuwają lek, rozpacz, niepokój i panikę przed pójściem do szkoły; - przejmują się sprawami dotyczącymi nauki i rodziców, często są to uczniowie mający dobre oceny, lubiące czytać i bardzo skrupulatne w odrabianiu lekcji szkolnych; - cierpią na dolegliwości zdrowotne w obliczu konieczności uczestniczenia w zajęciach szkolnych; - są skłonne do manipulacji; - niechętnie opuszczają dom, rodziców; - wymyślają różne powody, dla których nie powinni być w szkole (np. nauczyciel jest niesprawiedliwy, uczniowie z klasy go nie lubią); - nie wykazują problemów związanych z zachowaniami aspołecznymi.

7 Przyczyny fobii szkolnej

8 1. Środowisko rodzinne, relacje dziecko- rodzicRozwinięciu się choroby sprzyjają następujące czynniki i bezpośrednie sytuacje stresujące: 1. Środowisko rodzinne, relacje dziecko- rodzic Błędy wychowawcze rodziców oraz ich niewłaściwe postawy, które sprzyjają utrwalaniu się zachowań lękowych u dzieci to np.: - zaburzona atmosfera domu rodzinnego - brak właściwych więzi uczuciowych, konflikty między rodzicami, nieprawidłowe relacje pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny; - niekonsekwentny i niespójny system wychowania oraz rozbieżność w postępowaniu ojca i matki względem dziecka; - nadopiekuńczość opiekunów powoduje zazwyczaj, że dziecko może odczuwać lęk przed rozłąką z bliską osobą, wyjście do szkoły przeżywa wówczas jako zagrożenie dla swego bezpieczeństwa;

9 - lękowa postawa rodziców lub ich niedojrzałość - opiekunowie ukazują wówczas dziecku świat, jako rzeczywistość pełną zagrożeń, sami w nowych sytuacjach reagują paniką, niepewnością i bezradnością, taka postawa przenosi się również na zachowanie dziecka, które zaczyna postrzegać nowe czy trudne sytuacje jako zagrażające i frustrujące; - nadmierne chronienie dziecka - uniemożliwia mu samodzielne decyzje, sprawdzenie swoich możliwości, poznanie ich konsekwencji oraz ocenę, nie daje także szansy na naukę radzenia sobie w różnych sytuacjach (izolowanie oraz ciągłe ingerowanie np. w kontakty z rówieśnikami w obawie przed nieprzewidywalnymi sytuacjami); - nadmierna pobłażliwość - dziecko nie czuje jasno określonych granic i nie ma w związku z tym poczucia bezpieczeństwa; - zbyt wysokie wymagania otoczenia, przekraczające możliwości dziecka - mogą wywołać reakcję lękową zwłaszcza w sytuacjach, które podlegają ocenie, a dziecko ma świadomość, że nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom;

10 - systematyczne dyscyplinowanie dziecka w domu poprzez tzw- systematyczne dyscyplinowanie dziecka w domu poprzez tzw. „straszenie szkołą”, typowe jest tu używanie argumentów typu „w szkole sobie z tobą poradzą, takiej gapy tam nie zniosą, nikt nie będzie się nad tobą rozczulał” itd.; - brak kontroli nad informacjami, z którymi styka się dziecko - nieświadome wzmacnianie obaw przed szkołą na przykład poprzez częste wspominanie i odwoływanie się w domu do negatywnych doświadczeń szkolnych poszczególnych członków rodziny (rodziców, starszego rodzeństwa), dziecko może wyrobić sobie wówczas błędną opinię, że szkoła to same problemy i trudne do pokonania sytuacje; - brak czasu lub zrozumienia dla problemów dziecka, najpierw drobnych i błahych w odczuciu rodziców, które jednak z czasem utrwalają się, narastają i stają się już później trudne lub wręcz niemożliwe do opanowania.

11 2. Środowisko szkolne, relacje nauczyciel-uczeńnauczyciele niepotrafiący odróżnić nerwicowego ,,odrzucenia szkoły” przez dzieci od zachowań negatywnych, wagarów; - stosunek ucznia do nauczyciela, lęk przed nim, poczucie winy w stosunku do nauczyciela; - problemy ze współżyciem w klasie, brak akceptacji ze strony rówieśników, lęk przed odpowiadaniem przed klasa, lek przed zgłaszaniem się do odpowiedzi; - lęki, przejawiane przez dziecko w konkretnych sytuacjach szkolnych;

