1 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Przesłanki i tendencje rozwoju ekonomii społecznej w Polsce

2 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie W realizowanej obecnie w Europie koncepcji polityki społecznej można wyróżnić dziesięć idei przewodnich: idea decentralizacji i związany z tym wzrost znaczenia samorządów lokalnych; zasada pomocniczości państwa i wzrost znaczenia III sektora; uznanie przez państwo podmiotowości wspólnot lokalnych i znaczenia więzi społecznych dla budowania kapitału społecznego; akceptacja neoliberalnego postulatu utrzymania równowagi finansów publicznych i związana z tym zgoda na ograniczenie redystrybucyjnej funkcji programów socjalnych;

3 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie znaczenie negocjacji zbiorowych, przy czym tradycyjne pakty trójstronne uzupełniane są dialogiem obywatelskim, w którym uczestniczą także organizacje społeczne; rola edukacji, w tym systemu edukacji publicznej, jako instrumentu inwestowania w kapitał ludzki i budowania „społeczeństwa opartego na wiedzy”; znaczenie sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego i zatrudnienia subsydiowanego dla realizacji polityki zatrudnienia; przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez pomoc w podjęciu pracy lub udział w programach integracyjnych; dowartościowanie wolontariatu jako formy pracy użytecznej społecznie i formy zdobywania umiejętności i kwalifikacji do podjęcia pracy zarobkowej; działania aktywizujące nie tylko pojedynczych klientów, ale także całe społeczności lokalne i związany z tym renesans środowiskowej metody pracy socjalnej.

4 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie W dotychczasowych rozważaniach o modelach polityki społecznej i państwa opiekuńczego rozpatrywano zasadniczo trzy instytucje – rodzinę, rynek i państwo. To zbyt ubogi schemat. Współcześnie uwzględniony być musi także szeroko trzeci sektor oraz wspólnota lokalna. Nie chodzi o to, aby zastąpić rynek, państwo czy rodzinę, ale aby inaczej spojrzeć na ich funkcjonowanie i wpłynąć na inne kształtowanie się ich dotychczasowej roli.

5 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie od „państwa opiekuńczego” do „państwa pracy”, od „państwa opiekuńczego” do społeczeństwa „opiekuńczego”, od polityki wyrównywania do polityki spójności, od dialogu korporatystycznego do dialogu obywatelskiego, w kierunku ekonomii społecznej i społecznej odpowiedzialności biznesu. Kierunek ewolucji

6 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie banki kapitału społecznego, rachunkowość społeczna, lokalne i regionalne pakty ekonomii społecznej. Katalizatory społecznej innowacyjności

7 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Model „państwa opiekuńczego” typowy dla państw komunistycznych pełne i quasi obligatoryjne zatrudnienie szerokie i powszechne ubezpieczenie społeczne rozbudowany, zasadniczo zakładowy (fabryczny) system opieki socjalnej

8 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Problemy reformowania systemu zabezpieczenia społecznego w krajach pokomunistycznych 1)Społeczeństwa pokomunistyczne na ogół wykazują zrozumienie dla konieczności odejścia od scentralizowanych, paternalistycznych i finansowanych z podatków rozwiązań i zastępowania ich rozwiązaniami zdecentralizowanymi, niepaństwowymi oraz stwarzającymi przestrzeń dla konkurencji. Gotowe są akceptować taką formułę ubezpieczenia społecznego, która wzmacnia pozycję jednostki w relacji do państwa i jego agend. Ale, w zdecydowanej większości odrzucają ideę całkowitego wycofania się z „państwa opiekuńczego” na rzecz rozwiązań skrajnie liberalnych.

9 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 2) Reformy nastawione na deetatyzację usług społecznych napotykają na barierę ograniczonych możliwości dotkniętego masowym bezrobociem i spauperyzowanego społeczeństwa finansowania tych usług ze środków własnych. Warto sobie uzmysłowić, że u progu procesu transformacji wydatki mieszkaniowe gospodarstw domowych wynosiły kilka procent ich wydatków, po urynkowieniu cen skoczyły one do poziomu kilkudziesięciu procent.

10 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 3) Gwałtownie rozrasta się „szara strefa” aktywności gospodarczej i zatrudnienia. 4) Zdolność administracyjna państwa do wprowadzania i obsługiwania instytucjonalnie złożonych rozwiązań w zakresie świadczenia usług społecznych jest bardzo niska. Brakuje wykwalifikowanych kadr, rzetelnej informacji i statystyki, nowoczesnego wyposażenia technicznego, w rezultacie, przykładowo, w pomocy społecznej stosowanie kryterium wysokości dochodów jest bardzo trudne.

11 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 5) Opór bardzo silnych branżowych grup interesu, dominujących w niektórych gałęziach przemysłu, które nie zostały sprywatyzowane i urynkowione (np. górnictwo) oraz państwowych resortowych struktur odpowiedzialnych za świadczenie usług społecznych. Wpływy tych grup umacnia w niektórych krajach polityczne i gospodarcze uwikłanie działaczy związków zawodowych. A jednocześnie nie równoważy zbyt słaba aktywność organizacji pozarządowych i społeczeństwa obywatelskiego.

