1 Galicyzmy w języku polskim. Z dziejów kontaktów polsko-francuskich
2 Bibliografia H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976. H. Rybicka-Nowacka, Szkice z dziejów polskiego języka literackiego, Warszawa 1990 (fragmenty poświęcone galicyzmom) B. Walczak, Między snobizmem i modą a potrzebami języka, czyli o wyrazach obcego pochodzenia w polszczyźnie, Poznań 1987. B. Ligara, Galicyzmy leksykalne w listach Zygmunta Krasińskiego na tle wpływów francuskich w polszczyźnie XIX wieku, ZN UJ Prace Językoznawcze 86, Kraków 1987 B. Reczkowa, Wyrazy pochodzenia francuskiego w gwarach polskich, Wrocław 1982 B. Walczak, Paralele w rozwoju znaczeniowym galicyzmów w języku polskim i rosyjskim [w:] Paralele w rozwoju słownictwa języków słowiańskich, pod red. H. Popowskiej – Taborskiej, Warszawa 1989, s B. Walczak, Adaptacja francuskich zapożyczeń leksykalnych w języku polskim i rosyjskim, „Z polskich studiów slawistycznych” 5 , Warszawa 1978, s. 315 – 323; J. Birn, Język francuski w Polsce w epoce saskiej [w:] Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1949, s. 379 – 389. A. Bochnak, Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII wieku, ZN UJ Prace Językoznawcze 78, Kraków 1984. A. Bochnak, Nazwy białej broni w języku polskim i francuskim, „Język Polski” LV, 1975, s
3 Stan badań nad galicyzmamiPierwsze uwagi na ten temat pojawiły się w krótkim studium W. Doroszewskiego “La langue francaise en Pologne”, gdzie autor omówił francuskie zapożyczenia leksykalne na materiale słowników języka polskiego. Ze względu jednak na skrótowe potraktowanie tematu i ograniczenie tylko do zapożyczeń wyrazowych praca ta jest jedynie wstępem do dalszych badań. Ogólną charakterystykę historii kontaktów Polski z Francją przynoszą: krótki szkic J. Birna oraz pobieżne omówienie wpływów francuskich w pracach A. Brucknera i w opracowaniach historii języka polskiego T. Lehra - Spławińskiego i Z. Klemensiewicza. Jedną z najważniejszych opracowań monograficznych dotyczących zapożyczeń francuskich jest obszerna monografia B. Ligary. Przedmiot opisu stanowią w niej galicyzmy leksykalne (słownikowe) występujące w listach Zygmunta Krasińskiego. Opracowanie monograficzne “zostało pomyślane jako przyczynek do badań polsko – francuskiej dwujęzyczności indywidualnej stanowiącej przejaw bilingwizmu grupowego warstwy arystokratycznej, która w kraju i na emigracji wywierała największy wpływ na kształtowanie się polszczyzny w XIX wieku.” Omówienie zapożyczeń francuskich zawierają także opracowania B. Walczaka, który poświęcił galicyzmom szereg artykułów, dokonał w nich wnikliwej analizy pożyczek francuskich pod kątem ich adaptacji (przyswojenia) do systemu fonetycznego i gramatycznego polszczyzny, zmian znaczeniowych, prześledził ich drogę do polszczyzny, wnikliwie opracował ich etymologię.
4 Stan badań nad galicyzmamiObszernie omówione zostały również galicyzmy w pracach H. Rybickiej – Nowackiej z zakresu historii języka polskiego. B. Reczkowa zbadała oraz przedstawiła zasoby wyrazów pochodzenia francuskiego w słownictwie gwar polskich oraz sposoby ich adaptacji, a więc w odmianie nie ogólnopolskiej. Pozostałe opracowania omawiają wybrane problemy szczegółowe. Przykładowo J. Morawski zajął się adaptacją fonetyczną i słowotwórczą zapożyczeń francuskich oraz etymologią wyrazów o pochodzeniu romańskim. A. Bochnak opracowała słownictwo kulinarne pochodzenia romańskiego w polszczyźnie. Ujęcie kontrastywne wybranych wyrazów w języku polskim i francuskim przynosi artykuł A. Bochnak o nazwach białej broni i L. Zaręby o wyrazie awantura. J. Damborsky zajął się modelami morfologicznymi tworzenia zestawień wyrazowych pod wpływem francuskim we współczesnej polszczyźnie. Wpływy francuskie zaś w polszczyźnie niektórych skupisk emigracyjnych we Francji przedstawiają artykuły A. Masiewicz i H. Zduńskiej.
5 Stan badań nad galicyzmamiWpływy francuskie stanowią osobne zagadnienie w opracowaniach języków osobniczych poszczególnych autorów. Z autorów dziewiętnastowiecznych opracowano już pod tym względem język Jana III Sobieskiego - Damborsky, język Krasińskiego - Ligara. Również opracowane zostały galicyzmy w języku Mickiewicza – W. Doroszewski, C. K. Norwida – E. Rzepkowa, W. Syrokomli – J. Trypućko, B. Prusa – H. Kurkowska, T. T. Jeża – W. Doroszewski, F. Chopina, Słowackiego – J. Mally.