12 - zmiana poziomu edukacji, zmiana szkoły - dzieci nieradzące sobie z rówieśnikami doskonale czują się w relacjach z dorosłymi stając się często ulubieńcami wychowawcy, co gwarantuje im do klasy czwartej dobrą pozycje w hierarchii klasowej. Zmienia się to radykalnie na przełomie klasy czwartej i piątej, na kolejnym trudnym etapie życia dziecka, uczeń musi sprostać różnym wymaganiom kilkorga nauczycieli, oczekuje się od niego coraz większej samodzielności; nie ma już takich bliskich i opiekuńczych relacji z nauczycielami, jak z wychowawca w klasach młodszych; w tym okresie dochodzi również do gwałtownej zmiany struktury klasowej – nowi nauczyciele maja nowych ulubieńców; brak umiejętności odnalezienia się w nowych realiach klasowych powoduje degradacje popularności, co wiąże się z przykrymi emocjami, lękiem.

13 3. Indywidualne cechy psychofizyczne uczniaCzynniki biopsychiczne tkwiące w dziecku to np.:- widoczna niepełnosprawność - uczniowie tacy są częściej narażeni na rozmaite uprzedzenia i szykany ze strony rówieśników; - przewlekła choroba lub częste dolegliwości zdrowotne utrudniające chodzenie do szkoły, systematyczną naukę i nawiązywanie trwałych, bezpiecznych relacji z innymi; - wady mowy - dziecko początkowo nie chce zabierać głosu i odpowiadać podczas lekcji, w skrajnych przypadkach całkowicie wycofuje się; - zaburzenia funkcji poznawczych utrudniające uczenie się (w tym także dysleksja, dyskalkulia) ; - niski próg wrażliwości emocjonalnej - może powodować lęk przed każdą nową sytuacją, kompromitacją i niepowodzeniami szkolnymi; - zbyt duże poczucie odpowiedzialności lub zaniżona samoocena - powodują niekiedy obawy przed niesprostaniem stawianym wymaganiom i strach związany z pogorszeniem ocen; - zaburzenia emocjonalne, często u dzieci z wysokim ilorazem inteligencji i bogatą wyobraźnią, poczucie odpowiedzialności i paniką na myśl o pogorszeniu swoich ocen

14 Pozostałe przyczyny Pozostałe, inne niesprzyjające czynniki, wynikające czasem z nieprzewidywalnych sytuacji i okoliczności: - zmiana miejsca zamieszkania - zmiana szkoły - wypadek lub nagła choroba dziecka lub członka rodziny, pobyt w szpitalu rozwód rodziców, utrata bliskiej osoby, odejście matki lub ojca z domu, śmierć w rodzinie. Postacie fobii szkolnej: - ostra - lęk spowodowany jest konkretnym czynnikiem traumatyzującym, np. upokorzeniem lub ośmieszeniem ucznia na terenie klasy; - przewlekła

15 GŁÓWNE OBJAWY SOMATYCZNEObjawy fobii szkolnej GŁÓWNE OBJAWY SOMATYCZNE • dolegliwości żołądkowe, takie jak nudności, wymioty, biegunki, zawroty głowy, bóle i skurcze brzucha, czasem odmowa jedzenia, dławienie się jedzeniem, a nawet powolne przeżuwanie pokarmów, w wyniku czego zjedzenie prostego śniadania wymaga długiego okresu czasu; • bóle głowy; • przyspieszone bicie serca, duszności i omdlenia; • bóle pseudoreumatyczne w mięśniach lub stawach; • osłabienie odporności organizmu, częste infekcje, stany podgorączkowe lub wysoka gorączka; • alergie różnego rodzaju, astma, wysypki, świąd; • zakłócenia mowy, jak np. niemożność głośnego mówienia, uporczywy szloch.

16 Zasadnicze czynniki skłaniające się na odmowę uczestniczenia w zajęciach ujęto w zespół kryteriów:- znaczna liczba nieobecności w szkole, które przeradzają się często w dłuższy okres absencji; - u dzieci występują doraźne oznaki problemów emocjonalnych w konfrontacji z rodzicami, którzy nalegają na chodzenie do szkoły. Dzieci te charakteryzują się przesadną lękliwością i przygnębieniem lub uskarżają się na różne dolegliwości pozbawione podstaw fizycznych, mające wyraźne podłoże emocjonalne; - jeśli problemy z nieobecnością w szkole utrzymują się przez dłuższy czas, uczeń zostaje w domu, a jego rodzice o tym wiedzą; - brak problemów wychowawczych (niektórzy uczniowie zachowują się wprawdzie agresywnie lub są oporni, ale zwykle wyłącznie w domu).