12 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 6) Ogólnie bardzo niski poziom kapitału społecznego. To powoduje, że energia społeczna jest raczej ukierunkowana na uzyskanie przywilejów i korzystnych rozwiązań redystrybucyjnych, niż na przedsiębiorczość i zagospodarowanie potencjału rozwojowego.

13 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Syndrom słabości rynku pracy w Polsce stagnacja gospodarcza wyż wchodzących na rynek pracy dominacja postaw pasywnych, szczególnie poza aglomeracjami miejskimi instytucjonalna sztywność rynku pracy niska sprawność administracji publicznej, niezdolnej wdrażać złożone programy społeczno-gospodarcze

14 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Konsekwencje błędnej polityki społecznej ukierunkowuje aktywność państwa nie na wspomaganie aktywizacji zawodowej, lecz na udzielanie pomocy społecznej tym, którzy aktywni zawodowo nie są ukierunkowuje aktywność wielu jednostek nie na dążenie do utrzymania się na rynku pracy, lecz na uzyskanie zabezpieczenia

15 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Makrospołeczne warunki rozwoju ekonomii społecznej znacząca skala kapitału społecznego, w tym zaufania i wzajemności; rozwinięcie się kultury organizacyjnej interesariatu; różnorodność form zinstytucjonalizowanego partnerstwa;

16 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie dostępność instrumentów audytu społecznego i doświadczenie w jego stosowaniu; przestrzeganie zasady pomocniczości państwa i jej praktyczne, operacyjne wdrożenie wykształcenie się form współzarządzania, w tym współzarządzania wielopoziomowego, które implikuje uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów społecznych na różnych poziomach organizacji państwa także innych niż publiczni aktorzy.

17 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Występowanie tych czynników tworzy odpowiednią przestrzeń dla rozwijania się ekonomii społecznej, w tym społecznej przedsiębiorczości. Czy to oznacza, że bez wystąpienia tych warunków ekonomia społeczna nie może się rozwinąć? Tak nie uważam. Przeciwnie, w moim przekonaniu zasadniczo ekonomia społeczna rozwinie się w każdej przestrzeni społecznej. Trzeba by znieść społeczeństwo, wzajemność i solidarność, aby nie mogła się ona rozwinąć w ogóle.

18 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Z tym, że charakter przestrzeni (makrospołecznego otoczenia) będzie silnie determinował organizację i funkcjonowania ekonomii społecznej. I na tym polega zasadniczy problem. Skala ekonomii społecznej i jej formy organizacyjne silnie zależą od przestrzeni społecznej, w której się ona rozwija. Jeśli ma sprzyjające warunki to rozwija się w sposób naturalny i innowacyjnie. Jeśli nie to nie uzyskuje znaczącej skali lub się degeneruje, traci autonomię i dynamizm rozwojowy.

19 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie I to jest też zasadniczy problem rozwoju ekonomii społecznej w Polsce czy w innych krajach pokomunistycznych. Owe makrospołeczne warunki jej rozwoju występują w niewielkim stopniu.

20 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Podstawowe konkluzje z badań nad przedsiębiorczością społeczną Te organizacje, które można uznać za działające przedsiębiorstwa społeczne są silnie powiązane z organizacjami pozarządowymi; są w zasadzie ich emanacją. Bez tych organizacji w większości nie powstałyby i nie mogłyby funkcjonować. Podstawowym celem działających przedsiębiorstw społecznych jest przeciwdziałanie wykluczeniu; reintegracja osób wykluczonych poprzez ich aktywizację zawodową.

21 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie W niewielkim stopniu są one natomiast zorientowane na dostarczanie usług publicznych (społecznych), co wynika przede wszystkim z tego, że choć samorządy terytorialne pomagają im i przekazują często środki, to jednak nie zlecają im wykonywania swych zadań. Mimo, że przedsiębiorstwa społeczne pozyskują w znaczącej części środki spoza sektora publicznego, to jednak nie wynika to z ich aktywności na rynku. Przeciwnie, unikają ryzyka i rynkowej weryfikacji. Tym samym ich działalność w niewielkim stopniu ma charakter stricte gospodarczy. W sektorze prywatnym szukają i znajdują głównie dobroczyńcę, a nie gospodarczego partnera.

22 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Głównymi barierami rozwoju przedsiębiorstw społecznych są: kumulacja negatywnych cech społecznych i ekonomicznych w regionach wiejskich i słabo zurbanizowanych; brak zaufania do inicjatyw podejmowanych przez przedsiębiorstwa społeczne; niski poziom aktywności społeczności lokalnych; postrzeganie przedsiębiorstwa społecznego jako podmiotu działającego w obszarach wykluczenia społecznego, a w związku z tym oferującego dobra i usługi na niskim poziomie;

23 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie brak zaufania społecznego dla tworzenia paktów/partnerstwa oraz brak umiejętności współpracowania na rzecz realizacji wspólnych celów; brak kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami społecznymi na szczeblu lokalnym. Czynnikiem hamującym rozwój przedsiębiorstw społecznych jest także nieadekwatne ustawodawstwo, które raczej je hamuje niż promuje.

24 Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Systemowe konsekwencje rozwoju ekonomii społecznej pomnażania kapitału społecznego; a tym samym kształtowania sieci koordynacji działań i współzarządzania; większej spójności społecznej; kształtowania instytucjonalnie złożonych i wielosektorowych systemów dostarczania dóbr; operacjonalizacji zasady pomocniczości.