1 Język polski w latach
2 Literatura S. Dubisz, Język – historia – kultura, Warszawa 2012W. Lubaś, Kultura językowa Polaków, w: S. Dubisz (red.), Język – kultura – społeczeństwo. Wybór studiów i materiałów, Warszawa 1990, s K. Nitsch, Odrębności słownikowe Poznania, Krakowa, Warszawy, Język Polski 1914, II, s K. Nitsch, Dialekty języka polskiego , Kraków 1923 Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1974 R. Sinielnikoff, Ze studiów nad językiem Juliana Tuwima, Wrocław 1968 Poradnik Językowy Język Polski
3 Wybrane zagadnienia Reforma ortografii (1936) i towarzyszące jej polemiki Ujednolicenie i kodyfikacja polskiej terminologii technicznej, wojskowej, medycznej Poradnictwo językowe Stosunek do zapożyczeń Nazwy przedsiębiorstw Odmiany komunikacyjno-stylowe polszczyzny w XX-leciu międzywojennym Język artystyczny: potoczność w poezji Tuwima
4 Terytorium II RP do 1938 r. 388,6 tys. km kw.,11% - ziemie b. zaboru pruskiego, 20% - b. zaboru austriackiego, 69% – b. zaboru rosyjskiego
5 Ustawy o języku państwowym i urzędowymUstawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych (Dz.U.1924, nr 73, poz. 724), Ustawa o języku urzędowania sądów, urzędów prokuratorskich i notariatu ((Dz.U.1924, nr 78, poz. 756) Ustawa śląska z dnia 16 lipca r. o języku państwowym władz i urzędów administracyjnych polskim (Dz.U.Śl. 1937, nr 14, poz. 32)
6 Reforma ortografii 1918 1936 Stosowanie litery j w wyrazach zapożyczonych w sylabach niepoczątkowych (biologja, diatermja) Pisanie bezokoliczników biec, móc (nie biedz, mimo iż biegnę, módz, mimo iż mogę) Pisanie im. uprzedniego z tematem spółgłoskowym z –ł- Pisanie ke, ge w wyrazach obcych, kie, gie w wyrazach odczuwanych jako rodzime (keson : kiesa) Zachowanie rozróżnienia N. i Msc. lp. i N. lm. przym. i zaimków wg kryteriów rodzajowych Stosowanie pisowni i/j po spółgłoskach (j po s, c, z), Zniesienie zasady Kopczyńskiego w sprawie N. i Msc. lp, N. lm., Ustalenie zasad pisowni łącznej i rozłącznej (nie ma w zn. ‘non est’), Ustalenie pisowni wielkich i małych liter.
7 Opinie dotyczące zmian ortografiiZ. Kossak-Szczucka w : „Mowa nasza jest największym naszym bogactwem. Na tę mowę gotuje się zamach, aby matołom ułatwić życie… Żaden człowiek bodaj doszczętnie pozbawiony wyobraźni nie powie, że żeka i rzeka to będzie to samo. Bystre wspaniałe słowo, wywodzące się wprost z sanskrytu (!) od pierwiastka ri oznaczającego bieg. Więc stąd u wszystkich Słowian rjeka u nas przekształcone w rzekę ” („Kurier Codzienny” 7 III 1935) J. Kaden Bandrowski: „Gdy się zawiązuje jakaś dyskusja pomiędzy … uczonymi badaczami literatury i języka, niech nas nie straszą togą oraz instrumentami stalowymi. Toga togą, instrument instrumentem a doświadczenie doświadczeniem. To doświadczenie niestety zawsze przeciwko panom badaczom się obraca”
8 Sprzeciw wobec zasad pisowni z 1936 r.Protest Wileńskiego Tow. Przyj. Nauk; W. Charkiewicz Przed Nitschem jesteśmy prochem i niczem („Słowo” 18 IV 1936 r.), J. Maśliński Skandal z ortografią („Kurier Wileński”, 19 IV 1936 r.)