6 Kontakty językowe (polsko-francuskie) jako główne źródło zapożyczeń.Do XV wieku włącznie kontakty te były zbyt luźne i w zbyt dużym stopniu pośrednie, aby mogło to pozostawić ślady w języku. Wprawdzie przeniknęły w tym okresie do polszczyzny wyrazy etymologicznie francuskie, lecz droga ich wiodła przez języki media, nie mogą więc być świadectwem wpływów francuskich (np. fr. arquiere ‘miejsce dla łuczników; niem. erker ‘występ, ganek’; czes. arker; pol. alkierz. Alkierz jest więc w polszczyźnie pożyczką czeską i świadczy wraz z innymi bohemizmami o roli wpływów czeskich w średniowiecznej kulturze, piśmiennictwie i języku polskim). W XVI wieku kontakty polsko-francuskie wyraźnie się nasilają (wybór Henryka Walezego na króla Polski, wyjazdy magnatów i szlachty do Francji (Zamojski, Kochanowski, Radziwiłłowie, Myszkowcy, Jakub Sobieski, przyjazdy pierwszych Francuzów do Polski (Thenaud, Statorius - Stojeński). Mimo to uważano dotąd, że i te kontakty nie znalazły jeszcze odbicia w języku.
7 Dzieje kontaktów polsko-francuskichPierwsze kontakty polsko-francuskie były ograniczone społecznie, miały charakter elitarny – stąd i wpływ języka francuskiego był początkowo ograniczony do jednej, literackiej odmiany polszczyzny, opierał się na czynnej znajomości języka francuskiego. Sprawozdanie Francuza J. A. de Thou świadczące o znajomości języka francuskiego Polaków posłów wysłanych przez Henryka Walezego do Paryża: ”(...) niektórzy mówili językiem naszym tak czysto i pięknie, iż rzekłbyś, że się raczej na brzegach Sekwany niż nad Wisłą lub Dnieprem rodzili, niemało to zawstydziło rodaków naszych, którzy nie tylko nic nie umieją, lecz nadto nieprzyjaciółmi są wszelkich umiejętności.”
8 Dzieje kontaktów polsko-francuskichSzczegółowe badania pozwoliły jednak odnaleźć w zasobach polszczyzny XVI wieku znaczną liczbę galicyzmów. Świadczą one, po pierwsze, o znacznym wzroście zainteresowania Francją w Polsce (nazwy francuskich realiów, jak hugenot, kont, parlament, prezydent), po drugie, o tym, że kultura francuska nie stanowiła jeszcze wtedy wzorca dla polskiej, gdyż pozostałe zapożyczenia odbijają raczej stosunki handlowe (kamizela, lazaret, perfumy, pilot), pojawiają się też pierwsze zapożyczenia z kręgu słownictwa wojskowego (garda, muszkiet, soldat). Wyraźne ożywienie kontaktów polsko-francuskich nastąpiło w poł. XVII wieku (małżeństwo Władysława IV z Marią Ludwiką de Gonzague). Królowa odegrała wielką rolę w propagowaniu francuszczyzny w języku, obyczaju, stroju, zwłaszcza kobiecym. Rozsadnikiem wpływów francuskich są też sprowadzone przez nią do Polski w 1654 r. klasztory wizytek. Francuszczyzna utrzymuje swoją pozycję za czasów Jana III i Marysieńki. Dwór królewski naśladują największe dwory magnackie, szlachta natomiast jest do francuszczyzny nastawiona niechętnie. Tutaj przenikają jedynie wpływy francuskie w zakresie wojskowości, na skutek rosnącego znaczenia cudzoziemskiego autoramentu w wojsku polskim.
9 Dzieje kontaktów polsko-francuskichOd połowy wieku wydatnie wzrasta liczba galicyzmów; odzwierciedlają one kierunki wpływów francuskich i zdradzają środowiska społeczne, który były na nie najbardziej podatne (życie dworskie, gry, tańce, rozrywki towarzyskie: dama, metresa, gawot, galant; stroje i toaleta, zwłaszcza kobieca: gorset, peruka, robron, kwef; wojskowości: brygada, fort, mina, parol, pistolet...nazwy kolorów zastępują dawne czesko-niemieckie; czerwień, wino, żołądź ustępują kierom i pikom itd.; pojazdy od fiakrów; gmachy i ich części, teatry itd., z suterenami, antresolami, lożami itd.; z parkietami, portretami itd. aż do żyrandolów...... Wiek XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury francuskiej. Pierwsze wzory literackie i artystyczne przenikają do Polski już pod koniec poprzedniego wieku (przekład Cyda już w 1661roku, tłumaczenie La Fontaine’a przez Niemirycza w 1699 roku), jednak czasy saskie z ich sarmacką ksenofobią i megalomanią narodową opóźnią intensywne wpływy francuskie w zakresie wyższej kultury, które dojdą do głosu dopiero za panowanie Stanisława Augusta. Mimo to nie były te czasy okresem niesprzyjającym językowi francuskiemu. Wręcz przeciwnie: był on wraz z niemieckim używany na dworze nie znających polskiego Wettynów, skąd jego wpływ promieniował na dwory magnackie.
