1 Kaligula Szaleństwa bogów

2 Całość lub epizod (1) W przeciwieństwie do wiersza Boski Klaudiusz, który – cały utkany z cytatów i paracytatów – jest „pełną autobiografią” cesarza, a raczej czymś w rodzaju autoapologii, utwór przedstawiający Kaligulę charakteryzuje władcę przy pomocy zaledwie jednego epizodu, którego autentyczność nie jest zresztą udowodniona.

3 Całość lub epizod (2) Mamy więc okazję porównać dwie metody korzystania z cudzego tekstu, dwie wersje gry intertekstualnej. Pierwsza polega na całościowym przedstawieniu biogramu historycznej postaci lub streszczeniu całego utworu (tak się dzieje w przypadku Boskiego Klaudiusza Swetoniusza). Druga – jak w przypadku rzekomego epizodu mianowania konia konsulem – zadowala się jednym, ale istotnym wydarzeniem, charakteryzującym postać w błysku podejmowanej przez nią istotnej decyzji.

4 Metoda „na Plutarcha” (3)Celem „biografii” – tak jak ją rozumie sławny historyk z Cheronei – było ukazanie duszy i moralnego oblicza postaci, a nie całościowa relacja z życia bohaterów, bo to należało już do „historii”. Jest to nie tylko różnica gatunkowa, ale odróżnienia osądów etyki i historii. Plutarch jest bardziej moralistą niż historykiem i ta postawa bardzo Herbertowi odpowiada. Można mowić o pewnej „reminiscencji stylu”.

5 Całość lub epizod (4) „Niekoniecznie też w najsławniejszych czynach ludzi objawiają się najlepiej zalety i wady charakterów. Przeciwnie, nieraz jakiś prosty czyn, jakieś krótkie powiedzenie czy nawet żart lepiej naświetlają wrodzone cechy ludzkiej natury niż bitwy, w których padały tysiące zabitych, niż ustawianie do walki olbrzymich wojsk czy obleganie potężnych miast” (Plutarch).

6 Całość lub epizod (5) „Manipulacje Herberta przypominają zabawy z lornetką. Podmiot obserwuje bohatera: im bardziej go sobie przybliża (aż do utożsamienia niekiedy), tym bywa wyrozumialszy, podatniejszy wzruszeniom, bardziej uczuciowy i kapryśny. Im bardziej zaś oddala (aż do granicy rozszczepienia na różne osoby), tym też okazuje się surowszy, bardziej drwiący, szyderczy, wymagający” (Jan Błoński ).

7 Historycy rzymscy o KaliguliSwetoniusz, Gajusz Kaligula Dion Kasjusz, Historia rzymska, Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, Filon z Aleksandrii, Flakkus. Pierwszy pogrom Żydów w Aleksandrii Tacyt „milczy” – jest to żart poety, który zdawał sobie sprawę z faktu, że nie zachowały się księgi Roczników odnoszące się do panowania Kaliguli. Herbert zasadniczo trzyma się wersji Swetoniusza, ponieważ tylko w jego dziele znajduje złośliwą plotkę charakteryzującą rządy Kaliguli.

8 Plotka: Koń senatorem (1)Rzekome mianowanie ukochanego konia senatorem, aby – w myśl prawa rzymskiego – mógł po trzech latach zostać konsulem a także pragnienie ogłoszenia go bogiem, należy czytać w rzymskim kontekście historyczno-religijnym. Tu zauważmy, że poeta idzie nieco dalej niż rzymscy historycy, którzy piszą tylko o chęci mianowania, a więc mamy do czynienia z plotką lub oszczerstwem.

9 Plotka: Koń senatorem (2)Skoro przywołujemy kronikarzy Imperium Romanum, to tym samym pytamy, jak wydarzenia historyczne i postacie publiczne widzą i oceniają sami Rzymianie, a właściwie elita władzy, pochodząca z arystokratycznych domów. Z licznych świadectw wiemy, że bolało ich każde ośmieszanie władzy jako takiej, a urzędu konsula czy godności senatora w szczególności.

10 Plotka: Koń senatorem (3)Mieli też wyrobione zdanie na temat tego, co przystoi pryncepsowi, a co jest niedozwolone. Z ich punktu widzenia wysoki prestiż urzędów był nie tylko gwarantem społecznej i politycznej struktury, przedmiotem osobistych marzeń i dowodem ich statusu, ale także sprawą imperialnej racji stanu – stabilności ogromnego państwa siłą utrzymywanego w całości.

11 Plotka: Koń senatorem (4)Jak z punktu widzenia interesów imperium i jego górnej warstwy wyglądała „hierarchia zbrodni” Kaliguli? Wbrew pozorom morderstwa polityczne nie były oceniane jako najistotniejsze. Najważniejszym zarzutem pod adresem cesarza jest chęć oficjalnego wprowadzenia władzy królewskiej oraz wprowadzenie boskiego kultu cesarza w samym Rzymie. Ta obawa brała się ze strachu arystokracji rzymskiej, że na miejsce republiki zostanie oficjalnie wprowadzona absolutystyczna monarchia typu wschodniego.

12 Plotka: Koń senatorem (5)Łączyły się z tym lękiem dwie niekonsekwencje: Pierwsza to faktyczna zgoda senatu na samodzierżawie. Nie bez kozery Kaligula w wierszu Herberta szydzi z tchórzostwa senatorów, podkreślając dla kontrastu „prawdziwie stoicką” postawę swego konia (złośliwość tym większa, że stoicyzm był najbardziej szanowaną i najbardziej „rzymską” nie tyle nawet filozofią, ile postulowaną postawą elit cesarstwa). Stoicyzm miał wyjatkową pozycję wśród elit Imperium Romanum.

