1 „Językowa dziewiętnastowieczność”Periodyzacja: literatura – polityka - język Zasady stylistyki romantycznej Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski hjp 2012

2 Literatura Maria Renata Mayenowa, Mickiewicz a tradycje stylistyczne, PamLit XLVIII (1956), s Teresa Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław 1984. Irena Bajerowa, Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. I-II, Katowice 1986, t. II, 1992 E. Kwapień, Kształtowanie się zasobu leksykalnego polszczyzny XIX wieku, Warszawa 2010 Teresa Skubalanka, Neologizmy w polskiej poezji romantycznej, Toruń 1962. + podręczniki hjp 2012

3 Wewnętrzna periodyzacja doby nowopolskiej - problemy Doba nowopolska: Wewnętrzna periodyzacja doby nowopolskiej - problemy [ ] , , , , , [ ] Z. Klemensiewicz: , , ; hjp 2012

4 Rozwój polszczyzny w XIX wiekuA. Literatura: Oświecenie, romantyzm, pozytywizm i realizm, Młoda Polska) B. Polityka; wojny napoleońskie, powstania; zmiany cywilizacyjne (od feudalizmu do kapitalizmu); emigracja zarobkowa (od 2. poł. XIX w.) – 3 fale emigracji z 3 zaborów, stąd 4 enklawa polskości – na emigracji C. Zmiany w języku (dominacja procesów integracyjnych, normalizacja podsystemu fonetycznego i fleksyjnego, wyraźne rozgraniczenie normy składni tekstu pisanego od składni tekstu mówionego, intensywne zmiany w zakresie słowotwórstwa i słownictwa) i D. kodyfikacja polszczyzny hjp 2012

5 B. 1795-1815 Galicja Zachodnia (ziemie włączone do Austrii po 1795)kontynuacja reform KEN za Aleksandra I (rozkwit Akademii Wileńskiej (edykt z 1803), powstanie Liceum Krzemienieckiego, 1805) Księstwo Warszawskie , włączone Poznańskie; Kraków od 1809 jęz. urzędowy - polski (urzędy, sądownictwo i szkoła). Galicja Zachodnia (ziemie włączone do Austrii po 1795) 1784 – założenie uniwersytetu we Lwowie (U. Józefiński)(podstawowy język: łacina, pomocniczy: niemiecki, polski); funkcjonował do 1805; zgermanizowano Akademię Krakowską, szkolnictwo; niemiecki w administracji; spolszczenie Akademii w Księstwie Warszawskim hjp 2012

6 B Królestwo Polskie ( )(unia personalna z Imperium Rosyjskim) Urzędowy: język polski: szkolnictwo elementarne, opieką państwa objęto pensje dla dziewcząt, powstaje UW 1816 Wielkie Księstwo Poznańskie (unia dynastyczna z Królestwem Prus), 1817 r.– przyznanie przez rząd pierwszeństwa językowi niemieckiemu w sądownictwie na terenie WKP. wprowadzenie w Poznaniu szkół dwujęzycznych od 1825 r. usuwanie przez władze prowincjonalne polskich nauczycieli z gimnazjów, a w dwa lata potem wymaganie od wszystkich nauczycieli szkół elementarnych znajomości języka niemieckiego. przymus szkolny ( Prusy, Śląsk) Rzeczpospolita Krakowska ( ): Galicja Zachodnia (na zachód od Sanu) /Wschodnia (na wschód od Sanu) W Wolnym Mieście Krakowie prawa języka polskiego były zagwarantowane powtórna fundacja uniwersytetu we Lwowie (j. niemiecki); podpisanie przez Franciszka I dekretu o ustanowieniu biblioteki Ossolińskich we Lwowie. hjp 2012

7 B.1830-1864 Królestwo Polskie ograniczanie autonomii po 1831rozwiązanie TPN, wprowadzenie języka rosyjskiego jako urzędowego, zamknięcie UW (1831), Uniwersytetu Wileńskiego (1832), zlikwidowanie części szkół średnich (na Kresach wszystkich polskich, zakazano używania polskiego nawet w prywatnych szkołach żeńskich) – działalność szkoły Głównej (uczniowie: B. de Courtenay, B. Malinowski, A.A. Kryński) WKP (Wielkie Księstwo Poznańskie) 1832 – wprowadzenie języka niemieckiego jako wyłącznego do urzędów w Poznańskiem 1842 – wprowadzenie obowiązkowego nauczania języka niemieckiego w szkołach elementarnych 1850- ustawy ograniczające wolność stowarzyszeń i prasy w Prusach. hjp 2012