9 Terminologia technicznaAkademia Umiejętności (1919)/ Polska Akademia Umiejętności Komisja Polskiego Słownictwa Technicznego Akademii Nauk Technicznych (1923), na czele stał Adam Wasiutyński. Polski Komitet Normalizacyjny Słowniki techniczne: Stadtmüller Karol, Materiały do słownika technicznego. Cz. 1: Słownik niemiecko-polski, Kraków 1892. Karol Stadtmüller prof., Karol Stadtmüller inż., Niemiecko-polski słownik techniczny. Oprac. przez zawodowców oraz przy użyciu materiału do „Słownika inżynierskiego” Tow. Politechnicznego we Lwowie, zebranego przez B[olesława] W[erychę] Darowskiego i W[ładysława] Wojtana. Przejrz. Przez Komisję Językową AU w Krakowie, Kraków 1913 [80000 haseł]. wyd. 2 powiększone: pt. Słownik techniczny. Cz. niemiecko-polska, t. 1-2, Warszawa , Cz. polsko-niemiecka, t. 1-2, Poznań [Ok. 10 700 haseł zawiera; źródeł ok. 400].
10 Czym zastąpić niem. nazwę Windfang?Niem. Windfang = dosł. wiatrotrzym, wiatrołap, wiatrochwyt dotychczasowe określenia: 1) drzwi wahadłowe (przedsionkowe); 2) wentylator, wietrznik (w górnictwie); 3) zastawka, zastawka drzwiowa, zabudówka, przybudówka, przysłonek (w stolarstwie); 4) wiatraczek, wiatrówka; 5) zawór (miecha); 6) bębenek (w zegarmistrzostwie); w słowniku Arcta: w zn. terminu stolarskiego - tambur. W użyciu są: wiatrak, odwietrek, powiatrka, drzwi wiatrakowe/ przelotowe/ przelatujące/ obrotowe/ obrotnia wiatrowa, wiatrówka, wiatrownia; J. Rozwadowski podał – krzyżówka termin stolarski ‘rodzaj zamknięcia zamykającego przepływ (przeciąg, wiew, wiatr, przelot) powietrza: a) w jednej płaszczyźnie (jako drzwi wahadłowe) czy też b) w przestrzeni (obudowany kołowrót – urządzenie drzwi przypomina krzyż) a) odwiewnik, przewiewnik (jak przedsionek); wiewnik, wietrznik; przelotnik; kołowrotnik; b) drzwi kołowrotowe; odwiewnia, przedwiewnia (jak sypialnia); przedwietrznia, odwietrznia; przelotnia; kołowrotnia. PJ oświadczył się za kołowrotnia. (Stadmüller, JP 1938, XXIII, s. 28)
11 Terminologia wojskowaw Warszawie powstaje urząd (referat) do spraw słownictwa wojskowego przy Ministerstwie Spraw Wojskowych powstała Centralna Komisja Słownictwa Wojskowego Słowniki z zakresu wojskowości (wybór): Słownik wojskowy niemiecko-polsko-francusko-rosyjski (projekt), red. Stefan W. Malinowski, z. 1, Warszawa 1918. Słownictwo dla 10 cm. haubicy pol. W. 14. Projekt. Kraków 1919, Dowództwo Artylerii WP w Krakowie Zając Józef Andrzej, Kittay J.: Słownik taktyczny francusko-polski. Zatwierdzony jako obowiązujący, Warszawa Min. Spr. Wojsk. Chmielowski A.: Podręczny słownik wojskowy rosyjsko-polski, Warszawa Min. Spr. Wojsk. (wyd. 2, 1923) Słownik taktyczny polsko-francusko-niemiecko-rosyjski przejrzany przez Komisję Językową Polskiej Akademji Umiejętności ; [Opracowali Tadeusz Bałaban, Wacław Berka, Tadeusz Frasunkiewicz], Warszawa 1924