10 Dzieje kontaktów polsko-francuskichPowszechna staje się znajomość francuszczyzny wśród kobiet ze sfery magnacko-arystokratycznej. Przenika ona także do kręgów duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów i pijarów: oba zgromadzenia wprowadzają francuski do programów nauczania swych kolegiów. Od 1736 roku działa katedra języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Rośnie liczba francuskich gramatyk i słowników. Wszystko to składa się na znaczny wzrost popularności francuszczyzny, nie zmienia jednak społecznego zasięgu jej oddziaływania. Toteż wciąż przenikające do polszczyzny galicyzmy sytuują się w tych samych kręgach znaczeniowych (życie dworskie: debosz, deboszowac; stroje i toaleta, zwłaszcza kobieca: frak, róż, bawolet; wojskowość: kadet, garnizon, kornet.
11 Dzieje kontaktów polsko-francuskichWbrew pozorom i obiegowym opiniom sytuacja niewiele się zmieniła w drugiej połowie XVIII wieku, w epoce stanisławowskiej uważanej powszechnie za okres najbardziej nasilonej gallomanii. Słownictwo precyzyjnie rejestruje wszelkie przejawy wpływów francuskich: w teatrze i literaturze stanisławowskiej (amant, kulisy, romans, antreprener), w życiu dworskim i salonowym (bal, bukiet, kaprys, wizyta), w stroju, wyposażeniu wnętrz, urządzeniu ogrodów (aleja, apartament, krawat, krepa), w kuchni (bulion, gofry, pularda, szampan), w wojskowości w związku z modernizacja organizacji i uzbrojenia wojska (atak, bombardier, furgon, petarda), w organizacji wolnomularstwa, które zaczynało przenikać do Polski z Francji od połowy XVIII wieku, a organizacyjnie podlegało Wielkiej Loży Wschodu z siedzibą w Paryżu (farmazon, loża, mason). Niewątpliwie napływ galicyzmów był w epoce stanisławowskiej intensywny, opanowały one jednak głównie mówioną odmianę języka, gdyż przenikanie ich do tekstów literackich hamowały dyrektywy stylistyczne klasycyzmu. Ponadto cechowały one w dalszym ciągu przede wszystkim socjolekt arystokracji i elity szlacheckiej tudzież salonów warszawskich - na prowincję docierały wciąż jeszcze w niewielkim stopniu.
12 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichZasadniczą zmianę w tym względzie przynosi dopiero wiek XIX. Zasięg społeczny mody francuskiej ogromnie się wtedy poszerza, a ona sama wydatnie intensyfikuje (życie towarzyskie: etykieta, galanteria, polonez, suwenir, werwa; toaleta i przedmioty zbytku: agrafa, biżuteria, dekolt, draperia; kuchnia: deser, koniak, menu, winegret). Równocześnie dochodzą nowe źródła wpływów francuskich. Legiony i wojny napoleońskie zaowocowały napływem nowych terminów wojskowych (armia, epolet, lansjer, szwoleżer), które utrzymywały się w wojsku Królestwa Kongresowego. Wielka Emigracja była niezwykle doniosłym wydarzeniem w dziejach języka, a polszczyzna emigracyjna najsilniejszym w XIX wieku ogniwem wpływów francuskich na polski język literacki. Za pośrednictwem Emigracji i bezpośrednio przenikały do leksyki polskiej galicyzmy dotyczące sztuki, zwłaszcza z zakresu sztuk plastycznych (malarstwo: grawiura, pejzaż, wernisaż, witraż; architektura i budownictwo: amfilada, balkon, fasada, suterena; teatru, sztuk estradowych, później filmu: antrakt, ekran, premiera, rola, seans; muzyki i baletu: akord, fletrowers, refren, uwertura).
13 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichWpływy francuskie w XIX wieku nie ograniczają się jednak do tradycyjnych dziedzin obcej mody i do sfery szeroko pojętej kultury artystycznej. Francja dostarcza wzorów w zakresie życia społecznego – administracja (od czasów Księstwa Warszawskiego), życie polityczne, środki masowego przekazu informacji: anons, biuro, departament, premier; i gospodarczego (giełda, finanse, handel, przemysł): asortyment, bilon, finanse, tantiema. Niewątpliwy jest wpływ francuskiej nauki i techniki (brykiet, gabaryt, inżynier, klisza, monter, plomba). Też słownictwo marynarki zdradza wpływy francuskie (kabotaż, eskadra). Ostatecznie trzeba stwierdzić, że w XIX wieku zakres wpływów francuskich niepomiernie się rozszerza, obejmując coraz nowe dziedziny życia. Wyrazem tego jest napływ galicyzmów, które wchodzą do podstawowego trzonu leksykalnego ówczesnej polszczyzny (adres, bagaż, notes, peron, szosa, waliza).