8 B. 1864-1885 Królestwo Polskie: ograniczanie autonomii po 18631868 – rosyjski obowiązkowy w administracji i sądownictwie, szkoły średnie jako wyłączny język wykładowy (od 1885 także w ludowych). 1869 –Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet rosyjski; na utworzonej w 1882 r. katedrze języka i literatury polskiej wykładano po rosyjsku. 1872 – zabroniono używania języka polskiego w szkole nawet pomiędzy uczniami: („noc apuchtinowska”); na Litwie i na Rusi zakaz mówienia po polsku w miejscach publicznych. Provinz Posen od 1866 w Związku Północno-Niemieckim, w 1871 w zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej. zakończenie germanizacji polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego, język niemiecki stał się językiem wykładowym, język polski - lekceważony przedmiot nauczania; wprowadzenie języka niemieckiego do wszystkich urzędów stanu cywilnego w Poznańskiem, usunięcie z nich całkowicie polskiego; 1876 – zakończenie procesu wprowadzania języka niemieckiego do administracji i sądownictwa

9 B Autonomia galicyjska – całość praw uzyskanych w latach sejm galicyjski uchwala statut Rady Szkolnej Krajowej, w 1867 ustawę o języku wykładowym (polskim (Wschodnia Galicja) lub ruskim) w szkołach podstawowych i średnich. 1869 wprowadzenie polskiego (lub ruskiego, tj. ukraińskiego) do administracji (poza pocztą i wojskiem). 1870 spolszczenie Uniwersytetu Jagiellońskiego, spolszczenie uniwersytetu we Lwowie (1877 politechnika) 1872 (faktycznie) przymus szkolny, na papierze 1772

10 B. 1885-1905 Królestwo Polskie Provinz Posen1905 – strajki szkolne: w prywatnych szkołach średnich dopuszczono polszczyznę jako język wykładowy oprócz historii, geografii i rosyjskiego. Provinz Posen 1887 – całkowicie usunięcie języka polskiego jako przedmiotu nauczania w szkołach podstawowych (też na Pomorzu i w Prusach Wschodnich) – usunięcie języka polskiego z gimnazjów i szkół realnych 1894 r. – powstanie tzw. Hakaty (Niemiecki Związek Marchii Wschodniej (Kresów Wschodnich), od 1900 – podjęcie działań na rzecz usunięcia nauki religii po polsku (strajk we Wrześni )

11 C. Fonetyka, morfonologiaPoczątek wieku XIX Koniec wieku XX ostateczny zanik prób restytucji á ścieśnionego (sprawa ortografii) Prawie zanik ė pochylonego; dużo pozostałości e pochylonego Cofanie się ó pochylonego; dużo wahań w zakresie oboczności o : ó Skracanie obcych grup + samogłoska w pozycji końcowej i częściowe – w innych: nierzadko wymowa –ij-, -yj- przed samogłoską sprawa ortografii e pochylone wyjątkowe Oboczność ustabilizowana Na końcu wyrazu wymowa skrócona

12 C. Fonetyka, morfonologiaPoczątek wieku XIX Koniec wieku XX Rozwój nowej funkcji oboczności e//Ø; stare formy z w, z Ograniczenie zasięgu oboczności; archaiczne formy w obocznościach e//o, e // a, ę//ą (Pietrze//Piotrze, ścienie//ścianie, pąd//pęd) Ekspansja oboczności o//a; osobliwe formy z o (pogorszać) Upowszechnienie paroksytonezy; nierzadka proparoksytoneza w cz. przeszł., w wyrazach złoż.; może resztki akcentu zestrojowego (podobało się) Panują nowe formy we wtorek, ze smutkiem Archaicznych form mało Bardzo mało, nowe pojawiają się z a (ukracać) Paroksytoneza w lp. cz. przeszł. , w wyrazach złożonych

13 C.Fonetyka, morfonologiaUpowszechnienie nowych postaci *sr’, *zr’, žr’; dużo środa, źrzódło, śrebro, wyjątkowo uźrzeć Cofanie Ś w parach wariantów S –Ś i Š – Ś; częste formy beśpieczny, rozróźnić Cofanie Ś w parze Ś i Š ; częste Szląsk, szlub Zamiana je, ji na g’e, g’i w wyrazach zapożycz. (z ge, gi) (generał) Ostateczny zanik wygłosowych wargowych zmiękczonych Rozpowszechnienie się fonemu x’ Dalsze rozpowszechnienie się u niezgł. < ł Tylko środa, źródło, srebro, ujrzeć Niemal bezwyjątkowe: bezpieczny, rozróżnić Niemal bezwyjątkowe: Śląsk, ślub Formy z j wyjątkowe; panuje g’, może w ge twarda spółgłoska Brak takiej wymowy Dalsze rozpowszechnienie hjp 2012

