1 Halina Karaś (Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski)Zapożyczenia rosyjskie w języku ogólnopolskim

2 I. Przedmiot, cel i zakres badań. Stan badańII. Problemy metodologiczne badań nad zapożyczeniami rosyjskimi w historii polszczyzny i we współczesnym języku polskim 1. Pojęcie zapożyczenia leksykalnego (definicja) i jego zakres. Granica między jednostkami zapożyczonymi a rodzimymi (tylko na podstawie kryterium genetycznego, nie istnieje bowiem intersubiektywne poczucie obcości wyrazów, które by mogło stanowić kryterium synchroniczne). Problem derywatów od zapożyczeń i hybryd (hybrydy – composita o członach różnego pochodzenia) – sfera przejściowa (w świetle kryterium genetycznego to leksyka rodzima).

3 2. Zagadnienia etymologizacji zapożyczeńProblemy ogólne etymologizacji zapożyczeń: niedostateczny stan badań nad pochodzeniem poszczególnych wyrazów i wpływami różnych języków na polszczyznę w ciągu wieków oraz nad normą językową epok wcześniejszych; ścieranie się stanowiska morfosemantycznego i leksykalistycznego w badaniach etymologicznych; tj. określenie stopnia głębokości analizy etymologicznej (przy przyjęciu stanowiska leksykalistycznego niekiedy problem odróżniania od zapożyczeń bezpośrednich z innych języków); kryteria etymologizacji: o charakterze ogólnym, tzw. kryteria pozaformalne (chronologiczne, geograficzne, historyczne); kryterium formalne (przy wyróżnianiu zapożyczeń formalnosemantycznych); kryterium semantyczne.

4 2. Zagadnienia etymologizacji zapożyczeń (cd.)Problemy ogólne etymologizacji zapożyczeń (cd.): Morfosemantyzm – analiza etymologiczna winna sięgać aż do aktu słowotwórczego, który dał początek badanemu wyrazowi Leksykalizm – analiza etymologiczna winna dać odpowiedź, skąd się wziął w danym języku badany wyraz. Do wyrazów rodzimych – właściwe podejście morfosemantyczne, do zapożyczonych – leksykalistyczne. Jak dla wyrazów rodzimych akt słowotwórczy jest aktem ich narodzin w języku, tak dla wyrazów zapożyczonych aktem ich narodzin w języku (zapożyczającym, języku-biorcy) jest akt zapożyczenia.

5 Zasady stosowane w badaniach etymologii zapożyczeńZasady stosowane w badaniach etymologii zapożyczeń (W. Cienkowski): a) Zasada prawdopodobieństwa zmian i tożsamości fonetycznej; b) Zasada związku wyrazu z desygnatem i realiami; c) Zasada konsekwencji i zgodności chronologicznej; d) Zasada prawdopodobieństwa i ciągłości rozwoju semantycznego; e) Zasada prawdopodobieństwa kontaktów językowych; f) Zasada wszechstronnego rozpatrywania wyrazów („każde zjawisko należy rozpatrywać na możliwie jak najszerszym tle”; g) Zasada uwzględniania świadectw bezpośrednich (B. Walczak).

6 III. Klasyfikacja zapożyczeń słownikowychGłówne typy zapożyczeń (na podstawie kryterium formalnego – przedmiotu zapożyczenia) to: zapożyczenia formalnosemantyczne – wyrazy (zestawienia) przejęte przez polszczyznę w obcym kształcie (formie), zaadaptowane fonetycznie i gramatycznie, z zachowaniem ich znaczeń lub ewentualnymi modyfikacjami semantycznymi; kalki leksykalne – wyrazy (zestawienia, związki frazeologiczne), charakteryzujące się obcą budową lub semantyką; kalki leksykalne strukturalne – wyrazy (frazeologizmy), powstałe w wyniku kopiowania samej budowy, (struktury morfologicznej) obcych jednostek leksykalnych i zastępowania obcych morfemów / wyrazów elementami rodzimymi. Dzielą się na: aa) kalki strukturalne wyrazowe (tzw. słowotwórcze); ab) kalki strukturalne frazeologiczne; b) kalki semantyczne (znaczeniowe) – wyrazy o strukturze morfologicznej zgodnej z polszczyzną (wyrazy polskie), ale o semantyce ukształtowanej na wzór ich odpowiedników obcojęzycznych. 2. Typy zapożyczeń słownikowych ze względu na ich status a) występujące w idiolektach – zapożyczenia okazjonalne; b) utrwalające się w uzusie, tj. społecznym zwyczaju językowym – zapożyczenia uzualne; c) uzyskujące aprobatę normatywną i stabilizujące się w systemie językowym – zapożyczenia normatywne.

