1 „Jak Katon Młodszy, patrz Żywoty”Cywilny ekwiwalent żołnierza

2 Jak Katon Młodszy, patrz ŻywotyW intertekstualnym czytaniu wiersza Pan Cogito o postawie wyprostowanej należy wziąć pod uwagę „sytuację starożytną” i odnieść się do Żywotów sławnych mężów Plutarcha, a z drugiej strony zająć się także niezwykle ważnym w twórczości Herberta motywem oblężonego miasta. Bez tego toposu niezrozumiały jest powód, dla którego postawa wyprostowana miałaby być aż tak ważna.

3 Jak Katon Młodszy, patrz ŻywotyIntratekstualność jako metoda pracy Herberta pozostała ta sama, co w przypadku wiersza Kaligula (ROM): tekst starożytnego autora został użyty do przywołania postaci, dzięki której autor bez dłuższych wstępów mógł przedstawić dylematy współczesne, bo wieczne: wierności i zdrady, odwagi i tchórzostwa, dobra i zła. Ściślej mówiąc, z dwóch możliwych strategii – przedstawienia pełnej biografii i wybrania istotnego, znaczącego momentu – poeta wybiera ten drugi rodzaj gry intertekstualnej i przywołuje ostatnie dni Katona.

4 Jak Katon Młodszy, patrz ŻywotyGest Katona ma dowodzić wolności filozofa stoika i odwagi obywatela republikanina. Postawa wyprostowana, jako propozycja etyki osobistej i społecznej, została wysnuta z lektury Plutarcha, ściślej, z kilku ostatnich rozdziałów Żywotu Katona.

5 Archetekst: Plutarch, Żywot KatonaAUTOREM ARCHETEKSTU jest grecki pisarz historyczny i moralista, Plutarch z Cheronei (50–125 n.e.), którego Żywoty równoległe zestawiały biografie greckich i rzymskich bohaterów. Z pary: Pfocion – Cato Minor tekst Żywotu Fokiona się nie zachował. Fokion, podobnie jak Katon, był symbolem prawości i uczciwości. Fokion to uczeń Platona. Katon (95–46 p.n.e.) był stoikiem. Jako jeden z przywódców zwolenników republiki, gdzie dowodził obroną Utyki, zginął śmiercią samobójczą w Afryce, po klęsce pod Tapsos (Tapsus).

6 Sygnał metatekstowy spojrzeć losowi prosto w oczy jak Katon Młodszyjak Katon Młodszy patrz Żywoty Że wiersz nawiązuje do dzieła Plutarcha z Cheronei, Katon Młodszy (Utyceński), informuje sam autor.

7 Archetekst: Plutarch, Żywot KatonaDziełem podstawowym, a więc archetekstem, do którego odsyła wiersz Herberta, jest niewątpliwie biografia napisana przez Plutarcha.

8 Arcyważny hipotekst: Pan TadeuszIstnieje niezliczona liczba tekstów literackich, w których objawia się postać Katona Utyceńskiego. Bohaterski obrońca republiki występuje jako wzór bardzo często. Dlatego przywołajmy tylko jeden obraz, jeden hipotekst, za to mocno zakorzeniony w polskiej kulturze, bo wychowały się na nim pokolenia Polaków. Przypomnijmy pierwsze sceny z Pana Tadeusza. Młody Tadeusz, powracający „ze szkół”, odnajduje w rodzinnym domu znajomy zestaw symbolicznych obrazów, które kształtują jego patriotyczną postawę i wyobrażenie o obywatelskich powinnościach:

9 Adam Mickiewicz, Pan TadeuszTu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma; Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów, Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie, W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona, A przed nim leży Fedon i żywot Katona.

10 Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz„Traktat o duszy” Platona oraz Żywot Katona – oto symboliczna kwintesencja edukacji człowieka i obywatela, który – kiedy trzeba – zostaje żołnierzem. Akcja dzieła – przypomnijmy – ma miejsce w roku 1811, na Litwie włączonej do rosyjskiego imperium po trzecim rozbiorze Polski (stąd szlachcic Rejtan, który nie może się zgodzić na akceptację śmierci ojczyzny oraz Tadeusz Kościuszko – przywódca powstania). Ale przytoczony fragment z Pana Tadeusza należy tylko do głębokiego kulturowego tła – tak oczywistego i tak fundamentalnego, że aż trudnego do zauważenia.