14 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichWiek XIX był niewątpliwie okresem największego nasilenia wpływów francuskich. Choć nieco już słabnące, utrzymywały się one jednak także w wieku XX. Jeszcze w latach II Rzeczypospolitej doszły do głosu okoliczności sprzyjające wpływom francuskim, takie jak powrót do Polski w kwietniu 1919 r. sformowanej we Francji armii Hallera, frankofilskie nastroje, zwłaszcza w Poznańskiem, wywołane stanowiskiem marszałka Focha wobec powstania wielkopolskiego, udział sztabowców francuskich z gen. Weygandem na czele w przygotowaniu operacyjnym bitwy warszawskiej podczas wojny polsko-radzieckiej, bliskie kontakty polityczne, dyplomatyczne i wojskowe miedzy obu krajami. Toteż wzory francuskie w zakresie odbudowy odrodzonego wojska polskiego (zwłaszcza w zakresie nowych rodzajów broni, np. lotnictwo czy wojsko pancerne) odbiły się wyraźnie w słownictwie (blindaż, kapotaż, pilotaż, wiraż).
15 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichMoment przełomowy w historii wpływów francuskich na język polski stanowi druga wojna światowa i przemiany społeczne, jakie się po niej i w jej wyniku dokonały. Nie oznacza to jednak całkowitego i definitywnego kresu tych wpływów. Choć ze znacznie mniejszą intensywnością, galicyzmy przenikały w okresie powojennym do polszczyzny. Jest tych najnowszych galicyzmów wcale sporo: są drugie co do liczebności (po anglicyzmach) w grupie zapożyczeń właściwych, a w ogóle (gdy wliczy się kalki - też frazeologiczne i składniowe; pożyczki semantyczne itp.) sytuują się na trzecim miejscu, po elementach angielskich i rosyjskich. Opinia ta została sformułowana w l. 80 XX wieku.
16 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichPod względem znaczeniowym kontynuują one widoczną już w XIX wieku tendencję do poszerzania sfer semantycznych, w których się mieszczą, odzwierciedlając ogólny wpływ kulturalny i cywilizacyjny, obejmujący w zasadzie wszystkie dziedziny życia (garmażer, dossier, magistrala, prodiż, taszyzm). Niemniej jednak wyodrębniają się i wśród nich pewne kręgi tematyczne odbijające tradycyjne kierunki wpływów francuskich, np. dziedzina mody, zwłaszcza damskiej (boucle, szmizjerka, ekler). Galicyzmy we współczesnej polszczyźnie to jednak nie tyle zapożyczenia najnowsze, lecz przede wszystkim starsze mające już pewną tradycję w języku polskim.
17 Z dziejów kontaktów polsko-francuskichTrzon pożyczek starszych zachował do dziś żywotność – z użycia wyszły tylko tzw. archaizmy rzeczowe. Liczba pożyczek francuskich we współczesnej polszczyźnie przekracza 3 tys. Galicyzmy funkcjonują we wszystkich odmianach polszczyzny: w języku ogólnym ze wszystkimi jego rejestrami i odmianami stylowymi (są wśród nich wyrazy książkowe: bulwersować, ewenement, frapować, konstatacja; publicystyczne: expose, suwerenny, dementować; urzędowe: etat, personel, resort, teren; potoczne: galimatias, ramol; nawet żargonowe: burdel, filować), w odmianach środowiskowych i socjalno-zawodowych, w terminologii naukowej i technicznej, przeniknęły nawet do gwary miejskiej i gwar ludowych. Ten ich wielki rozrzut semantyczny, stylistyczny i socjolingwistyczny jest skutkiem obserwowanego od XIX wieku poszerzania się zakresu i demokratyzacji wpływów francuskich.