7 Definicja terminu rusycyzmNazwy rusycyzm (słownikowy lub gramatyczny) używam tu w znaczeniu neutralnym, wskazującym na pochodzenie danej jednostki leksykalnej czy zjawiska gramatycznego z języka rosyjskiego, a nie jako określenia wartościującego. Zgodnie z leksykalistycznym stanowiskiem w badaniach etymologii zapożyczeń rusycyzmy słownikowe to również wyrazy genetycznie obce w języku rosyjskim, które do polszczyzny weszły za pośrednictwem języka rosyjskiego, zwłaszcza z języków wschodnich i północnych, m.in. z tatarsko-tureckich (bałagan, kibitka, szajka, szaszłyk, tajga), mandżu-tunguskich (kałanki, mamut), kaukaskich (dżygit, papacha), ugrofińskich (norka, purga), z języka greckiego (katorga, pałata) i staro-cerkiewno-słowiańskiego (azbuka, sojusz, sowiet), także z języków zachodnioeuropejskich, np. frejlina, sołdat (z nm.), burżuj, szynel (z fr.), chuligan (z ang.). Język rosyjski stanowił ostatnie ogniwo w procesie zapożyczania do polszczyzny, tj. był bezpośrednim dawcą tych pożyczek, dlatego właściwe jest określanie ich jako rusycyzmów.

8 Specyficzne problemy etymologizacji zapożyczeń rosyjskichBadanie pożyczek z języków blisko spokrewnionych – problemy wynikające z podobieństwa leksykalnego i strukturalnego: problem odróżniania zapożyczeń od elementów swojskich (zwłaszcza archaizmów) wobec bliskości strukturalnej i podobieństwa wielu jednostek słownikowych (szczególnie istotne w badaniach historycznojęzykowych), por. np. objawić, żałoba; problem odróżniania zapożyczeń od innowacji leksykalnych paralelnych do obcych zjawisk językowych (tzw. paralelizmy językowe) niepewny jest kierunek zapożyczania (zwłaszcza przy językach, które wzajemnie na siebie wpływały), np. szalbierz, podłączyć.

9 Specyficzne problemy etymologizacji zapożyczeń rosyjskich cd.Dodatkowo, przy badaniach zapożyczeń rosyjskich pojawia się: kwestia odróżniania ich od pożyczek z pozostałych języków wschodniosłowiańskich, tj. ukraińskiego i białoruskiego, które chronologicznie znacznie dłużej oddziaływały na polszczyznę. Przy dużej formalnej i semantycznej bliskości leksyki języków wschodniosłowiańskich jest to sprawa nieraz nie do rozstrzygnięcia, stąd też w wielu opracowaniach językoznawczych przyjmuje się umownie źródło wschodniosłowiańskie bez wskazania na jeden język – dawcę pożyczki, np. (rubież, koczować, szarańcza – raczej rutenizmy). kwestia odróżniania bezpośrednich zapożyczeń z języków orientalnych, północno- i zachodnioeuropejskich w wypadku wyrazów o obcej genezie w języku rosyjskim, np. dżonka, tajga, sztabskapitan, eszelon, miczman, welbot.

10 Wszechstronność w etymologizacji rusycyzmówWażne wszechstronne rozpatrywanie wyrazów z zastosowaniem różnych kryteriów pozaformalnych, takich jak: dane chronologiczne, geograficzne, historyczne, semantyczne, porównawcze. Pomocne uwzględnienie takich czynników, jak: kwalifikacje normatywne, trwałość w polszczyźnie, stopień rozpowszechnienia, częstość użycia, przynależność do określonych kręgów tematycznych, rodzaj tekstów, w których wystąpiły dane wyrazy.