11 (1) Intertekstualność: Fakty i reminiscencje stylistyczneZależności między pierwszą częścią wiersza a sytuacją opisaną w dydaktycznej biografii Katona polegają na wyłowieniu elementów sytuacji zaistniałej w Utyce i skrótowej ich demonstracji w wierszu. Ważna jest forma wypowiedzi: nie jest to epicki opis o szerokim oddechu, ale mocne unaocznienie konkretnych postaw, skrótowe ukazanie typowych postaw.

12 (2) Intertekstualność: Fakty i reminiscencje stylistyczneGramatycznie rzecz ujmując, są to zwięzłe zdania, najczęściej nierozwinięte, jakby przeznaczone do telegraficznego przekazu. Zamiana relacji na demonstrację zaowocowała dynamizacją wypowiedzi. Prezentacja wydarzeń, z pozoru faktograficzna, sucha i beznamiętna, jest jednak szyderczym autokomentarzem, a przykłady zachowań mieszkańców Utyki mają wyraźnie groteskowy charakter.

13 (3) Intertekstualność: Fakty i reminiscencje stylistyczneMimo formalnej powściągliwości emocjonalnej, bo uczucia nie zostały zakomunikowane wprost, a tylko narzucają się jako konsekwencja tchórzliwego zachowania, wiersz jest pełen pogardy. Przyczynia się do tego język wiersza, w którym pomieszano wyrażenia wysokie i niskie, wzniosłe i plugawe, poważne i groteskowe. Przy czym to, co w hierarchii wysokie (senat, świątynia wolności czy godność obywatela), zostaje upokorzone przez zachowania mieszkańców.

14 (4) Intertekstualność: Fakty i reminiscencje stylistyczneWiersz przedstawia ciekawe zjawisko: kapitulacja, wbrew zwyczajowemu rozumieniu słowa, które mówi o zaprzestaniu działań lub rezygnacji z celów, jest w wierszu czynnością aktywną, a nie pasywną, jak mielibyśmy prawo przypuszczać. Zniewolenie nie jest narzucone przez żądania lub działania zwycięzców, ale przez sam strach, który ponagla do kreatywnych działań i wysiłków, wyprzedzających ewentualne oczekiwania triumfatora.

15 Dwie części i dwa style wypowiedzi (1)Druga część wiersza językowo znacząco odbiega od pierwszej i jest stylistycznie jednorodna. Brak w niej pogardy i groteski, a lekko ironiczny dystans narratora wobec bohatera nie mąci podniosłego tonu, miejscami przechodzącego w umiarkowany patos. Wydaje się, że wiersz nie bez kozery został podzielony na dwa segmenty, zaznaczone numerycznie, a każdy z nich zajmuje się innym aspektem położenia, w którym znalazł się bohater.

16 Dwie części i dwa style wypowiedzi (2)Pierwsza część, będąca tłem osobistej sytuacji Pana Cogito/Katona/Każdego, opisuje sytuację wspólnoty i powinna być rozumiana w kontekście ważnego w poezji Herberta motywu, jakim jest zagrożone polis. Część druga to przedstawienie realnych możliwości i wyboru jednostki, a w zasadzie – niemożności działania i braku wyboru.

17 Topos oblężonego miasta (1)W Herbertowym świecie istnieją dwa archetypy miast oblężonych. Model bardziej znany karmi się mitem Troi (archetekstem) oraz hipotekstami ze zmityzowanej historii Polski, którą opisał Sienkiewicz w Trylogii. Ostatnimi wcieleniami tak rozumianego Miasta – pars pro toto Polski – są semper fidelis Lwów, powstańcza Warszawa (1944) i Polska stanu wojennego (po 1981).

18 Topos oblężonego miasta (2)Herbertowe Miasto nie jest zawsze i wyłącznie Polską – miewa powszechne rysy i już w Przesłaniu Pana Cogito staje się każdym polis narażonym na najazd barbarzyńców. Dlatego do ogólnej kategorii defensor patriae należą – wymienieni i niewymienieni wprost w tym wierszu – wszyscy obrońcy „królestwa bez kresu i miasta popiołów”, jacy istnieli od zarania ludzkiej cywilizacji: Gilgamesz, Hektor i Roland.