18 Adaptacja galicyzmów Adaptacja fonetyczna (mniejszy lub większy stopień przyswojenia – pożyczki fonetyczne): elew < fr. eleve etap < fr. etape festiwal < fr. festival frak < fr. frac krem < fr. creme peniuar < fr. peignoir pisuar < fr. pissoir retusz < fr. retouche staż < fr. stage tik < fr. tic welur < fr. velour żurnal < fr. journal
19 Adaptacja galicyzmów biuro < fr. bureau [buro] biust < fr. bustediuszesa < fr. duchesse siurpryza < fr. surprise kwef < fr. coiffe [kuaf] tiul < fr. tulle [tul] fryzjer < fr. friseur kaprys < fr. caprice antrepryza < fr. entreprise asortyment < fr. assortiment batyst < fr. batiste oberżyna < fr. aubergine deszyfrować < fr. dechiffrer
20 Adaptacja galicyzmów Zapożyczenia graficzne:bilet < fr. billet [bije] fanfaron < fr. fanfaron [fafaro] impas < fr. impas [epas] transparent < fr. transparent [traspara] notes < fr. notes Zapożyczenia fonetyczno-graficzne: intrygant < fr. intrigant [etriga] inżynier < fr. ingineur [ezenjor] kadryl < fr. quadrille [kadrij] klawesyn < fr. clavesin [klavse] kokon < fr. cocon [koko] konwój < fr. convoi [kovua] rejon < fr. rayon [rejo] rezon < fr. raison [rezo] wojaż < fr. voyage [vuajaz]
21 Adaptacja galicyzmów Adaptacja gramatyczna (fleksyjna i słowotwórcza)abonować < fr. abonner brylować < fr. briller kokietować < fr. coqueter kolportować < fr. colporter Wprowadzenie rodzimego formantu do wyrazu zapożyczonego, np. formantu żeńskiego –ka, np.: butelka < fr. bouteille butonierka < fr. boutonniere mandarynka < fr. mandarine marionetka < fr. marionette portmonetka < fr. porte-monnaie salaterka < fr. saladier saszetka < fr. sachet szarlotka < fr. charlotte tabakierka < fr. tabaquiere żardynierka < fr. jardiniere
22 Adaptacja galicyzmów Ciekawym procesem przy zapożyczeniach francuskich jest zrastanie się obcych wyrazów na gruncie polskim, por.: luidor < fr. Luis d’ or plener < fr. plein air robron < fr. robe ronde sakwojaż < fr. sac de voyage szapoklak < fr. chapeau claque szezlong < fr. chaise longe
23 Formanty pochodzenia francuskiegoNiewątpliwie francuskiego pochodzenia są formanty –ada, -er, -eria, -inier. -ada < fr. –ade kolumnada < fr. collonade amfilada < fr. enfilade -er < fr. –eur ankieter < fr. enqueteur wojażer < fr. voageur -eria < fr. –erie infateria < fr. infanterie -inier /- ynier
24 Zakresy tematyczne zapożyczeń francuskichNauka fizyka, np.: atomizować ‘rozdrabniać, rozdzielać coś na drobne elementy’ Fosforescencja ‘długotrwałe świecenie niektórych ciał wywołane uprzednim naświetleniem i trwające przez dłuższy czas po jego ustaniu’ eksplozywny ‘wybuchowy’ komplementarny ‘wzajemnie się uzupełniający; dopełniający się’ polaryzacja ‘zjawisko uwydatniania się różnic’ woltaż ‘napięcie prądu elektrycznego wyrażone w woltach’ magnetyzm ‘zespół zjawisk fizycznych’ chemia, np.: tanina ‘substancja garbnikowa’ ekrazyt ‘materiał wybuchowy’ frans ‘promieniotwórczy pierwiastek chemiczny’ bombaż ‘wydęcie wieczka puszki z konserwa powstające pod wpływem działania gazów fermentacyjnych’ gazolina ‘mieszanina najliczniejszych ciekłych węglowodorów’ karnotyt ‘minerał, uwodniony związek potasu, uranu i wanadu’
25 Zakresy tematyczne medycyna higiena, np.:brylantyna ‘środek do nacierania włosów, nadający im połysk’ fryzura ‘sposób ułożenia, uczesania włosów’ ondulacja ‘trwałe sfalowanie włosów’ manikiur ‘czynności związane z pielęgnacją i upiększeniem paznokci’ perfumy ‘rodzaj kosmetyku’ drogeria ‘sklep z kosmetykami’ choroby i leki; leczenie, np.: trepanować ‘wykonywać operację trepanacji’ tabletka ‘pigułka’ tampon ’kawałek gazy, ligniny lub waty odpowiednio zwinięty’ koklusz ‘choroba’ hospitalizacja ‘leczenie szpitalne chorego; pobyt pacjenta w szpitalu’ bandaż ‘taśma, zwykle z gazy, płótna służąca do umocowania opatrunku, owijania miejsc bolących’