11 Wszechstronność w etymologizacji rusycyzmów cd.Przykłady: Palba – późna dokumentacja (SW), nieproduktywność sufiksu –ba (tylko ten 1 przykład z XIX w.), świadectwa ówczesne (rusycyzm wg współczesnych). Sakla - późna dokumentacja (SW) z okresu walk o Kaukaz, słabe rozpowszechnienie, tylko w tekstach dotyczących Kaukazu, kryterium formalne (por. fonetyka) wskazuje na pośrednictwo ros. Por. ros. cакля z gruziń. saxli, ingusz. saxl. Zborny - późna dokumentacja (SW), ograniczona łączliwość (punkt, obóz zborny), rzadkie użycia, świadectwa ówczesne (rusycyzm). Południo-wschód – nietypowość struktury (por. ros. юго-восток), późna dokumentacja (SWil), kwalifikacje normatywne (niepoprawne).

12 Przykłady Rozpracować – nietypowe dla prefiksu roz- znaczenie ‘szczególnej staranności, wszechstronności wykonania (por. roześmiać się, rozgniewać się – początkowy moment czynności, rozśpiewać się, rozszumieć się – wrastająca intensywność, rozbiec się, rozjechać się – przemieszczenie w różnych kierunkach, rozdeptać, roztłuc – zniszczenie jakiejś całości, doprowadzenie do rozpadu), bardzo późna dokumentacja (SJPD), ograniczenie użycia (środ.), kwalifikacje normatywne Samopoświęcenie – brak dokumentacji słownikowej, cytat z 1915 r. wskazuje na realia ros. (armja rosyjska wykazała szlachetnego ducha samopoświęcenia) – ros. самопожертвование

13 Przykłady Okazać pomoc, przyjęcie, opiekę – naruszenie modelu łączliwości semantycznej czasownika okazać (głównie z nazwami uczuć lub z nazwą dokumentu), brak dokumentacji słownikowej (okazać przyjęcie, opiekę) lub późna dokumentacja (okazać pomoc – SW), kwalifikacje normatywne (zwrot niepoprawny, tak już w SW i w późniejszych słownikach), ros. oказать помощ, приём Objawić – za wpływem ros., a nie za archaizmem przemawia długa nieobecność w polszczyźnie i pewne zmiany znaczeniowe (znaczenie rozszerzone). W polskiej tradycji językowej objawić to ‘ogłosić w okolicznościach nadprzyrodzonych’ (SStp, SXVI), nowe, rozszerzone znaczenie to ‘ogłosić w ogóle’ – późna dokumentacja (dopiero w SWil), kwalifikacje normatywne i świadectwa ówczesnych (rusycyzm semantyczny)

14 Problemy związane z wyróżnianiem poszczególnych typów rusycyzmów słownikowychOdróżnianie zapożyczeń formalnosemantycznych i kalk semantycznych (w odniesieniu do tzw. kalk asocjacyjnych – czy to zapożyczenie formalnosemantyczne homonimiczne w stosunku do istniejącego wyrazu polskiego czy skalkowane zostało tylko znaczenie, np. czyn, rok); Odróżnianie zapożyczeń formalnosemantycznych i niektórych kalk słowotwórczych (np. pułczysko (ros. полчище - Dal), półrota (ros. полурота), ucząstek (ros. yчасток)– czy zapożyczenie formalnosemantyczne adaptowane do polszczyzny czy kalka słowotwórcza – odwzorowanie budowy wyrazu rosyjskiego?)

15 Problemy związane z wyróżnianiem poszczególnych typów rusycyzmów słownikowychOdróżnianie kalk słowotwórczych i derywatów rodzimych, np. przymiotniki z I członem ogólno- (ogólnomiejski, ogólnopożyteczny, ogólnoziemski) lub derywaty z bez- typu bezliczebnie, bezczułość, bezkorzystnie, bezkorzystny, beznagrodny, bezpotrzebny, beztroskliwy. Wiele takich sztucznych formacji wprowadził Linde w związku ze swoją ideą utworzenia języka ogólnosłowiańskiego na bazie polszczyzny. Odróżnianie niektórych kalk słowotwórczych i semantycznych (np. rozgrzewanie ‘podgrzewanie’ (ros. pазогревание) – czy tylko znaczenie zmienione czy skalkowana budowa wyrazu?