14 C. Fleksja Koniec wieku XIX Początek wieku XIXBrak normy, ale w rzecz. wykazujących wahania przeważa –i, więcej –owie niż dziś Brak normy, przewaga –y, więcej –a niż dziś Brak normy, przewaga –i(-y), więcej –ów niż dziś Normą jest –ę Brak normy, lekko przeważa –ę Panuje nowa norma –em (do 1936) N pl. rzecz. r. m. os. brak normy (aktorzy// aktorowie), ale w rzecz. wykazujących wahania przeważa –owie N pl rzecz. r. m. nieos. zapożycz. brak normy, przewaga –a (statuty//statuta) G pl. rzecz. r. m. miękkotem. brak normy, przewaga –ów (badaczy//badaczów) Acc rzecz. r. ż. miękkotem. rodzimych brak normy, lekko przeważa –ę (wolę//wolą) Acc. rzecz. r. ż. miękkotem. zapożycz. panuje stare –ą (opinią//opinię) NAccV sg rzecz. r. n. dekl. –ę: brak normy, przewaga znaczna –e (imie//imię) InstrL przym i zaimk. r. nij. lekka przewaga nowej normy –em (jasnem/jasnym słońcem)

15 C. Fleksja Instr. pl przym. i zaimk. męskoos. panuje stara norma –emi (małemi// małymi chłopcami) Acc sg zaimk. dzież. r. ż. normą –ą, nierzadkie –ę (moją// moję) Acc sg zaim. r. ż. brak normy, przeważa stara końcówka –ę (onę//oną) Instr. liczebn. normą –u, -oma nierzadkie –ą (pięcią//pięciu, pięcioma) NAcc liczebn. męskoos. brak normy ; przeważa typ dawny (oba//obaj, trzysta//trzystu) 1. os. lm. cz. ter. kon. –ę, -isz; brak normy; przewaga –emy (mówiemy//mówimy) Brak normy –ną-; przewaga –ony (dźwigniony//dźwignięty) Panuje nowa norma –ymi/-imi Po okresie recesji –ą wraca, choć –ę nierzadkie Brak normy, przeważa –ą Normą –u(-oma) (wyłącznie) Normą już wyróżnianie rodz. męskoos. Bezwyjątkową normą –imy/-ymy Normą -ęty

16 Procesy językowe (fonetyczne i fleksyjne) w XIX w. – podsumowanieDuża liczba dawnych procesów, które ulegają zakończeniu, mało nowych procesów. Przyczyna – wzrastająca tendencja do normalizacji języka Wokalizm – kontynuacja oboczności samogłoskowych lub ich usuwanie Konsonantyzm – usuwanie oboczności spółgłosek i grup spółgłoskowych przebiegające w różnym tempie na różnych obszarach kraju. Fleksja – modernizują się głównie liczebniki, drobne procesy normalizacyjne (zakończenie) w innych częściach mowy hjp 2012

17 Ważne procesy rozwojowe polszczyzny w XIX wiekuDokonuje się ostateczna normalizacja podsystemu fleksyjnego, Dobiega końca proces specjalizacji funkcjonalnej czasownikowych formantów czasownikowych; Rozpoczyna się nowa fala okcydentalizacji słownictwa polskiego (wpływy francuskie, niemieckie, angielskie); Trwają intensywne procesy redukcji archaizmów leksykalnych i innych redundantnych składników zasobu leksykalnego, Intensywne przekształcenia znaczeń wyrazów hjp 2012

18 Procesy archaizacji (wychodzenia z użycia archaizmów)Por. np. wyjście z użycia wyrazów: Ambaje ‚brednie’, halsztuk ‚rodzaj krawata’, kamerystka ‚pokojówka’, koleśnik ‚kołodziej’, pospólstwo ‚niższe warstwy społeczeństwa’ hjp 2012

19 C. Innowacje znaczeniowe powstałe w wyniku przeniesienia nazwy (83%)(S) Łów ‘połów ryb’ SL > ‘ułowiona zwierzyna lub ryby’ Swil Łówka ‘łów, łowy łowienie’ SL> ‘zwierzyna ułowiona’ Swil Herbatnik posp. ‘lubiący pić herbatę’ > ‘imbryk’ SW (P)Larum ‘bicie na trwogę, trwoga, alarm’ > ‘wrzawa, krzyk, hałas, zgiełk’ SW Narożnik ‘dom narożny’ SL > ‘kopiec graniczny, znajdujący się na rogu pola’ (Swil) (P1) Naskok ‘naciskanie, wyciskanie’ SL > ‘siniec, guz’ Swil Mrzygłód ‘skąpy, sknera’SL > ‘człowiek biedny, ubogi, przymierający głodem; głodomór” SW hjp 2012