26 Zakresy tematyczne językoznawstwo, np.: dewerbalny ‘odczasownikowy’grasejować ‘wymawiać głoskę „r” w odpowiedni sposób’ żargon ‘środowiskowa odmiana języka narodowego, wytworzona przez jakąś, zwykle zamkniętą grupę społeczną, zawodową’ tiret ‘łącznik w wyrazach złożonych’ filozofia, np.: intelektualista ‘człowiek o wysokiej kulturze umysłowej i duchowej’ intelektualizm ‘pogląd w teorii poznania przypisujący intelektowi podstawowe albo wyłączne znaczenie w procesie’ pozytywizm ‘kierunek filozoficzny XIX XX w. Pojmujący naukę jako badanie faktów oparte na metodach nauk przyrodniczych; głoszący hasła usunięcia z myślenia wszelkiej metafizyki’ idealizm ‘stanowiska filozoficzne z dziedziny ontologii, teorii poznania’
27 Zakresy tematyczne Technika, np.:afinacja ‘oczyszczanie substancji z domieszek’ tambor ‘urządzenie w formie wałka służące do nawijania gotowego papieru’ transporter ‘urządzenie mechaniczne suport ‘ruchoma część obrabiarki, na które zamocowuje się narzędzia tnące’ wulkanizacja ‘proces technologiczny polegający na działaniu’ paleta ‘płaska podstawa do układania towarów’ montować ‘składać części (maszyny, aparatu,, urządzenia) w całość’
28 Zakresy tematyczne Sztuka literatura, np.:szarada ’zagadka w formie wiersza’ memuar ‘pamiętnik’ farsa ‘odmiana komedii’ asonans ‘rym niedokładny, (identyczne samogłoski ostatnich sylab’ ballada ‘rodzaj epicko-lirycznej pieśni’ muzyka, np.: wodewil ‘utwór sceniczny pokrewny operetce’ suita ‘otwór instrumentalny cykliczny, składający się z tańców kontrastujących sobą pod względem charakteru , tempa, rytmu’ obój ‘dęty instrument muzyczny’’ sztuki plastyczne, np.: kolaż ‘niejednorodna kompozycja plastyczna’ retuszować ‘dokonywać retuszu’ werdiura ‘gobelin lub arras przedstawiający pejzaż’
29 Zakresy tematyczne film, np.: kadr ‘pojedyncza klatka taśmy filmowej’dubler ‘aktor grający jakąś rolę na przemian z innym aktorem’ iluzjon ‘kino’ Fotos ‘zdjęcie lub sceny z filmu służące do celów reklamowych’ atelier ‘zespół specjalnie urządzonych pomieszczeń, w których nakręca się filmy’ teatr, np.: sufler ‘osoba podpowiadająca w teatrze aktorom tekst roli’ mansjon ‘w teatrze średniowiecznym: budka o ażurowych ścianach lub mały pawilonik ustawiane na podwyższeniu na placu albo bezpośrednio na scenie, imitujące w sposób umowny miejsce’ guignol ‘lalka o okrągłej twarzy pochodząca z francuskiego ludowego teatru lalek’ antreprener ‘przedsiębiorca teatralny’ ferm ‘przystawka sceniczna’
30 Zakresy tematyczne Kuchnia potrawy, napoje, produkty spożywcze, np.:sos ’zawiesisty płyn, dodatek do niektórych potraw’ szarlotka ’kruche ciasto lub ciastko z jabłkami’ majonez ’gęsty sos’ marynować ’konserwować’ panierować ’obtaczać w jajku i mące lub tartej bułce mięso, ryby, jarzyny’ mazagran ’słodzona kawa z rumem’ orszada ‘napój chłodzący’ calvados ‘wódka’ naczynia, np.: salaterka ‘naczynie stołowe’ serwis ‘komplet naczyń stołowych o jednolitym zdobnictwie’ rondel ‘niskie naczynie kuchenne z rączka’ kompotierka ‘specjalne naczynie do kompotu lub innych deserów’ butelka ‘naczynie do przechowania płynów’
31 Zakresy tematyczne Odzież ubiór i jego części, np.:surdut ‘długa obcisła dwurzędowa marynarka’ kamizelka ‘część ubrania bez rękawów’ bonżurka ‘męski strój domowy’ garnitur ‘męskie ubranie’ tużurek ‘długi surdut z aksamitnym kołnierzem i wąskimi mankietami’ bluza ‘luźna część stroju okrywająca tułów’ nakrycie głowy, obuwie, kolory, np.: bordo ‘kolor ciemnoczerwony’ beż ‘kolor beżowy’ saboty ‘chodaki’ espadryl ‘płócienne obuwie na sznurkowej podeszwie’ bot ‘but z wysoką cholewką’ tkaniny, materiały i ich dodatki, np.: trykot ‘tkanina wełniana’ batyst ‘przezroczysta tkanina bawełniana’ bureta ‘przędza tkanina z jedwabiu’
32 Zakresy tematyczne gobelin ‘jednostronna tkanina dekoracyjna’krepdeszyn ‘miękka lekka tkanina jedwabna’ dekatyzacja ‘poddawanie tkanin lub dzianin kolejno działaniu gorącej wody, pary oraz zimnej wody w celu zapobieżenia późniejszemu kurczeniu się ich pod wpływem wilgoci’ foule ‘miękka tkanina wełniana’ plisa ‘ozdobna fałda na ubraniu’ drobne ozdobne wyroby, klejnoty, kosztowności, np.: galon ‘tasiemka służąca do obszywania mebli, ubiorów’ ryza ‘kołnierz marszczony’ awanturyn ‘kamień półszlachetny’ bibeloty ‘drobne, dekoracyjne ozdoby’ lambrekin ‘taśma z materiału’ kokarda ‘wstążka’