16 Chronologia, determinanty społeczne, źródła do badań nad rusycyzmamiIV. Chronologia zapożyczeń. Trzy podstawowe warstwy: rusycyzmy najstarsze (sprzed okresu zaborów, a zatem z czasów kontaktów z państwem wielkoruskim, czyli z XVII i i połowy XVIII w.), rusycyzmy starsze z okresu zaborów ( ), rusycyzmy nowsze (okres po II wojnie światowej, tj. lata ). V. Uwarunkowania polityczne, społeczne, kulturalne i religijne wpływów języka rosyjskiego na polszczyznę W badaniach wpływów języka rosyjskiego na polszczyznę za istotne należy uznać następujące determinanty społeczne): 1. polityczno-społeczne; 2. ekonomiczno-gospodarcze; 3. kulturalno-oświatowe; 4. wyznaniowe. Miały one różny wpływ na charakter i natężenie oddziaływania języka rosyjskiego  na polszczyznę w jej dziejach; sprzyjający temu procesowi bądź hamujący go. VI. Źródła do badań nad wpływami języka rosyjskiego na polszczyznę (prasa, pamiętniki, literatura piękna).

17 VII. Oddziaływanie języka rosyjskiego na język ogólnopolski –> rusycyzmy w polszczyźnie ogólnej.a. Charakterystyka ilościowa i jakościowa pożyczek rosyjskich w zakresie słownictwa w polszczyźnie ogólnej (na podstawie języka prasy warszawskiej i literatury pięknej). a) Bardzo duży jest udział okazjonalizmów (463 wyrazy, tj. 36,7% ogółu badanego zbioru) i uzualizmów (599, czyli 47,4% całości) w obrębie wszystkich typów zapożyczeń, a więc wyrazów charakterystycznych dla badanego okresu, tych, które funkcjonowały w uzusie, nigdy jednak nie zostały zaaprobowane przez polską normę językową, oraz niewielki normatywnych, tj. ustabilizowanych w polskim systemie leksykalnym. Świadczy to z jednej strony o nietrwałości rusycyzmów, gdyż pożyczki normatywne, które na stałe weszły do polszczyzny, stanowią tylko 15,9% ogółu jednostek zapożyczonych (209), z drugiej zaś o niechętnym stosunku użytkowników polszczyzny do pożyczek rosyjskich, o ich zwalczaniu i braku aprobaty normatywnej nawet jednostek o dużym stopniu rozpowszechnienia.

18 VII. Oddziaływanie języka rosyjskiego na język ogólnopolski –> rusycyzmy w polszczyźnie ogólnej. Cd. b) Stosunkowo duży odsetek kalk słownikowych (36,7% całości, tj. 463 jednostki) w porównaniu z pożyczkami formalnosemantycznymi dowodzi głębokości interferencji języka rosyjskiego. Kalki leksykalne powstają w wyniku bardziej skomplikowanego i trudniejszego do uchwycenia oddziaływania jednego języka na drugi niż zapożyczenia formalnosemantyczne, stanowiące zazwyczaj(w zależności od adaptacji) bardziej powierzchowny efekt kontaktów językowych.

19 Rusycyzmy słownikowe powojenneW okresie powojennym nieco inaczej kształtują się stosunki między poszczególnymi typami pożyczek. Znacznie większy jest udział zapożyczeń formalnosemantycznych w polszczyźnie II połowy XX wieku niż w języku okresu zaborów (85,5% w porównaniu z 63,3%). Mniej wystąpiło kalk leksykalnych (15,5% w czasach PRL wobec 36,7% w okresie zaborów). Świadczy to o bardziej powierzchownym oddziaływaniu języka rosyjskiego na polszczyznę po II wojnie światowej niż podczas zaborów. Przyczyny: mniejszy stopień i zakres znajomości języka rosyjskiego w czasach PRL niż w okresie zaborów, który charakteryzowała intensywna akcja rusyfikacyjna, bezpośredni kontakt z językiem rosyjskim jako urzędowym (zwłaszcza w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku) oraz związany z tym bilingwizm polsko-rosyjski znacznej części ówczesnego społeczeństwa polskiego.