20 C. Innowacje znaczeniowe powstałe w wyniku zawężenia (11%)Datek ‘to, co się daje, dar’ SL > łapówka’ SW Dętka ‘rzecz jakaś nadmuchana powietrzem’ SL > ‘rodzaj leguminy, suflet’ SW Dobroczynność ‘skutek dobroczynności’ SL > ‘instytucja mająca na celu niesienie pomocy; biuro’ SW Współzapaśnik ‘człowiek wspólnie ubiegający się o co, współzawodnik’ Swil > ‘współzawodnik w zapasach; zapaśnik walczący z kim’ SW hjp 2012

21 C. Innowacje leksykalne powstałe w wyniku generalizacji (5%)Infant ‘syn króla’ > ‘syn pierworodny, dziecko płci męskiej’ SW Delinkwentka ‘zbrodniarka skazana na śmierć’ Swil > praw. ‘kobieta sądzona za przestępstwo, winowajczyni’ SW Inżynierstwo ‘nauka fortyfikacji, sztuka napadania i bronienia miejsc ufortyfikowanych, nauka kierowania robotami dróg’Swil > ‘zawód, fachowa wiedza inżyniera’ SW Przedsiębierstwo ‘przedsięwzięcie dla użytku publicznego’ Swil > ‘przedsięwzięcie, zajęcie, proceder’ SW Sejmikowicz ‘kierujący sejmikiem, główny mówca sejmikowy’ Swil > ‘szlachcic biorący udział w sejmikach’ SW hjp 2012

22 C. Innowacje znaczeniowe powstałe w wyniku melioracji (1%)Nawojka ‘kobieta pełna grzechów lub popełniająca wciąż grzechy’ Swil > ‘dziewczyna’ SW Pocztarek ‘lichy biuralista na poczcie’ Swil > ‘chłopiec roznoszący lub rozwożący przesyłki pocztowe’ SW Dworzysko ‘szpetny, nieforemny dwór’ SL > ‘obszerny dom mieszkalny należący do majątku ziemskiego, dawniej będący własnością dziedzica’ SW hjp 2012

23 Zapożyczenia Kontakty polsko-francuskie: XIX wiek – największe rozpowszechnienie się galicyzmów (znajomość języka francuskiego – najszersza) Nowe zakresy galicyzmów: m.in. słownictwo wojskowe (wojny napoleońskie), terminologia społeczna i polityczna (po części wpływ Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Wielka Emigracja po upadku powstania listopadowego). Wpływy francuskie były bardzo silne, osłabły w drugiej połowie XIX stulecia, utrzymały się jeszcze do połowy XX wieku. Oto przykłady słownictwa przejętego z języka francuskiego w XIX w.: pluton, batalion, kolumna, generał, luneta, angażować, apartament, awans, adres, afisz, afront, amunicja, awantura, bagaż, balkon, bandaż, basen, bilet, biuletyn, biuro, biżuteria, bluza, bukiet, bulwar, dama, debata, depesza, deseń, felieton, garderoba, inżynier, kaprys, krem, kuzyn, loteria, maniera, parasol, pasaż, sos, waza; hjp 2012

24 Zapożyczenia Kontakty polsko-rosyjskie, por. bałagan ‘barak, buda’, bieługa ‘gatunek jesiotra’, bolszewik, burżuj, chuligan, czajnik, dacza, dekabrysta, donos, dorożka, kałanki, katorga, katorżnik, kibitka, kilka ‘szprot’, kokosznik ‘ludowy ubiór głowy zamężnych kobiet rosyjskich’, kotik ‘niedźwiedź morski’, krupczatka, machorka, mieńszewik, ministerstwo, moroszka ‘gatunek maliny’, nabór, nadział, ochrana, papacha, premia, przejaw, rejs, ryży, samowar, sojusz, sojusznik, szaszłyk, szynel, tajga, tundra, ukaz dekret, zarządzenie’, uwarowit ‘minerał z grupy granatów’; spotkać ‘powitać’, ścieśniać przen. ‘krępować, ograniczać’, wąski ‘ciasny’, wojenny ‘wojskowy’, zabezpieczyć ‘zapewnić, zagwarantować’. . hjp 2012