12 Słownictwo medyczne „3. Osłuchiwanie i obmacywanie (auscultatio et palpatio) Auskultacja i palpacja są dotychczas podstawowymi metodami rozpoznawania wad zastawkowych. Osłuchiwaniem stwierdzamy obecność szmerów, palpacją obecność równoznacznego w przypadkach wad organicznych drżenia, które, co więcej, w przypadkach wątpliwych bezspornie przemawia za istnieniem podejrzewanej wady; dalej, co jest jednako ważne, określamy osłuchem zachowanie się tonów serca. Rzecz prosta, dla stwierdzenia wady nie wystarczy obecność jedynie odpowiedniego szmeru. Opierać się należy na zespole objawów, a więc brać pod uwagę kontury serca, amplitudę ciśnienia krwi, zachowanie się tonów serca itd.” (Zdzisław Michalski i H. Skwarczewska-Stypułkowska, Choroby serca i naczyń krwionośnych, w: Patologia, diagnostyka i terapia – podręcznik dla lekarzy i studentów, red. F. Malinowski, Z. Orłowski, W. 1936, t. 1, s. 299 i nast.; za: Lehr-Spławiński, 1951, 466)
13 Słowniki medyczne (przykłady)Kurkiewicz Stanisław, Słownik płciowy. Zbiór wyrażeń o płciowych właściwościach, przypadłościach itp. Kraków 1913. Giedroyć Franciszek, Polski słownik lekarski, t. 1-2, Warszawa (mianownictwo lekarskie po rok 1900) (wcześniej wydał Słownik lekarski polski do działu chorób skórnych i wenerycznych, Warszawa 1921); Mianownictwo chorób i przyczyn zgonów przyjęte przez Komisję Międzynarodową w Paryżu dn. 14 X 1920 r. , Warszawa Min. Zdrowia Publ. Millak Konrad, Runge Stanisław, Słownik weterynaryjny najpotrzebniejszych wyrazów… z uwzględnieniem nazw w języku rosyjskim i niemieckim dla wojskowych lekarzy weterynarii, Warszawa 1919, Min. Spr. Wojsk
14 Poradnictwo językowe Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (K. Nitsch, J. Łoś, J. Rozwadowski, 1920, Kraków) – Język Polski Towarzystwo Poprawności Języka Polskiego (1930, po zmianie nazwy w 1934 r. Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka). - A.A. Kryński, S. Szober, W. Doroszewski ) – „Poradnik Językowy” Odczyty Prasa codzienna – „Kurier Warszawski”: Na straży poprawności językowej – Kryński (do 1932), Szober Pogadanki radiowe – Ze skrzynki językowej Polskiego Radia (PJ)
15 Poradnik Językowy: Deklaracja programowa z 1901„Ma polityka liczne pisma[…], mają różne zawody swoje zawodowe czasopisma – jeden język, narzędzie wszystkich, wszystkim potrzebne a nie przez wszystkich zarówno cenione, nieraz krzywdzony i poniewierany, nie dopuszczany do głosu, nie ma się gdzie pożalić. Ten skromny miesięcznik, który oto Publiczności do rąk podajemy, ma wypełnić ten brak, coraz więcej odczuwany. Nie ma on być trybunałem, sądzącym bezwzględnie (…) ani chce być pedantycznym mentorem, głoszącym prawa i zasady przez siebie wymyślone; jego stanowisko określa wyraźnie napis – chce być poradnikiem. Z jednej strony tedy będzie objaśniał zjawiska językowe, przypominał zasady i prawa, usuwał wątpliwości i niepewności w poprawnem użyciu języka i tym sposobem prostował błędy, z drugiej zaś przez skrzętne zapisywanie zjawisk nowych będzie kroniką bieżących faktów z życia i rozwoju mowy polskiej”