20 Frekwencja rusycyzmów leksykalnych. Rusycyzmy w słowniku i w tekścieRosyjskie zapożyczenia formalnosemantyczne należą do rzadkich w świetle danych słowników frekwencyjnych (161 wyrazów). Stanowią one zaledwie 1,4% zapożyczeń i około 0,4% słownika polszczyzny II połowy XX wieku (Witaszek-Samborska 1993, 84). Plasują się na ogół na dziesiątym, dziewiątym, wyjątkowo ósmym miejscu po zapożyczeniach grecko-łacińskich, niemieckich, francuskich, czeskich, angielskich, włoskich, ukraińsko-bia-łoruskich, jeśli chodzi o ich udział procentowy w słowniku i tekście (zob. tabela nr 6). Minimalny jest też udział rusycyzmów w tekście polszczyzny II połowy XX wieku. Wystąpiły one 531 razy, co stanowi tylko 0,6% wyrazów tekstowych obcego pochodzenia i zaledwie 0,09% tekstu polszczyzny lat 70. i 80. XX wieku w ogóle (Witaszek-Samborska 1993, 85). Koncentrują się one w strefie słownictwa bardzo rzadkiego.

21 Pojemność znaczeniowa rusycyzmów. Użycia przenośneW ogromnej większości są to wyrazy monosemiczne, a sporadycznie tylko niektóre z nich wytworzyły nowe znaczenia już na gruncie polskim. W zbiorze 800 rusycyzmów formalnosemantycznych z okresu zaborów tylko 15 wykazało polisemię (1,9%), por. bolszewik, bolszewicki, duma, eszelon, gilza, kałanki, karakuły, kibitka, pałatka, sowiet, starszyna, tumaki, ucząstkowy, uriadnik, wysyłka. W języku polskim odrębne znaczenia wykształciły jedynie trzy wyrazy (bolszewik, bolszewicki, sowiet), pozostałe przejęły znaczenia z języka rosyjskiego (Karaś 1996, 224). Bardzo rzadkie są również użycia przenośne (por. np. baszybuzuk, katorga, mamut). W zbiorze 292 rusycyzmów odnotowanych w USJP 263 jednostki mają tylko jedno znaczenie (90,1% całego zbioru). Wyrazy polisemiczne stanowią 9,9% ogółu rusycyzmów (29), przy czym w większości mają po dwa znaczenia (np. antonówka, antypka, bolszewik, dryfować, dżygitówka, fanaberia, gubernia, gułag, katorga, kokosznik, kołchoz, kołchoźnik, komandor, komitet, Kreml, łazik, machorka, manierka, moroszka, rubież, rusałka, stachanowiec, sztany, tumak, ukaz, witeź, władyka), jedynie 3 wyrazy mają więcej znaczeń, tj. trzy lub cztery znaczenia (arbuz, armia, stanica). Sporadyczne są też użycia przenośne (5 wyrazów, tj.1,7%), por. armia, katorga, kołchoz, kukła, kuluary.

22 Aktywność słowotwórczaZapożyczenia rosyjskojęzyczne z okresu zaborów cechuje prawie zupełny brak potencji słowotwórczej. Spośród 800 pożyczek właściwych odnotowanych w prasie warszawskiej tylko 24 (3%) stało się podstawami słowotwórczymi w polszczyźnie (Karaś 1996, ). Kilkunasto- lub kilkuelementowe gniazdo słowotwórcze wykształciły tylko 4 rzeczowniki: bałagan, bolszewik, chuligan, dorożka. Pozostałe rusycyzmy stały się bazami słowotwórczymi dla jednego lub dwóch wyrazów (np. artel, burłak, donos, kopiejka, samowar, samodzierżca, sojusz, sojusznik, sołdat, watolina).