25 Zapożyczenia Kontakty polsko-niemieckie, por. zapożyczenia XIX-wieczne: cug ‘pociąg’, pucować, frajda, heca, fajny, mieć miejsce (zam. zdarzyć się), podczas gdy (gdy tymczasem), listonosz, światopogląd, krwioobieg. Kalki słowotwórcze: czasopismo, duszpasterz, czasokres, korkociąg, miarodajny, ogniotrwały, przedłożyć, przepracować, rzeczoznawca, światopogląd, wodoodporny, wypośrodkować; składniowe i frazeologiczne (sfrazeologizowane związki wyrazowe): w nawiązaniu, w uzupełnieniu, w odpowiedzi na coś, być w posiadaniu czegoś, stawiać wniosek, w pierwszym rzędzie kalki składniowe: rozumieć co pod czym, cieszyć się na co, szaukać za czym Zapożyczenia formantów, np. -ung, -holz > pol. unek, ulec, np. rachunek, wizerunek, szpikulec, Eliminacja germanizmów, np. dekiel > pokrywka, majsel > dłuto, sznajda > ostrze, szaber > skrobacz, handweber > tkacz ręczny, rundcangi > krągłoszczypy, szczypce krągłe hjp 2012

26 Zapożyczenia Angielskie: XIX w. początek napływu anglicyzmów, por. sztorm, stoper, wrak, derby, tenis, rower, start, hokej, brydż, komfort, weekend Ukraińskie i białoruskie (głównie lokalne, rzadko ogólnopolskie, np. hołubić, kaczać się) Z języka jidysz (jidyszyzmy stosunkowo nieliczne) – trudności z odróżnieniem od germanizmów hjp 2012

27 1800- powstanie TPN w WarszawieD. Kodyfikacja normy 1800- powstanie TPN w Warszawie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (TPN), inne nazwy: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (TWPN), od roku 1808: Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk (TKPN) lub Warszawskie Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk (WTKPN). Towarzystwo zostało rozwiązane przez władze rosyjskie w lipcu 1832 roku, w ramach represji po powstaniu listopadowym. W roku 1905 tradycje pierwszej polskiej akademii przejęło, utworzone wówczas a istniejące do dziś, Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Stowarzyszenie dbało o zachowania ojczystego języka, literatury i tradycji narodowych. Poza działalnością naukową zajmowało się m.in. gromadzeniem zbiorów muzealnych, organizowaniem rocznic i popularyzacją wiedzy. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa hjp 2012

28 Alojzy Feliński, Przyczyny używanej przeze mnie pisowni, 1816D Alojzy Feliński, Przyczyny używanej przeze mnie pisowni, 1816 Onufry Kopczyński, Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne, W Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej, W (Towarzystwo Przyjaciół Nauk) – Ludwik Osiński, Feliks Bentkowski, Kazimierz Brodziński, Józef Mroziński Józef Mroziński, Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego, W. 1822 Maksymilian Jakubowicz, Gramatyka języka polskiego, t.1-2, Wilno Józef Muczkowski, Gramatyka języka polskiego, Poznań 1825 hjp 2012

29 D. 1831-1864 Ludwik Czerniecki, Rozprawa o pisowni, 1845II wyd. słownika Lindego, Lwów Słownik języka polskiego, Wilno 1861 (tzw. wileński, Orgelbranda) Teodozy Sierociński, Gramatyka polska na klasę I i II, Warszawa 1832 JanN.Deszkiewicz, Gramatyka języka polskiego, Rzeszów 1846 Hipolit Klimaszewski, Gramatyka obrazowa języka polskiego, Paryż 1838 hjp 2012

30 D 1857 – TPN w Poznaniu 1871 – Akademia Umiejętności w Krakowie 1881 – Kasa im. Mianowskiego w Warszawie Erazm Rykaczewski, Słownik języka polskiego według Lindego i innych nowszych źródeł, Berlin 1866 Antoni Małecki, Gramatyka języka polskiego szkolna, Lwów 1878 Ignacy Boczyliński, Zasady gramatyki języka polskiego, Warszawa 1874 hjp 2012

31 D. 1864-1885 Poradnictwo językoweFryderyk Skobel, O skażeniu języka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej osobliwie w Galicji, 1870, 1871, 1872 Aleksander Walicki, Błędy nasze, Warszawa 1876, Błędy nasze w słowie i piśmie ku szkodzie języka popełnione oraz prowincjonalizmy 1886 Ludomir Szczerbowicz-Wieczór, O skażeniu obecnym języka polskiego w prasie, 1881;

32 D. 1885-1905 1885 – „Prace Filologiczne" 1887 – „Wisła”1895 – „Lud” (Lwów) 1891 – Uchwały Akademii dotyczące ortografii polskiej…. 1900, 1904 – I i II t. tzw. Słownika warszawskiego… 1901 – „Poradnik Językowy” (Kraków) Artur Passendorfer, Błędy językowe młodzieży szkolnej, 1902; Błędy językowe, 1904 Antoni Krasnowolski, Najpospolitsze błędy językowe, 1903; hjp 2012