16 PJ: Deklaracja programowa - 1933„Poradnik Językowy” jako jeden ze swych celów stawia sobie pracę nad koordynacją nauczania języka polskiego na wszystkich stopniach – począwszy od szkoły powszechnej i kończąc na uniwersytecie. Redakcja .. Kieruje swój apel i prośbę do wszystkich nauczycieli języka polskiego, aby zechcieli w szczerej, otwartej dyskusji wypowiadać swe kwestje, związane z nauczaniem gramatyki; aby we wszelkich sprawach, języka dotyczących, zwracali się do redakcji pisma z prośbą o odpowiedź…. „Poradnik Językowy” dąży do tego, aby się stać trybuną tych wszystkich, którym życie i praktyka ich zawodu nasuwa jakieś wątpliwości językowe i wahania, pytania, uwagi ogólne, chęć udoskonaleń, zmian lub ujednostajnień przepisów".(z. 1)
17 Usterki językowe naszej pracy – „Ilustrowany Kurier Codzienny”„fałszywy markiz” – zamiast: rzekomy, domniemany, uchodzący za markiza (nb. prawdziwy markiz również może być fałszywy, t. j. nieszczery, obłudny, podstępny i t.d.) „fałszywe 20-złotówki” – podrobione „sfałszowanie weksli” – podrabianie ‘występował pod fałszywym nazwiskiem” – pod przybranem „cudzym masłem” – cudzem „w domu dla wariatów” – „dla” zbyteczne „podstawą dla realizacji” – „dla” zbyteczne „lekarz stwierdził bowiem” – lekarz bowiem stwierdził „wszechświatowej sławy pianista” – (”światowa” sława, to już dostateczna przesada, a we wszechświecie muzyka chyba jest inna) (A. Pełkowski, Usterki językowe naszej prasy, PJ, 1926, s )
18 Publikacje (wybór) o charakterze poprawnościowymAleksander Brückner, Walka o język, Lwów 1917 (tępi niepotrzebne zapożyczenia, oświetla je ze stanowiska historycznego) Artur Passendorfer : Błędy językowe młodzieży szkolnej, Lwów 1902, wyd. II 1904) A. Passendorfer., H. Gaertner, Poradnik gramatyczny, Lwów-Warszawa 1933, 160 zagadnień poprawnościowych; 4100 pozycji w skorowidzu S. Szober, Na straży języka. Szkice z zakresu poprawności i kultury języka polskiego, W. 1937 Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, W
19 Stosunek do wyrazów obcych„Jeżeli na wyrażenie pewnego pojęcia posiadamy wyraz własny, rodzimy albo też przyswojony powszechnie znany i zrozumiały, to, zdaje się, oczywistą jest rzeczą, że tym właśnie wyrazem swojskim lub przyswojonym, a nie przybyszem cudzoziemskim w mowie polskiej posługiwać się należy. Tymczasem w praktyce dzieje się nieco inaczej. W ostatnich dziesiątkach lat w mowie ustnej i piśmiennictwie stał się szczególnie modnym wyraz obcy kontakt w znaczeniu ‘styczność, zetknięcie się, łączność, stosunek, związek’. Dawniej wyraz ten znany był wyłącznie w fizyce, gdzie i dotychczas słowo kontakt oznacza zetknięcie się dwu przewodników elektrycznych (łac. contactus). Z dziedziny tej niebawem przeszedł on u narodów zachodnioeuropejskich do mowy potocznej i na szersze pole literackie, zachowując swą postać prawie bez zmiany (fr. contact, ang. contact, niem. Kontakt)., stąd drogą publicystyki zagranicznej przeniesiono go i na niwę dziennikarską. Tutaj wyraz kontakt w krótkim czasie stał się bardzo wziętym, tak że używanie go w piśmie i w mowie zmieniło się wprost w nadużywanie. Często bowiem posługiwano się nim niewłaściwie, co i dziś się powtarza, z pominięciem odpowiedniejszych polskich: styczność, łączność, jedynie dlatego, że ma on za sobą przywilej mody oparty na pochodzeniu i brzmieniu cudzoziemskim” (A. Kryński Jak nie należy mówić i pisać po polsku, 1920, s ).