33 Zakresy tematyczne Człowiek w pracy handel i usługi, np.:awiz ‘zawiadomienie odbiorcy o dokonaniu określonej operacji handlowej’ branża ‘grupa towarów wyprodukowanych z tego samego surowca eskonto ‘w obrocie kredytowym: potrącenie sumy wypłaconej przed terminem płatności’ komiwojażer ‘ten, kto podróżując zdobywa dla firmy klientów’ taksa ‘urzędowo wyznaczona stała opłata za jakieś usługi’ finanse, stosunki oraz terminy ekonomiczne, np.: preliminarz ‘plan finansowy czegoś’ kartel ‘porozumienie zawarte pomiędzy przedsiębiorstwami jednej gałęzi’ hossa ‘wzrost kursu papierów wartościowych’ waloryzować ‘przywracać określona wartość kredytów, papierów wartościowych’ forsa ’pieniądze’
34 Zakresy tematyczne budownictwo dom i jego wyposażenie, np.:antresola ‘półpiętro między parterem i pierwszym piętrem’ etażerka ‘mebel w postaci kilku otwartych półek’ kontuar ‘rodzaj lady’ puf ‘miękki, niski taboret’ salon ‘reprezentacyjny pokój do przyjmowania gości’ żaluzja ‘zasłona szyby okiennej’ nazwy różnych pomieszczeń i ich części, np.: butik ‘nieduży sklep’ suterena ‘część budynku poniżej poziomu gruntu’ nisza ‘półkolista lub prostokątna wnęka w murze’ ukośnie ścięta krawędź narożna’ brykiet ‘bryłka w kształcie kuli, cegiełki’ barak ‘budynek o nietrwałej, prostej konstrukcji’
35 Zakresy tematyczne Transport, np.: aeroplan ‘samolot’galar ‘towarowy statek wiosłowy’ metro ‘elektryczna kolej podziemna’ turysta ‘człowiek podróżujący’ taxi ‘taksówka’ mono-poste ‘rodzaj samochodu’ kabriolet ‘rodzaj nadwozia samochodowego’ furgon ‘samochód ciężarowy’ Poczta i telegraf, np.: abonować ‘prenumerować’ par avion ‘pocztą lotniczą’ depeszować ‘telegrafować’ kolportować ‘sprzedawać, roznosić, rozsyłać książki, pisma, druki itp.’ poste restante ‘system przesyłania listów, paczek itp.’ pakiet ‘paczka’
36 Zakresy tematyczne Organizacja społeczeństwa i instytucje społeczneadministracja i sądownictwo, np.: paszport ‘dokument stwierdzający tożsamość osoby’ departament ‘w strukturze administracji państwowej: najwyższa jednostka organizacyjna’ żandarm ‘funkcjonariusz żandarmerii wojskowej lub policji’ notyfikacja ‘urzędowe zawiadomienie’ dyplomacja, np.: attache ‘najniższy stopniem urzędnik dyplomatyczny, przedzielony jako specjalista w określonej dziedzinie’ akredytować ‘udzielać przedstawicielowi dyplomatycznemu, prasowemu uprawnień do pełnienia funkcji przy obcym rządzie lub organizacji międzynarodowej’ charge d’affaires ‘przedstawiciel dyplomatyczny’ rezydent ‘przedstawiciel dyplomatyczny w państwu zależnym’ szyfr ’system umownych znaków, symboli lub sygnałów stosowany w służbie wywiadowczej, wojskowej, dyplomatycznej’
37 Zakresy tematyczne idee i życie polityczne społeczeństwa (organizacje, ruchy polityczne) , np.: babuwizm ‘program komunizmu utopijnego’ blok ‘związek państw, partii’ bonapartyzm ‘kierunek polityczny we Francji’ fronda ‘silna opozycja wewnątrz jakiegoś ugrupowania, stronnictwa’ juste milieu ‘umiarkowany kurs w polityce’ koteria ‘umiarkowany kurs w polityce’ kooperatyzm ‘doktryna społeczna’ komunista ‘zwolennik komunizmu’ ultras ‘wyznawca skrajnych poglądów politycznych’ terroryzm ‘stosowanie, uprawianie terroru dla celów politycznych’ partia ‘organizacja polityczna’
38 Zakresy tematyczne wojsko nazwy broni, umocnień wojskowych, np.:fuzja ‘długa ręczna broń’ bagnet ‘ostrze nakładane na koniec lufy karabinu’ fort ‘zamknięta budowla obronna’ kastet ‘broń’ karabin ‘ręczna broń’ petarda ‘środek imitujący wybuchy granatów’ nazwy stopni i specjalności wojskowych, np.: elew ‘uczeń szkoły wojskowej’ grenadier ‘żołnierz rzucający ręczne granaty’ kontradmirał ‘stopień wojskowy’ kombatant ‘były żołnierz regularnych formacji wojskowych’ kanonier ‘stopień w artylerii’ kadet ‘wychowanek szkoły wojskowej’ pontonier ‘żołnierz wyszkolony w budowie mostów pontonowych’