33 Czytelnictwo, samokształcenie, prasaUpowszechnianie literatury polskiej (kolportaż zakazanych dzieł emigracyjnych w zaborze rosyjskim czy wcześniej w Galicji, np. PT, Dziadów ); rozwijanie czytelnictwa (Towarzystwo Czytelni Ludowych na Śląsku i w Poznańskiem): rozwijanie prasy i czasopiśmiennictwa w języku polskim; prasa emigracyjna; prasa niepodległościowa; pisma dla ludu samokształcenie i tajne szkolnictwo, patriotyczne wychowanie , stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży stowarzyszenia wspierające kształcenie młodzieży polskiej (Towarzystwo Naukowej Pomocy w Poznańskiem, Towarzystwo Szkoły Ludowej w Galicji, Macierz Szkolna w zaborze rosyjskim),

34 Puryzm - liberalizm Jan Śniadecki ( ), astronom, matematyk, geograf, pedagog, filozof, krytyk literacki, teoretyk języka, poeta Stanisław Kostka Potocki ( ), generał, działacz oświatowy, krytyk literacki, publicysta, poeta, dramatopisarz, tłumacz Oderwanie od rodzimej tradycji frazeologiczno-składniowej; Kalkowanie wyrazów i konstrukcji frazeologicznych francuskich, Większa swoboda gramatyczna Mniejsza dyscyplina w zakresie fleksji Metaforyka o genezie francuskiej „język polski jak kościół gallikański, ma swoje wolności, lecz tych pewnym ludziom czuć nie jest danem, mianowicie zabitym, jak mój krytyk, gramatykom” Rozprawa o potrzebie ćwiczenia się w ojczystej mowie <1811>, Rozprawa o języku polskim <1812>, Rozprawa o sztuce pisania czyli o stylu <1813 TPN> tradycja literacka, książkowa (XVI i XVIII w.) Obrona języka przed neologizmem (neosemantyzmem, kalką językową) Dyscyplina fleksyjna O języku polskim, powst. w latach , fragm.: "Dziennik Wileński" 1815 t. 1, s. 7-20, ; także przedr. "Pamiętnik Lwowski" 1816 t. 1, s ; t. 2, s ; dalsze fragm. (w formie listów): "Dziennik Wileński" 1815 t. 1, s (pod pseud.: Przemyślanka); "Dziennik Wileński" 1815 t. 2, s (pod pseud.: Zachariasz Krytykiełło); "Pamiętnik Warszawski" t. 6 (1816), s ; t. 7 (1817), s , (pod pseud.: Zygmunt Szczeropolski);

35 Jan Śniadecki, List do redakcji dziennika wileńskiego z 1815 r.„Ziomkowie moi [pod pseudonimem Krytykiłły, ze Żmudzi] przeczytawszy to {Kościół ten zbudowany na opoce istnął i zawsze istnął będzie}, nie mogli zrozumieć co to znaczy, suszyli sobie głowy różnymi domysłami i wreszcie udali się po wytłumaczenie do x. kaznodziei do Telsz, jako do człowieka w rzeczach kościelnych biegłego. Ten nie natrafiwszy nigdy na wyraz istnąć, ani w Skardze, ani w Lachowskim, ani w Psałterzu Kochanowskiego rozumiał naprzód, że to jest błąd drukarski, że wytłoczono istnąć zamiast iskać, to jest w znaczeniu przenośnym oczyszczać naukę od błędów, zarazy kacerskiej itd., ale pomyślał sobie, że zapewne w Wilnie ludzie tak są obyczajni jak w Telszach i Rosieniach, a zatym autor pisząc dla publiczności nie śmiałby użyć tak brudnego wyrazu… Wyrozumiawszy o co idzie powiedziałem x. kaznodziei i wszystkim, że to co napisane w dzienniku wyraża się w dobrej polszczyźnie kościół zbudowany na opoce stał i zawsze stać będzie, że istnąć i istnieć jest wyraz fabryki mazowieckiej i że Redaktor, może Mazur [być może chodziło o Lelewela] chciał nas tym nowym płodem swojej ziemi obdarzyć…” M. R. Mayenowa,Mickiewicz a tradycje stylistyczne (na prawach rękopisu), warszawa 1955, s. 23 hjp 2012

36 Norwid - puryzm poznański lat 40.„Był czas p u r y z m u - p o l s k i e g o w Poznańskiem i Trentowski, Libelt etc. życzyli sobie u-polszczyć (nominalnie) wszystko – Wyraz „a p o g r y f” wytłumaczono na „p o d r z u t e k”, wyraz „s p o n t a n é i t é” na „s a m o – w i e r z g n i ę c i e” – była kwestia wielka o „m a r g i n e s”, jak? Takowy czysto po polsku zwać się miał… Dodać trzeba, iż mniemano wonczas, że skoro wszystkie wyrazy tak spolszczą się , powstanie K o c h a n a O j c z y z n a!” (za: Walczak, 246) hjp 2012