20 "U n i k a ć w y r a z ó w o b c y c h, s k o r o i s t n i e j ą r o d z i m e”*„Niepodobna też zamykać oczu i owijać w bawełnę zła tak jawnego, jakiem jest rażące poprostu i nadmierne, a prawie zawsze niepotrzebne używanie wyrazów i zwrotów obcych z upośledzeniem tak zasobnego języka własnego … n i e p o t r z e b n e u ż y w a n i e w y r a z ó w o b c y c h j e s t z a w s z e w a d l i w e, z a r ó w n o c z y i c h u ż y w a z w y k ł y ś m i e r t e l n i k c z y p i s a r z n a j z n a k o m i t s z y” (*ks. Bolesław Szeffs: O czystość i sprawność mowy polskiej, Pelplin 1926, s. 7-8)
21 Wykazać się czem „…będą dopuszczeni na te kursy ci, którzy… zostali uznani za niezdolnych do służby wojskowej, tudzież słuchaczki, mogące wykazać się poświadczeniami pracy sanitarnej i pomocniczej wojskowej” (ogłoszenie urzędowe) Wykazać się świadectwem, zaświadczeniem, poświadczeniem – powinno być: przedstawić świadectwo, złożyć świadectwo, udowodnić niem. sich mit einem Zeugnisse ausweisen = przedstawić zaświadczenie [wykazać komu coś ‘wydobyć na jaw, pokazać, wystawić (wykazać komu niesłuszność i. t. p.)] (A.A. Kryński, II. O czystość języka, „Poradnik Językowy” 1919, s )
22 Sprostowania poprawnościowe (przykłady)niepoprawne poprawne okazywać pomoc nieprzyjaciel odstąpił przyczynić straty, szkody wziąć fortecę zamienić coś na coś U mnie jest książka nieść pomoc cofnął się przyprawić o straty, o szkody zdobyć fortecę zastąpić co czym Mam książkę
23 Uwagi językowe o książkach – Cudzoziemka Kuncewiczowej„Oczywiście już treść pokazuje ten od czasów Dostojewskiego powszechnie znany jakiś specjalnie rosyjski rodzaj histerii. Czuje się rosyjskość i w języku, choć wyraźne cechy niezbyt liczne: onże, silne formy zaimków bez nacisku (któż jego wprowadził zamiast go; mnie zam. mi), często w połączeniu z nieruchomością enklityk w ogóle, np. co ty powiedziałeś mnie? zam. Coś ty mi powiedział?” (JP, XXII, 1937, z. 1)
24 Wyraz metro w ocenie Kryńskiegobarbaryzm, z franc. (métró < chemin de fer métropolitan); po polsku – kolej podziemna, w postaci skróconej podziemka (przykład niem. Untergrundbahn ‘kolej podziemna’; ang. (railway) „the underground” ‘podziemka’) „Dla Polaka zaś [metro] jest wyrazem bez żadnego znaczenia: jest pustym tylko brzmieniem, prawdziwe: vox, vox, praeterea nihil!” „Mamy jednak podstawę do twierdzenia, że dzisiaj wprowadzenie do języka tak rażącej skazy nie może się dokonać wbrew poważnej opinji kierowniczego grona zawodowego i naprzekór ogólnemu poczuciu szacunku dla języka ojczystego, który wszakże ani na chwilę nie przestał być najcenniejszym skarbem naszej narodowości” (A.A. Kryński, Co to jest metro, PJ, 1931, s. 8, s )