39 Zakresy tematyczne nazwy oddziałów wojskowych lub ich zgrupowań, np.:dywizjon ‘jednostka organizacyjna i taktyczna w artylerii, kawalerii’ garnizon ‘oddziały i instytucje wojskowe’ kordon ‘straż graniczna; ugrupowanie strategiczne’ batalion ‘pododdział wojska’ szarżować ‘atakować’ bateria ‘artyleryjski pododdział wojskowy’ marynistyka, np.: kabotaż ‘żegluga uprawiana między portami jednego kraju’ rekin ‘urządzenie w kształcie płóciennego rękawa, wykonanego z płótna żaglowego’ awanport ‘zewnętrzna część portu’ abordaż ‘dawny sposób walki na morzu’ debarkować ‘wysiadać lub wyładowywać towary ze środków komunikacji wodnej’
40 Zakresy tematyczne dziennikarstwo, publicystyka, np.:żurnal ‘czasopismo, dziennik’ żurnalista ‘dziennikarz, publicysta’ periodyk ‘czasopismo o stałej i ciągłej numeracji’ reportaż ‘sprawozdanie publicystyczne oparte na zebranych bezpośrednio autentycznych materiałów’ petit ‘stopień pisma’ rondo ‘ozdobne, okrągłe pismo o pogrubionych liniach’ italiki ‘pochylone pismo drukarskie’ nonparel ‘stopień pisma’
41 Zakresy tematyczne Rozrywki gry, np.:walet ‘najniższa figura w kartach do gry’ ruletka ‘gra hazardowa’ pasjans ‘gra w karty’ pula ‘stawka w grze’ kalambur ‘zabawna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów’ krupier ‘pracownik w salonach gier hazardowych’ tańce, np.: lansjer ‘taniec towarzyski’ kadryl ‘wytworny taniec salonowy’ pas ‘krok taneczny’ zabawy, np.: rewia ‘widowisko rozrywkowe’ seans ‘pokaz, zademonstrowanie czegoś’ feta ‘uczta, przyjęcie’
42 Zakresy tematyczne Etykieta i sposób bycia, np.:degrengolada ‘upadek moralności, zanik dobrych obyczajów’ konwenans ‘powszechnie przyjęty zwyczaj towarzyski’ pardon ‘odpowiednik przepraszam’ etykieta ‘przepisy dotyczące zachowania się’ konwersować ‘rozmawiać z kimś’ komplement ‘grzecznościowa pochwała’ Tytuły używane w sferach wyższych, np.: szambelan ‘tytuł wysokiego urzędnika dworskiego’ monsieur ‘pan’ madam ‘pani’ mademoiselle ‘panna’ baron ‘tytuł szlachecki’ markiz ‘tytuł arystokratyczny’
43 Zakresy tematyczne Przeżycia wewnętrzne, stany emocjonalne, np.:ambaras ‘zamieszanie, kłopot, zmartwienie brutalny ‘gwałtowny, okrutny, pozbawiony ludzkich uczuć’ emocjonować (się) ‘ulegać emocjom’ grymasy ‘kaprysy, fochy’ resentyment ‘wyraźna niechęć’ żenada ‘uczucia skrępowania, zakłopotania’ bulwersować ‘wzbudzać, szokować’ werwa ‘zapał, energia, temperament’ epatować ‘wprowadzać w podziw, w osłupienie’ rezon ‘pewność siebie, śmiałość, odwaga’ sentymentalny ‘przesadnie uczuciowy, tkliwy’ koszmar ‘straszny sen, noc; przygnębiająca sytuacja’ fraternizacja ‘nawiązywanie bliskich stosunków z kimś’ frapować ‘wzbudzać silne zainteresowanie’
44 Zakresy tematyczne Ludzie – nosiciele cech, np.: apasz ‘bandyta’blondyn ‘mężczyzna o jasnych włosach’ sutener ‘alfons’ nygus ‘wałkoń, próżniak’ kloszard ‘włóczęga’ intrygant ‘człowiek robiący intrygi’ fatalista ‘człowiek wierzący w przeznaczenie’ figaro ‘żartobliwie o fryzjerze’ bon viveur ‘lekkoduch, hulaka’ alarmista ‘panikarz’ kokietka ‘kobieta kokietująca mężczyzn’
45 Zakresy tematyczne Moralność, np.:moralizm ‘pogląd uznający wartości moralne za najważniejsze w życiu’ ewaluacja ‘oszacowanie, określenie wartości’ moralizować ‘prawić morały; pouczać’ konduita ‘zachowanie się, prowadzenie się’ demoralizacja ‘upowszechnianie postaw, wzorców postępowania, obyczajów społecznych z przyjętymi normami moralnymi’ dezynwoltura ‘zbyt swobodne zachowanie świadczące o braku szacunku’ 4) Religia, np.: bigoteria ‘fałszywa manifestacyjna pobożność’ papista ‘osoba popierająca papieża’ szarytka ‘zakonnica należąca do zakonu sióstr miłosierdzia’ trapista ‘członek kontemplacyjnego zakonu katolickiego’
46 Zakresy tematyczne Świat zwierzęcy nazwy zwierząt czworonożnych, np.:rezus ‘małpa wąskonosa’ aport ‘rozkaz wywołany psu: przynieś’ nazwy ptaków, owadów, ryb, np.: kormoran ‘pływający ptak’ dorada ‘ryba atlantycka z łowisk afrykańskich’ langusta ‘duży jadalny rak morski’ Świat roślinny (nazwy roślin, kwiatów, drzew oraz krzewów) , np.: renkloda ‘odmiana śliwy’ lima ‘krzew lub niskie drzewo cytrusowe’ Nazwy dotyczące ukształtowania terenu i zjawisk atmosferycznych, np.: tropikalny ‘upalny, gorący’ preria ‘lekka równina pokryta wysoką trawą’ bryza ‘lokalny wiatr wiejący zwykle nad morzem’ bazalt ‘skala pochodzenia wulkanicznego’