23 Aktywność słowotwórcza cd.Nieco większa, ale też nieduża, aktywność słowotwórcza charakteryzuje rusycyzmy nowsze, z II poł. XX w. Spośród 1496 rusycyzmów formalnosemantycznych wyekscerpowanych z prasy i słowników 89 (5,9%) stało się wyrazami motywującymi 193 derywaty. Niektóre z tych rusycyzmów to jednak pożyczki starsze, z okresu zaborów, które ustabilizowały się w polszczyźnie i stały się bazą słowotwórczą dla wielu derywatów (np. bałaganić, chuligan, sołdat). Rzeczywiste pożyczki z II połowy XX wieku na ogół również wykazują słabszą aktywność słowotwórczą, por. np. sobaczyć (7 derywatów), kułak (o człowieku – 6), sztampa (4), po dwa derywaty mają wyrazy takie, jak np. jarowizować, kolektywizować, kołchoz, marten, radiowęzeł, towot, po jednym derywacie utworzyły takie pożyczki jak np. brakoróbstwo, chemizacja, instruktaż, kołchoźnik, winidur, wodomiot.

24 Aktywność frazeologicznaWyrazy pochodzenia rosyjskiego rzadko również występują jako element składowy związków frazeologicznych. Spośród 800 rusycyzmów z okresu zaborów wyekscerpowanych z prasy warszawskiej zaledwie pojedyncze wyrazy stały się podstawą związków frazeologicznych, dziś już na ogół nieznanych, np. bałagan – fraz. mieć bałagan w głowie, karakuły – fraz. pisać karakułami ‘nieczytelnie’, norka – fraz. obśmiać się jak norka. Z odnotowanych w USJP 292 rusycyzmów tylko 13 jednostek, tj. 4,5% ogółu rusycyzmów weszło w skład frazeologizmów, por. np. ciut – fraz. ciut, ciut; draka – fraz. dla draki; jebać – fraz. pies cię, go itp. jebał; pud – fraz. pot.; czegoś jest na pudy, mieć czegoś na pudy; fraz. żart. nudy na pudy; sołdat – fraz. pójść w sołdaty; toczka – fraz. toczka w toczkę; wsio – fraz. I wsio!, fraz. wsio ryba; wygawor – fraz. dać komuś wygawor; fraz. dostać od kogoś wygawor.

25 Przynależność stylowa rusycyzmów. Nacechowanie stylistyczno-emocjonalneRusycyzmy w słownikach frekwencyjnych II połowy XX w. nie należą do wspólnostylowych. Większość z nich tylko w jednej odmianie (111, tj. 68,9%), mniej w dwu stylach (30, tj. 18,6%), a tylko kilka (5, tj.3,1%) we wszystkich odmianach stylowych (Witaszek-Samborska 1993, s. 87). Najliczniej wystąpiły rusycyzmy w słowniku i tekście publicystyki i dramatu artystycznego, najmniej nasycony nimi jest styl popularnonaukowy W słowniku przynależność stylową wyrazów sygnalizują kwalifikatory, por. USJP. Tylko 15 spośród 292 rusycyzmów (5,25%) należy do słownictwa podstawowego, nienacechowanego (np. czajnik, komitet, kopiejka, kran, krupczatka, landrynka, reszka, rubel). Dominują zapożyczenia (po 90 jednostek, tj. 30,8%) o charakterze: a) potocznym i środowiskowym, np. barachło, bumaga, chandra, chuliganić, draka, harmoszka, machorka, nieudacznik, rubacha, rugać, smykałka, szajka, wykidajło, zagwozdka;