25 Wpływy języka angielskiegoStosunki gospodarczo- handlowe: lider ‘kierownik’, strajk Przemysł morski: bord ‘pokład okrętu’, kuk ‘kucharz’, boj ‘chłopiec’, mat ‘oficer okręgowy’, szkuner ‘rodzaj statku żaglowego’ Sport: klub, krykiet, finisz, derby, futbal, mecz, start, sportsman, trener Kuchnia: koktejl, dżem, dżyn, grog, rozbef, sandwicz, Ubrania: bryczes ‘rodzaj spodni sportowych’, dżersej, pulower, reglan Zwroty: all right, last not least, to be or not to be (H. Koneczna, „Poradnik Językowy” 1936/37, s )
26 Nazwa Wisłostrada w ocenie Rzewnickiego„Pominąwszy już okoliczność, że urabianie rzeczowników obcych od wyrazów o pokroju rodzimym przeczy zasadom słowotwórstwa polskiego, - jak sobie twórcy wyobrażają operowanie takim terminem? Przecież włoska strada jest to imię pospolite, oznaczające „ulicę”. Czyż jeżeli w innej dzielnicy państwa powstanie podobna strada, nie natkniemy się od razu na trudność logicznego związania obu nazw? Tym bardziej nieoględny to sposób tworzenia, że, jak słychać, bez aprobaty rozstrzygających czynników miejskich, na ochotnika…czyż nie narzuca się tu wprost nadanie temu wybrzeżu analogicznej nazwy do wybrzeża Kościuszkowskiego i związanie go.. Z nazwiskiem … Kazimierz Pułaski?” (Jan Rzewnicki, Wisłostrada, PJ, 1936/37, z. 3, s )
27 Warunki stawiane nowo tworzonym nazwom przedsiębiorstw*Zrozumiałe, Właściwe, zgodne z realiami Zwięzłe Oryginalne, odrębne Interesujące, powinny zwracać na siebie uwagę Zgodne z tendencjami rozwojowymi polszczyzny *Z. Klemensiewicz Z Techebu do Pierzeksportu, czyli o nazwach przedsiębiorstw handlowych, przemysłowych itp Język Polski, XXII, 1936, s
28 Nazwy przedsiębiorstw: I. Nazwy polskieI. Nazwy polskie, określające zakres i treść przedsiębiorstwa: A) rodzime: Kobierzec – fabryka dywanów, Wiedza ,Odlew B) zapożyczenia dawno przyswojone i popularne: Szyk – kapelusze damskie, Reklama C) od antroponimów lub toponimów: Zagłoba – miodosytnia, Jaworzno – skład węgla
29 Nazwy przedsiębiorstw: II. Nazwy obceII. Nazwy obce (zapożyczenia mało popularne i niezrozumiałe), też niekojarzące się z wyrazami polskimi lub obcymi: A) zapożyczenia mało popularne i niezrozumiałe dla szerokich kręgów społecznych: Symfonia – radio, gramofony, płyty, Agromechanika – fabryka części rolniczych B) zapożyczeń nieadaptowanych pod względem fonetycznym (lub pisowni): Akwa (= Woda), Argentum, Bos (= Wół), Concordia (= Zgoda), Lux (= Światło), Pecus (= Bydło) (łac.), Alliance, Impérial, Mon ami (franc.), Clothing-House (ang.), Eros, Petros (gr.), Fascinata (wł.), Alhambra (ar.)