17 Rozpoznawanie fobii szkolnej- Niezwykle ważne jest jak najszybsze zauważenie problemu oraz podjęcie skutecznego oddziaływania; - Konieczna jest wnikliwa obserwacja oraz analiza zachowań dziecka;

18 Na co powinni zwrócić uwagę rodzice w domu?Charakterystyczne symptomy fobii szkolnej możliwe do uchwycenia przez rodziców w domu: - objawy somatyczne: nudności, wymioty, biegunka, gwałtowne bóle brzucha, głowy, serca, kończyn, ataki astmy, zawroty głowy, podwyższona temperatura, omdlenia, czasem odmowa jedzenia, dławienie się jedzeniem, zakłócenia mowy, uporczywy szloch - objawy te najbardziej nasilone są rano, przed wyjściem do szkoły i dość szybko ustępują, gdy tylko dziecko uzyska pewność, że rodzice pozwolą zostać mu w domu; - niepewność, napięcie, niepokój, rozdrażnienie, które wywołuje nawet już samo wspomnienie szkoły; - gwałtowny sprzeciw, płacz, histeria, gdy opiekunowie mimo występujących objawów somatycznych nakazują wyjście z domu, często dziecko podaje wówczas szereg przeszkód i argumentów z powodu, których absolutnie nie może pójść do szkoły; - brak, jakichkolwiek dolegliwości, gdy dziecko nie realizuje obowiązku szkolnego (ferie, wakacje); trudności z koncentracją uwagi podczas wykonywania różnorodnych zadań; - bezsenność, - brak wiary dziecka we własne możliwości i niska samoocena, - nadmierne przejmowanie się sprawami nauki, - depresja.

19 Na co powinni zwrócić uwagę nauczyciele w szkole?Objawy lęku dziecka, które nauczyciel może zaobserwować w szkole: - nieśmiałość (mała aktywność lub całkowita bierność, niechęć do zabierania głosu na forum, cicha mowa, unikanie imprez szkolnych i klasowych); - zależność od innych (uczeń szuka oparcia rodziców, rodzeństwa lub wśród zaufanego kolegi, ma zaniżoną samoocenę, nie wierzy we własne możliwości); - skupienie na swoich przeżyciach (skłonność do płaczu, niekiedy nawet histerii); - nieradzenie sobie w relacjach interpersonalnych (niepodejmowanie rozmów, dyskusji, brak asertywności); - izolacja lub niechętne nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami (brak kolegów i koleżanek, samotne spędzanie przerw); - liczne nieobecności w szkole (nie są to wagary, gdyż pozostawanie ucznia w domu odbywa się za zgodą rodziców).

20 Diagnozowanie fobii szkolnej:1) Wywiad kliniczny: - Wywiad z dzieckiem; - Wywiad z rodzicami; - Wywiad z personelem szkoły. 2) Wywiad diagnostyczny – można wykorzystać Scenariusz Wywiadu Badającego Zaburzenia Lękowe u Dzieci, który obejmuje Scenariusz Wywiadu z Dziećmi (określa naturę i powagę problemu związanego z awersją do szkoły, bada zaburzenia nastroju oraz zachowania) i Scenariusz Wywiadu z Rodzicami. 3) Samoopis: - Termometr strachu; - Schemat Badania Strachu u Dzieci; - Poprawiona Skala Objawów Lęku u Dzieci; - Kwestionariusz Depresji u Dzieci; - Kwestionariusz Oceny Własnej Skuteczności w Szkolnych Sytuacjach; - Kwestionariusz Samooceny;

21 4) Analiza funkcjonalna - jedną z metod jej przeprowadzenia jest Skala Oceny Przyczyn Odmowy Chodzenia do Szkoły opracowana przez Kearneya i Silvermana.

22 Jakich błędów unikać Najczęstsze błędy wobec ucznia z objawami fobii szkolnej, popełniane przez środowiska wychowawcze: - surowość wobec dziecka i zbyt wysokie wymagania; - karanie za problemy; - obrażanie, zarzucanie lenistwa; - zmiana szkoły, szczególnie gdy rodzice nie mogą nawiązać konstruktywnego kontaktu z nauczycielami i w szkole upatrują przyczyny niechęci dziecka  (przejściowo objawy mogą zniknąć, dziecko wycisza się, jednak po pewnym czasie, zazwyczaj następuje nawrót problemów); - zatrzymywanie dziecka w domu, aby ulżyć mu w problemach (takie postępowanie wywołuje często skutek odwrotny, dziecko zaczyna coraz bardziej się obawiać szkoły i nie ma szans na przełamywanie oporów); - podejrzewanie lekceważenia obowiązków szkolnych, mimo że dziecko z fobią jest nierzadko dobrym i pracowitym uczniem; - przyjęcie założenia, że liczne nieobecności ucznia na zajęciach to celowe wagary i nie akceptowanie faktu, że rzeczywistym powodem absencji jest lęk przed szkołą;  - obarczanie za problemy dziecka szkoły przez rodziców lub odwrotnie - zrzucanie winy na rodziców przez nauczycieli, choć najczęściej fobię powoduje wiele czynników; - nieuwzględnianie konieczności skorzystania z porady specjalistów (np. psychologa, psychiatry).