19 Topos oblężonego miasta (3)Na czym polega wielkość Sienkiewiczowskiego archetypu oblężenia i co stanowi jego siłę? Otóż owa wielkość zasadza się nie wyłącznie na wspomnieniu Troi, ale na aurze moralnego uwznioślenia, „gdyż oblegane są tu nie tylko twierdze, lecz także podstawowe wartości moralne, i te wychodzą z oblężenia zwycięsko, niezależnie od losu ich nosicieli, niezależnie od losu obleganych twierdz” (Jerzy Kwiatkowski).

20 Topos oblężonego miasta (4)Pan Wołodyjowski z Trylogii Sienkiewicza czyli „Hektor Kamieniecki” może wysadzić się w powietrze, jeśli „kupcy bławatni” wymogą poddanie twierdzy, ale wartości zostaną zachowane, bo potwierdzone śmiercią bohatera. Największym bohaterem literackim polskiej literatury jest Hektor, a nie Achilles, który jest najeźdźcą. Polacy utożsamiali się z Trojanami, a potem Rzymianami (wdług Wergiliusza potomkami Trojan).

21 Topos oblężonego miasta (5)Utyka jest symbolem tchórzliwego miasta zdrady, a także samotności jedynego obrońcy, który – w przeciwieństwie do szlachetnego Hektora – nie ma z kim zorganizować obrony. Styl zwięzły, faktograficzny i unikający emocji ma niezwykłą siłę perswazji. Krótkie zdania są jak trzaśnięcia bicza. W utworze wyczuwa się nie tyle ironię, ile wielkie szyderstwo i wzgardę.

22 Żołnierz w Utyce i współczesny cywil (1)Dlaczego Katon zawładnął wyobraźnią zarówno romantycznych Polaków, jak i Herberta? Odpowiedź wydaje się prosta: podobnie jak starożytny bohater miał on do czynienia z historyczną sytuacją bez wyjścia i odpowiedział na ten stan rzeczy czynem potwierdzającym wartości, których bronił. W ten sposób unieważnił historię na rzecz etyki (wartość historii na rzecz etyki).

23 Żołnierz w Utyce i współczesny cywil (2)Katon jest nie tylko wzorem etycznym i politykiem, ale także żołnierzem. Lecz jego dwudziestowieczny następca jest przecież cywilem! To zasadnicza różnica. Jaką postawę ma przyjąć nie uzbrojony obywatel? Dopiero w drugiej części utworu odnajdujemy znaną z innych utworów Herberta ironię, wynikająca z nieprzystawalności idei do rzeczywistości, marzeń do możliwości, pragnień do realizacji, czasów wielkich do czasów marnych. Jak być Katonem w czasach marnych?

24 Żołnierz w Utyce i współczesny cywil (3)Pan Cogito, figura przecież sympatyczna i szlachetna, w porównaniu z klasycznym wzorcem honoru i niezłomności okazuje się skrojony na współczesną (to znaczy gorszą!), miarę. Mimo tak mizernego wyposażenia wychodzi z próby zwycięsko, choć już niekoniecznie z porównania. Pan Cogito jako cywil zachowuje duchową niezależność i stawia opór. Po raz kolejny Herbert przez rzymski antyk idzie do Polski.

25 Żołnierz w Utyce i współczesny cywil (4)Co może Pan Cogito w sytuacji granicznej? Nie osobistej, jaką jest śmierć, choroba czy inne nieszczęście, ale społecznej, politycznej, dotykającej całą wspólnotę? Nawet sławny Katon, symbol nieprzejednanej obrony republiki, emblemat odwagi i personifikacja niezłomności – kim jest, gdy wciela się w niego niedoskonały człowiek XX wieku – Każdy/Pan Cogito?

26 Żołnierz w Utyce i współczesny cywil (5)Pan Cogito, umniejszając siebie przez podkreślanie swej ułomności, jednocześnie przyrównuje się do wielkich bohaterów przeszłości, a to paradoksalnie wywyższa i zobowiązuje, bo nawet niemożność sprostania ideałom podkreśla wartość wzoru. Ale tym razem nie chodzi o prostą repetycję obywatelskiego mitu w marnych czasach, albo zawstydzenie kalekiej współczesności, ale o odnalezienie ekwiwalentu w nowej sytuacji historycznej. Poeta znalazł ją w koncepcji „postawy wyprostowanej”.