37 Karol Libelt „Naród żyje, dopóki język jego żyje, bez języka narodowego nie ma narodu”. (Rozprawy o odwadze cywilnej, miłości ojczyzny, wychowaniu ludów: na rzecz pomnika dla Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego i Juliusza Słowackiego, wyd. Drukarnia "Czasu" W. Kirchmayera, 1869, s. 102 hjp 2012

38 Zasady nowej koncepcji stylistyczno-językowej1. Zasada narodowości literatury (Konrad Wallenrod, Promethidion) 2. Zasada indywidualnych cech twórcy i świadomość jego roli społecznej (Wielka Improwizacja) 3. Zasada nieadekwatności języka w stosunku do myśli (Wielka Improwizacja, Promethidion) 4. Zasada względności, uzależniającą język utworu od rozmaitych czynników pozajęzykowych (Sonety krymskie) hjp 2012

39 Beniowski, pieśń V Chodzi mi o to, aby język giętkiPowiedział wszystko, co pomyśli głowa: A czasem był jak piorun jasny, prędki, A czasem smutny jako pieśń stepowa, A czasem jako skarga nimfy miętki, A czasem piękny jak aniołów mowa... Aby przeleciał wszystka ducha skrzydłem. Strofa być winna taktem, nie wędzidłem. hjp 2012

40 Słownictwo - podział I. Prowincjonalizmy i dialektyzmy (?)(Mickiewicz, Słowacki, Malczewski, Zaleski, Goszczyński - Czeczot) II. Orientalizmy (Mickiewicz, Słowacki, Chodźko) III. Archaizmy (Mickiewicz, Słowacki, Ujejski) IV. Neologizmy (Słowacki, Norwid) V. Poetyzmy hjp 2012

41 I. Mickiewicz, O krytykach i recenzentach warszawskich, 1829„Wyznaję, że nie tylko nie strzegę się prowincjonalizmów, ale może umyślnie ich używam… w balladach, pieśniach i w ogólności we wszelkich poezjach na gminnym podaniu opartych i szczególny charakter miejscowy noszący… wielcy poeci starożytni i nowocześni używali i używają prowincjonalizmów… Nasz Trembecki, śmielszy od nich, w rodzaju dydaktycznym opisowym, najbardziej od poezji gminnej oddalonym, użył wyrazów: chwost, socha, zapewne nie przez znajomość języka. Wszystko to zależy od szczęśliwego użycia…” hjp 2012

42 I. Metafory zbudowane ze składników stylu potocznego - przykładyMickiewicz – Pan Tadeusz Słowacki - Beniowski Ciche grusze, które z rzadka [na miedzy] siedzą zielony obrus łąk, na którym grzyby sterczą jak naczynia Jam zwolna serca mego rwał w kawały, zamieniał w piorun i w twarz jemu ciskał hjp 2012

43 I. Komentarz: Skubalanka, 1984„Trzeba stwierdzić z całym naciskiem, że styl potoczny stanowi w wielu utworach Mickiewicza i Słowackiego zasadnicze tworzywo artystyczne. Fakt ten nie osłabia poetyczności tych utworów, ponieważ zarówno obaj wymienieni poeci, jak i późniejszy od nich Norwid, posiadali umiejętność budowania metafor poetyckich z wyrazów zgoła powszednich” (s. 217) hjp 2012

44 II. Orientalizmy - Koźmian listy do Morawskiego, 1827„Nic więc, co w nich można znaleźć dobrego – wszystko bezecne, podłe, brudne, ciemne; wszystko może krymskie, tureckie, tatarskie, ale nie polskie. To jest sto razy gorsze niż wszystkie Marcinkowskiego płody. Marcinkowski jest płaski i wierszokleta prawdziwy; Mickiewicz jest półgłówek, wypuszczony ze szpitala szalonych, który na przekór dobremu smakowi, rozsądkowi gmatwaniną słów, niepojętego języka niepojęte dzikie pomysły baje… Pójdziemy do Stambułu dla nauczenia się języka Mickiewicza … teraz trudno chwalić, czego się nie rozumie” hjp 2012

45 II. Mickiewicz, O krytykach…„Przytoczone wyrazy arabskie lub perskie tyle razy w dziełach Getego, Byrona, Mura użyte i objaśnione były, że o nich czytelnikowi europejskiemu wstyd nie wiedzieć, tym bardziej wydawcy [Franciszek Salezy Dmochowski] pisma periodycznego… W opisie poetyckim miast naszych któż nie wspomniał o kościołach i wieżach; w opisie miasta wschodniego jako pominąć minarety? jak je wytłumaczyć… na język Sarbiewskich, Kochanowskich, Śniadeckich, Twardowskich?” hjp 2012