26 Przynależność stylowa rusycyzmów. Nacechowanie stylistyczno-emocjonalneb) specjalistycznym – terminologicznym (np. bot. bakłażan, georginia, żeń-szeń; zool. bieługa, jenot, kałanek, mintaj; chem. kapron, mazut; jęz. akanie, grażdanka; techn. kombajn, normatyw, towot; handl. komiwojażer, metka; sport. panczena, spartakiada; wojsk. kabura, konwój, sierżant). Znaczną grupę tworzą także rusycyzmy nacechowane chronologicznie (historyzmy, archaizmy, wyrazy przestarzałe) – 50 jednostek, tj. 17,1%, np. caryca, narodnictwo, mienszewizm, ochrana, taczanka, wraży. Kolejne klasy rusycyzmów to wyrazy nacechowane oficjalnie (książkowe, poetyckie, publicystyczne) – 32 jednostki (11%, np. interwent, jantar, krytykanctwo, kuluary, pagon, unikalny; stachanowiec, korab, witeź) oraz etnografizmy – 15 (5,15%, np. czastuszka, dżygit, kulebiak, kumys, papacha, rubaszka, ucha). Dane te świadczą, iż rusycyzmy leksykalne to w ogromnej większości wyrazy nacechowane, rzadko wspólnostylowe, które sytuują się głównie na peryferiach polszczyzny ogólnej, a nie w jej zasobie podstawowym.

27 Integracja rusycyzmów z polskim zasobem leksykalnym i ich frekwencjaAnalizowane zapożyczenia rosyjskojęzyczne zarówno starsze, jak i nowsze cechuje niewielki stopień integracji z polskim zasobem leksykalnym. Świadczy o tym: a) przynależność na ogół do sfery słownictwa rzadkiego lub bardzo rzadkiego (także w zakresie terminologii najczęściej peryferyjnego), b) słaba aktywność słowotwórcza i rzadkie użycia przenośne, c) dominująca monosemiczność (niewiele rusycyzmów to wyrazy wieloznaczne), d) przynależność na ogół do jednej odmiany stylowej polszczyzny (sporadycznie tylko mają charakter wspólnostylowy),

28 Integracja rusycyzmów z polskim zasobem leksykalnym i ich frekwencja cd.e) niewielka liczba zapożyczeń normatywnych przy dużym udziale uzualizmów i okazjonalizmów, f) słabe udokumentowanie leksykograficzne większości rusycyzmów (brak w słownikach) Przykładowo - spośród 1263 zapożyczeń wyekscerpowanych z prasy warszawskiej lat aż 532 wyrazy nie zostały nigdzie odnotowane, a spośród 713 poświadczonych rusycyzmów 213 zarejestrowano w źródłach pozasłownikowych (158) lub w słownikach poprawnościowych (21) czy wyrazów obcych (34). W leksykonach polszczyzny ogólnej odnotowano 518 wyrazów, ale najczęściej są to notacje w jednym (144) lub w dwóch tylko słownikach (148).

29 Rusycyzmy gramatyczneNajliczniejsze są kalki składniowe, m.in. kalkowana z języka rosyjskiego rekcja czasowników i przymiotników, np. bawić się z czym, chorować czym, ograniczyć się czym, służyć czym, współczuć komu, zamienić czym, śledzić za kimś, za czymś, dzielić, mnożyć na co, odnosić się do kogoś, czegoś, pożyczyć u kogo, wątpić w co, wziąć się za coś, zrobić coś za kogoś; repliki konstrukcji porównawczych, np. na tyle ... na ile, .. czym..., tym.... Pod wpływem języka rosyjskiego modyfikacji ulegały wyrażenia przyimkowe, np. rozszerzenie użycia przyimka na w takich przykładowych wyrażeniach, jak na adres, na fabryce, na oczach (czyich), (mieszkać) na ulicy, na rzece zamiast nad rzeką itp.

30 Rusycyzmy gramatyczneKalkowaniu strukturalnemu podlegały także wyrażenia o funkcji spójnikowej lub przysłówkowej, por. póki co, tak jak, a to dlatego, tylko co, z tym wszystkim zamiast tradycyjnych dotychczas, jak dotąd; ponieważ; mianowicie dlatego; ledwo, dopiero co; mimo to. Refleksem składni rosyjskiej jest użycie spójnika a w funkcji przeciwstawnej (To nie ja pisałem, a mój brat), spójnika i, lub i tak, w funkcji wynikowej (Przepowiadano burzę, tak się i stało). Przesuwanie zaimka względnego który nawiązującego zdanie podrzędne na drugie miejsce (np. Wiadukt, koszt którego...), wspomaganie tendencji do unieruchamiania się w pozycji poczasownikowej, kalkowanie szyku grup syntaktycznych, np. pierwsza i druga klasy.