23 Jak pomóc? PRZYKŁADOWY PLAN PRACY z dzieckiem cierpiącym na fobię szkolną: • praca z systemem rodzinnym • farmakoterapia - w celu obniżenia poziomu lęku • współpraca rodziców z wychowawcą • działania terapeutyczne mające na celu wzmożenie poczucia własnej wartości, indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne (nauka zachowań asertywnych) • pomoc w nauce • nacisk na zwiększenie u dziecka umiejętności w kontaktach z ludźmi • bajkoterapia czyli domowe uzupełnienie leczenia przez czytanie bajek terapeutycznych

24 Jak pomóc? - wskazówki dla rodziców- ważna jest obserwacja, słuchanie dziecka oraz rozpoznanie czynników wywołujących jego lęk i obawy; - konieczne jest zadbanie o zdrowy klimat w domu, otoczenie dziecka atmosferą serdeczności i miłości oraz stworzenie warunków sprzyjających zaspokojeniu potrzeby odprężenia i bezpieczeństwa; - ważna jest konsekwencja w postępowaniu - rodzice muszą mobilizować dziecko do podjęcia obowiązków szkolnych, nawet w przypadku dużego oporu (powinni utwierdzać dziecko w przekonaniu, że korzystniejsze jest pójście do szkoły niż opuszczanie zajęć); - jeśli dziecko ma objawy somatyczne (np. bóle brzucha, wymioty) ostatecznie warto zdać się na decyzję lekarza. Jeśli lekarz orzeknie, że dziecko może uczestniczyć w lekcjach, rodzic nie powinien wdawać się w dyskusje nad porannymi przypadłościami, lecz zdecydowanym tonem wysłać dziecko na zajęcia; - o frustracji, lękach dziecka i oczekiwaniach wobec szkoły, powinni rozmawiać, kiedy tylko dziecko czuje taką potrzebę, ale nie rano tuż przed wyjściem do szkoły;

25 - rodzic powinien zauważać i „wzmacniać” każdy dzień obecności w szkole (przytulenie, serdeczny wyraz twarzy, pochwała, gratulacje na pewno będą zachętą do podejmowania kolejnych wysiłków); - pozostanie dziecka w domu nigdy nie może okazać się atrakcyjniejsze niż pójście do szkoły (można wprowadzić zasadę, że dziecko gdy zostaje w domu i tak opracowuje materiał zgodny z planem lekcji); - jeśli dziecko zostaje w domu ze względu na przykre dolegliwości somatyczne, to konsekwentnie nie może wychodzić na podwórko, odwiedzać rodziny, czy znajomych; - stosowanie domowych form terapii na pewno sprzyjać będzie rozładowaniu napięć dziecka - przydatne mogą okazać się tu wspólne rodzinne rozmowy, gry, zabawy z dzieckiem, czytanie bajek, opowiadań, słuchanie muzyki na przykład relaksacyjnej; - konieczne jest utrzymywanie kontaktu z wychowawcą, nauczycielami, pedagogiem lub psychologiem szkolnym - nie tylko po to, by wymienić informację, uzyskać wiedzę o bieżącym funkcjonowaniu dziecka, ale też by systematycznie wsparć rodziców w podejmowanych przez nich wysiłkach.

26 Bibliografia „Niepowodzenia szkolne” – praca pod red. Jana Łyska, Kraków 1998r., rozdział: „Zaburzenia emocjonalne, trudności i niepowodzenia szkolne, a fobia szkolna”; „Niechęć do szkoły” D. Heyne, S. Rollings, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2004r.; „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” M. Bogdanowicz WSIP 1991r.; „Lęk u dziecka” T. Bochwic, Warszawa 1985r.; „Dynamika nerwic” I. Obuchowska, Warszawa 1983r.; „Psychiatria wieku rozwojowego” pod red. A. Popielarskiej; Remedium 2002 nr 6 „W szkole bez lęku” U. Oszwa; Dyrektor Szkoły 2003 nr 12 „Fobia szkolna” ; Edukacja i Dialog 2002 nr 7 „Lęk poraża małego ucznia”; Edukacja i Dialog 1999 nr 2 „Co to jest fobia szkolna?”; Strony internetowe:

27 Dziękuję za uwagę pedagog szkolny