46 II. Mickiewicz w liście do Lelewela,1827„… przewidziałem wszystko: damy sentymentalne potępiły za uczucia zbyt ziemskie, a salony za wyrazy w stylu garderobianych, uczeni klasycy za tatarszczyznę, gramatycy za omyłki. Każdy prawie grzech gramatyczny popełniony z namysłem i nieprędko chyba skruchę uczuję” hjp 2012

47 II. Teodozy Sierociński, 1827: „Ani mu sprawiedliwie zarzucać: że w opisywaniu okolic Krymu używa gdzieniegdzie wyrazów i wyrażeń dla nas nadzwyczajnych, wziętych z tamecznego języka, zwłaszcza gdy te wyrazy kładzie w usta Mirzy, mieszkańca Krymu albo też pielgrzyma z mirzą wiodącego rozmowę”. hjp 2012

48 III. Typy archaizacji Archaizacja biblijna (Księgi narodu i pielgrzymstwa…, Psalmy przyszłości) Archaizacja sarmacka (Pani Twardowska, Popas w Upicie, Pan Tadeusz, Mazepa) Archaizacja przedhistoryczna i średniowieczna (Żywila, Grażyna, Król-Duch) hjp 2012

49 III. Mickiewicz – Żywila, 1819„Około lata Pańskiego 1400, panowało w Nowogródku, Słonimie i Lidzie, możne i potężne xiąże na imie Koryat, u tego za się była córka iedynaczka: arcy-nadobna niewiasta; zwano ią Żywila, to iest Diana: gdyż i gładkością prawie cudną boginiey tey równała się, i myślano pospolicie, iż ku małżeńskim ślubom, znaczne wstręty miała; bo gdy xiążęta, a pany możne z dalekich stron przysyłali posły, upraszaiąc ią sobie ku małżeństwu, wszystkim stale wzbraniała się: stąd wieść szła, iż w panieńskim stanie do końca żywota bydź chce. Ano wcale inaksze były tych uporów przyczyny”. hjp 2012

50 III. Słowacki – Król DuchCzasami tylko jaki zwyczaj dawny Indyjski na kształt złotego upiora W lasach powstanie. – Kiedy rycerz sławny Umrze… to lud go grzebie jak Hektora: Dwanaście koni bije i krwią spławny Stos… gdzieś pod lasem… pod mgłami wieczora Ubrany w rogi jelenie i w głowy Zamienia w ogień… i w słup purpurowy hjp 2012

51 IV. Neologizmy – przykłady (Słowacki)istoty żeńskie: anhelica (: Anhelli, Ellenai choć Eloe nazwana jeszcze anielicą), guślarzyca (guślarz), upiornica (upiornik), upiorzyca (upior), sternica (sternik), kogutnica ‘zalotnica’ -ica (spotęgowanie wielkości): gwiaździca ‘wielka gwiazda’, palmica ‘wielka dorodna palma’; -isko (funkcja wyolbrzymiająca, dla obrazu niezwykłości i grozy): bramisko, grobowisko, parowisko, prochowisko (grób), próchnisko ‘trup’, płaszczysko ‘duży płaszcz’ ; hjp 2012

52 IV. Neologizmy – przykłady (Norwid)Zestawienia rzeczownikowe z łącznikiem: cel-słowa, kłamstwo-wiedzy, wolność-mówienia, mądrość –kłamstwa, umysłu-stałość; Anioł-stróż, Duch-stworzenia, Narodu-język Kompozycje z członem wszech-: wszech-człowiek, wszech-kobieta, wszech-tęcza Nowe formacje: do-pięknieć, od-początek, prze-naj-piękniejsza, psal-mieć hjp 2012

53 V. Poetyzmy - Słowacki srebrny, anioł, girlanda, harfa, kaskada, koralowy, tęczowy: „Aż ta sczarowana chata/ mej rusałce, mej dziewczynie,/ W pałac srebrny się przekinie, / W zamek z pawich piór i złota” (Sen srebrny..). „gdzie wróblów chmurki/ Niby harfy szare, srebrne/ Ważąc się przez błękit blady/ Ulatywały na sady” (ib.). hjp 2012

54 V. Charakterystyczne kręgi leksykalno-semantyczne, np.:upiora i zbrodni: północ, puchacze, groby, truny ‘trumny’ świata, narodu i burzy (= bunt): Polska, grób, męczyć, czyn, tryumf, kajdany, bracia, wróg, twoi ojcowie, zwłoki, miecze, zdrada, krew, kat, topór, nadzieja, padać, wstać z grobu piekła, potępienia i zbrodni: zemsta, żelazo, dusza przesilona, ogień bucha, skonać, sam, siność, krew, zbrodnia, krzywda, przeklęty hjp 2012