27 Pan Cogito Cywilny ekwiwalent żołnierza (1)W omawianym wierszu ogniskuje się wiele aspektów Herbertowskiej aksjologii i kilka tematów, które uporczywie pojawiają się w jego poezji. Imperatyw zachowania godności w niegodnych czasach to chyba najważniejszy wątek, podkreślany dodatkowo sąsiedztwem z następującym zaraz po nim Przesłaniem Pana Cogito. Niewątpliwy cel dydaktyczny powodował, że „wiersz o postawie wyprostowanej” traktowany był jako rodzaj etycznego wstępu do wyznania wiary, za które uchodziło Przesłanie Pana Cogito.

28 Pan Cogito Cywilny ekwiwalent żołnierza (2)Przesłanie Pana Cogito: idź wyprostowany wśród tych co na kolanach wśród odwróconych plecami i obalonych w proch ocalałeś nie po to aby żyć masz mało czasu trzeba dać świadectwo

29 Pan Cogito Cywilny ekwiwalent żołnierza (3)Wbrew imieniu bohatera cyklu, którego istotę często interpretowano w duchu „racjonalistycznym” jako „Pana Myślę”, nie rozum był narzędziem oporu, ale odwaga, charakter, ukształtowane sumienie – cywilna wersja rzymskiej cnoty wojskowej. Siłą Pana Cogito jest sumienie, a nie rozum, który bywa interesowny.

30 Inkluzja filozofii Henryka Elzenberga (1)Porównajmy „program Pana Cogito” z poglądami filozofa- moralisty z XX wieku, który na dodatek był nauczycielem młodego Herberta. Wiadomo o wielkim wpływie, jaki na poezję Herberta wywarł Henryk Elzenberg. Mistrz i uczeń byli bardzo zaprzyjaźnieni, o czym świadczy bogata korespondencja oraz wypowiedzi samego poety, ale z oczywistych powodów paralelizm intelektualnych rozwiązań dokładniej można sprawdzić na podstawie zależności publikowanych tekstów.

31 Inkluzja filozofii Henryka Elzenberga (2)Kluczem do zrozumienia „postawy wyprostowanej” jest idea wartości perfekcyjnych, to znaczy takich, które wychodzą poza utylitarność i domagają się urzeczywistnienia, czyli służą jako uzasadnienie powinności. Elzenberg czyni to rozróżnienie za Seneką, który odróżniał ważne dla jego sposobu myślenia pretium (wartość jako cena) od dignitas (szlachetność, szacowność), a więc wartości, które mają swoją cenę, od takich, którym przysługuje godność. Epiktet – „Życie jest rzeczą obojętną. Jaki jednak z niego czynimy użytek, rzeczą obojętną nie jest”.

32 Inkluzja filozofii Henryka Elzenberga (3)W Przesłaniu Pana Cogito poeta podkreśla nieracjonalność uzasadnienia wyboru proponowanej postawy, ponieważ rozum nie jest wystarczającą władzą dla podejmowania etycznych decyzji: bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy.

33 Inkluzja filozofii Henryka Elzenberga (4)Etyka jest nauką o mężnym zachowaniu się wobec bytu. Wartość nie pożąda istnienia. [ ] Typową formą siły moralnej jest odwaga; jej typowym przeciwieństwem strachliwość. Istota duchowa w człowieku strachu nie zna; strach jest cechą istoty żyjącej, biologicznej, cechą „ciała” i tego, co z ciała. To, co we mnie się boi, to trzewia. [ ]

34 Henryk Elzenberg, Kłopot z istnieniemJeżeli już jakieś pojęcie jest mi szczególnie bliskie, to cóż? Chyba „męstwo”: męstwo całej naszej postawy wobec istnienia.

35 Herbert, Katon, Elzenberg: męstwo wobec bytu

36 Wykłady i prezentacje przygotowałJózef Maria Ruszar Akademia Ignatianum w Krakowie Tłumaczenie na język rosyjski: Jekatierina Starodworskaja