30 Nazwy przedsiębiorstw: III. Neologizmy (1)A) neologizmy o charakterze wyrazów obcych: Malinis – wytwórnia naturalnych soków owocowych, Ropita – przedsiębiorstwo naftowe; Chemimetal, Lustrolit, Polcarbo, Gumpol, Polsped B)wyrazy-skrótowce: Jel – hurtownia jelit, Domat – biuro dostaw materiałów budowlanych, Egoba – Egon Bauer C) skrótowce literowce: PAR – Polska Agencja Reklamowa, PAT – Polska Agencja Telegraficzna, Leo – lekkie, eleganckie, oszczędne (obuwie) głoskowce: Pe-Pe-We polski przemysł wstążkowy, PPS – Polska Partia Socjalistyczna
31 Nazwy przedsiębiorstw: III. Neologizmy (2)D) wyrazy złożone z jednym przynajmniej członem rodzimym: mniej rażące: z członem auto-, elektro-, foto-, radio-: Autoskład, Elektrobłysk, Fotoskład, Radioświat „nieznośne dla poczucia językowego” (nie są typowe dla j. polskiego), niejasne ich znaczenie: Kafloparkiet, Wodogaz, Blachometal, Ubraniozmian; od tradycyjnych złożeń różnią się: Pierzpuch, Pierzeksport, Skóryhurt E) „odrażające” („na urągowisko podkreśla się polskość z pogwałceniem polszczyzny”) - nazwy typu Zegarpol, Polruch, Polcynk, Ubiorpol, Polplusz, Polkapel i Kapelupol, Obuwpol, Śledziopol, Kiszkopol: „W świadomości Polaka nie kojarzy się ona ze znaczeniem ‘polski’, a wykształcony Polak łączy końcowe -pol raczej z greckim polis”
32 Prace badawcze nad językiem polskim - ośrodki uniwersyteckieKraków (Jan Rozwadowski, Kazimierz Nitsch, Jan Łoś, Tadeusz Lehr-Spławiński) Warszawa (Jan N. Baudouin de Courtenay, Stanisław Szober, Witold Doroszewski) Lwów (Witold Taszycki, Henryk Gaertner) Poznań (1919) (Mikołaj Rudnicki, Stanisław Dobrzycki)
33 Odmiany komunikacyjno-stylowe polszczyzny:Język ogólnopolski (literacki) w odmianie mówionej i pisanej; Regionalne warianty polszczyzny ogólnej Dialekty ludowe i miejskie
34 Ustawy o języku państwowym i urzędowymUstawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych (Dz.U.1924, nr 73, poz. 724), Ustawa o języku urzędowania sądów, urzędów prokuratorskich i notariatu ((Dz.U.1924, nr 78, poz. 756) Ustawa śląska z dnia 16 lipca r. o języku państwowym władz i urzędów administracyjnych polskim (Dz.U.Śl. 1937, nr 14, poz. 32)
35 Odrębności słownikowe Poznania, Krakowa, Warszawy (Nitsch, 1914)Kraków Warszawa Czerwone jagody Poziomki Czarne jagody Borówki Czerwone borówki/brusznice Jeżyny Ostrężyny Świętojanki Porzeczki Glubki Lubaszki Haczyk Pogrzebacz Pogrzebacz/haczyk Petronelka Biedronka Sklep Piwnica Topól Topola Trzonek (do pióra) Rączka Obsadka Okrasa Omasta Włoszczyzna Jarzyna włoszczyzna Źrebię Źróbek Na dwór; na dworze Na pole, na polu
36 Dialekty ludowe dialekty kaszubskiedialekty wielkopolskie i krajniackie dialekty kujawskie i gwary ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej nowsze dialekty niemazurzące (kociewskie, malborsko-lubawskie, ostródzko-warmińskie) dialekty mazurskie dialekty mazowieckie dialekty małopolskie dialekty śląskie dialekty centralne (Włocławek – Częstochowa – Sieradz – Łowicz) polskie dialekty kresowe (północnokresowe, południowokresowe) (Nitsch 1923)
37
38
39 Lata 30. - zdolność do posługiwania się językiem ogólnonarodowymgrupa zdolna do posługiwania się językiem ogólnonarodowym wynosiła 8-10% mieszkańców grupa przeciętnie zdolna (interdialektalna) do posługiwania się językiem ogólnym wynosiła 10-12% mieszkańców; grupa niezdolna do używania i (rozumienia) języka ogólnego – 78-82% mieszkańców. Przed rokiem 1939 Polacy stanowili 66% ludności państwa, największą grupę społeczną stanowili chłopi (64%), robotnicy 16-17% (W , Lubaś 1990).
40 Analfabetyzm 1914 – ziemie polskiezaboru pruskiego analfabeci - 5% społeczeństwa, Galicja - 40%, Kongresówka - 57%. 1921 RP – 33% 1931 II RP - analfabeci 23,1% społeczeństwa woj. śląskie 1,5%, poznańskie 7,6% (Prusy) łódzkie 22,7%, (Kongresówka) wołyńskie – 47,8%, krakowskie - 13, 7% (Galicja).