31 Rusycyzmy gramatyczneDo rozpowszechnionych zjawisk należała kopiowana z rosyjskiego łączliwość liczebników złożonych typu dwadzieścia jedna książka, używanie pod wpływem rosyjskim jako bezpodmiotowych zdań z orzeczeniem w 3 os. lmn. (por. Czy już zamknęli bramę? Podali do stołu.) oraz kalki określeń czasu, takie jak: lata pięćdziesiąte, sześćdziesiąte zamiast w szóstym, siódmym dziesiątku / dziesięcioleciu (wieku). Kalki z pogranicza składni i semantyki to m.in. zatem, zaczem w znaczeniu i funkcji przysłówka ‘następnie, z kolei’ (por. Poszliśmy na przechadzkę, zatem trochę czytaliśmy), znaczy ‘widać, widocznie, zatem, więc’ (Uczciwy to znaczy młodzieniec). Liczne są również kalki o charakterze syntaktyczno-frazeologicznym typu po mojemu, jak by nie było, za wyjątkiem, pod rząd, jak raz, omówione wraz z kalkami frazeologicznymi.

32 Różne perspektywy w ocenie wpływów języka rosyjskiego na polszczyznęW zależności od perspektywy badań – współczesnej lub historycznej ocena ogólna wpływów języka rosyjskiego na polszczyznę może być różna. Dla badacza współczesnej polszczyzny ogólnej w kraju jest to oddziaływanie w sferze leksyki nieznaczne (7 miejsce pod względem ilościowym w USJP w hierarchii zapożyczeń leksykalnych, 9 lub 10 miejsce w badaniach frekwencyjnych w słowniku i tekście), ilościowo i jakościowo mniej istotne niż innych języków (łacińskiego, niemieckiego, francuskiego, angielskiego, włoskiego), oddziałujących na polszczyznę w jej dziejach. Dla normatywisty rusycyzmy gramatyczne to przede wszystkim zjawiska językowe nieaprobowane przez normę, traktowane jako błędne lub jako „gorsze”, niezalecane.

33 Ocena wpływów rosyjskich w perspektywie historycznejTrudniejsze zadanie w związku z oceną rusycyzmów ma historyk języka. W perspektywie diachronicznej wpływy języka rosyjskiego w dobie nowopolskiej można uznać, zwłaszcza, gdy się uwzględni także rusycyzmy gramatyczne, za znaczące, choć nietrwałe. Pod względem ilościowym rusycyzmy leksykalne sytuują się – co prawda – na trzecim miejscu (po galicyzmach i germanizmach), ale w większości wyszły całkowicie z użycia po zmianie sytuacji politycznej i utracie bezpośredniego kontaktu z językiem rosyjskim lub pozostały w biernym zasobie leksykalnym jako wyrazy nacechowane chronologicznie (historyzmy, archaizmy, wyrazy przestarzałe). Trwalsze okazały się natomiast rusycyzmy gramatyczne, których znaczna część upowszechniła się mimo piętnowania ich w pracach poprawnościowych.

34 Ocena wpływów rosyjskich z perspektywy badacza polszczyzny kresowejDla badacza polszczyzny kresowej, zarówno historycznej, jak i współczesnej, XX-wiecznej oddziaływanie języka rosyjskiego należy uznać za intensywne i głębokie, nie tylko w zakresie słownictwa, lecz – co istotne – także zmieniające strukturę gramatyczną polszczyzny.

35 Ogólna ocena wpływów rosyjskichOgólnie można zatem ocenić wpływy języka rosyjskiego jako średnie, biorąc pod uwagę: ich różnorodność, duże natężenie ich występowania w przeszłości w różnych odmianach polszczyzny (terytorialnych i socjalnych), nietrwałość i niewielki stopień integracji rusycyzmów słownikowych z językiem polskim oraz jednoczesne upowszechnienie się wielu rusycyzmów gramatycznych.