41 „Któż od czasu romantyków dokonał więcej?”, o potoczności Tuwima„W kołach świeżo narodzonej nowej studenterii wrzało i huczało. Starsi pytali, czy to w ogóle poezja, czy po prostu impertynencja. Jak śmiesznie brzmiały te pytania już po kilku miesiącach! Wiersze jak gromy uderzały w zatęchłą cieplarnię młodopolską, prąd świeżego powietrza, nie prąd, ale wiatr szeroki wymiatał symbolistyczne rupiecie. Ludzie pozrzucali „szaty” i zaczęli chodzić w zwykłych ubraniach, przestali sypiać w „łożach”, odtąd spali i chorowali po prostu w łóżkach, a nędzarz bez łóżka – na ziemi. Świat rzeczywisty wszedł do poezji – prawdziwe cierpienia, radości i smutki” (Pierwsza rozmowa, „Nowa Kultura” 1954 nr 2)
42 Przy oknie „Wiem… Siadłaś teraz przy oknie I patrzysz…Kasztan pożółkły przed Twym oknem stoi I liście roni… jesienne liście… Deszcz kropi… kasztan moknie, Wiem: siadłaś teraz przy oknie, Jesienią Ci się w dobrych oczach smutki, Te Twoje smutki… dziwne… przypomniane… Lecą, lecą z kasztanu liście, Powiędłe, obłąkane, Szelestnie na ziem się kładą, Żałobnie, złociście… A może świeci słońce?”
43 Zieleń „Nie dość słowo z widzenia znać. TrzebaWiedzieć, jaka wydała je gleba. Jak zalęgło się, rosło, pęczniało, Nie – jak dźwięczy, ale jak dźwięczniało, Nie – jak brzmi, ale jakim nabrzmieniem Dojrzewało, zanim się imieniem, Czyli nazwą, wyrazem, rozpękło W dziejach wzrostu słowa – jego piękno”.
44 Synonimiczne zwroty w: Sprzeczka z żonąLojalnie mówię do żony: „Małżonko, jestem wstawiony.” Odrzekła z pogardą „Błazen! Uważam, że jesteś pod gazem.” Mówię: „przesady nie lubię. Przysięgam ci, że mam w czubie.” Powiada: „Kłamiesz, kochany. Twierdzę, że jesteś pijany” „Nie przeczę – mówię – żem hulał, Lecz jam się tylko ululał” Odrzekła: „Łżesz, jak najęty, Po prostu jesteś urżnięty”…...
45 Poetyzmy Tuwima Pegaz: bachmat, chabeta ‘pogardliwie’, koń poetycki, koń swawolny, koń płomienny, koń gniewny z apollinowej stajni; Pegaz-buntownik, Pegaz – rebeliant, rumak, skrzydlaty rumak, skrzydłacz, szkapa, cudowna szkapa, poetycka szkapa. Druh skrzydlaty i grzywiasty, stary, ale miły wariat. Księżyc: miesiąc, nów, młodzik, młodzianek, sierpiec, księżowiec, luna i selene; księżyc – szaławiła, księżyc- fantasta; srebrny sierp, sierp złotawy, czarodziej światła, pająk nocy, srebrne zwierzę, senny i śnieżny książę, książę – Prezes srebrnorogi, srebrzysta mamcia; twarz księżyca, łeb księżyca, liść księżyca, jaskier księżyca
46 Słowisień W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczno,Miodzie złoci białopałem żyśnie, Drzewia pełni pszczelą i pasieczną, A przez liście kraśnie pęk słowiśnie. A gdy sierpiec na niebłoczu łyście, W cieniem ciemnie jeno niedośpiewy: W białodrzewiu ćwirnie i śrebliście Słodzik słowi słowisieńskie ciewy