13 Plotka: Koń senatorem (6)Łączyły się z tym lękiem dwie niekonsekwencje: Z drugiej strony system wprowadzony przez Augusta utrzymywał fikcję prawną, której zatwardziali republikanie nie chcieli się wyrzec, mimo że i tak niewiele dawała w przypadku absolutystycznych dążeń cezarów. Nie jest przypadkiem, że do annałów imperium przeszli jako „dobrzy cesarze” tylko ci, którzy pozostawiali część władzy senatowi i jakoś potrafili się ułożyć z wielkimi rodami rzymskiej arystokracji.

14 Plotka: Koń senatorem (7)Nie wystarczała mu realna wszechwładza – chciał ją jawnie i brutalnie egzekwować w republikańskim środowisku i w ten sposób dokonywał na nim mentalnej przemocy. Sprawa ewentualnego mianowania konia konsulem należy do tej kategorii zdarzeń. Jest to jednak symboliczny obraz koszmaru śnionego przez arystokrację, a nie fakt historyczny.

15 Boskość cesarza (1) Rzymianie panicznie bali się wpływu wielkiego i bogatego wschodu, który podbili, ponieważ mieszkańcy tej część cesarstwa byli przyzwyczajeni do modelu boskich monarchii. Rzymska arystokracja, przez kilkaset lat rządząca republiką, na zmianę ustroju nie była mentalnie i politycznie gotowa – stąd liczne spiski na życie cezarów. Co wcale nie przeszkadza, że w całym imperium, poza Rzymem, oddawano cesarzowi cześć boską, a jego posągi stały od Eufratu po Dunaj.

16 Boskość cesarza (2) Ale była to religia państwowa, ideologiczny zwornik cesarstwa, wyraz jedności i godności państwa. Najważniejsze miasta starały się o przywilej posiadania świątyni Augusta i Romy, a posągi „boskich cezarów” stały wszędzie. Boska cześć oddawana cesarzowi była kwestią urzędową, dotyczącą zarówno ludu, jak urzędników.

17 Boskość cesarza (3) Właśnie na tle ustawienia złotego posągu cesarza w Świątyni Jahwe wybuchały co pewien czas zamieszki w Judei, w tym dwa wielkie powstania, zakończone masakrą Żydów i ich rozproszeniem, o czym tak tragicznie opowiada Józef Flawiusz. Niemniej jednak Rzymianie byli bezsprzecznie najbardziej tolerancyjnym ludem szanującym cudze bóstwa, a Imperium Romanum może być przykładem daleko idącej wolności religijnej, o której nie słyszano gdzie indziej (również, później w średniowiecznej i nowożytnej Europie).

18 Boskość cesarza (4) Kolejna subtelność ma charakter religijny:Ofiary składano nie tyle osobie fizycznej, ile Geniuszowi tej osoby. Rzymianie, mimo synkretyzmu religijnego i zapożyczenia się u Greków, nigdy nie zmienili podstawy swych oryginalnych wierzeń, które były sprzeczne z grecką mitologią i powstały na innej zasadzie. Podstawą religii rzymskiej była wiara w bezcielesne opiekuńcze duchy, które opiekują się człowiekiem od narodzenia po śmierć.

19 Boskość cesarza (5) Do najbardziej znanych należą Lary (opiekujące się domem), czyli duchy dawnych przodków czuwających nad rodem i jego pomyślnością. Każda rodzina posiadała swój własny kult opiekuńczych duchów danego miejsca. Takich opiekunów miały także wsie, miasta i cały kraj (Lares publici, Lares Urbani, genius loci). Larom wznoszono na rozdrożach kapliczki (sacella), a w miastach budowano lararia na skrzyżowaniach ulic (umieszczano tam Lary w postaci figurek).

20 Boskość cesarza (6) GeniusŚciśle z ideą duchów opiekuńczych związany jest kult geniusza – ducha, który rodzi się wraz z każdym mężczyzną i przez całe życie sprawuje nad nim opiekę. Geniusz przedstawiany był jako młodzieniec w todze, z zasłoniętą twarzą, czarą i rogiem obfitości. Rzymianie byli bardzo pobożni, a ich pobożność (pietas) miała charakter urzędowy (stąd składanie ofiar Geniuszowi cesarza, co było obowiązkiem oficjalnym i gestem patriotycznym – chodziło bowiem o zapewnienie pomyślności sobie i współobywatelom).

21 Wyjście ze starożytnej roli (1)Zauważmy, że wszystkie wyliczone dotychczas fakty czy plotki zaczerpnięte z historyków rzymskich utrzymują cezara w ramach realiów jego czasów. Kaligula z wiersza Herberta podaje jednak jeszcze inne okoliczności, które powodują „wyjście ze starożytnej roli” i czynią go postacią współczesną. W tym kontekście ciekawa wydaje się wzmianka na temat ewentualnego ukrzyżowania Incitatusa.

22 Wyjście ze starożytnej roli (2)Tylko „dwudziestowieczny” cesarz mógłby okrutnie zażartować sobie z chrześcijan i ukrzyżować konia w celu jego deifikacji. Dla historycznego Kaliguli byłby to koncept raczej niejasny, zresztą chrześcijanie byli w owym czasie za mało ważni, aby im poświęcać tak wielką uwagę i szydzić z ich religii, poświęcając ukochanego konia.

23 Wyjście ze starożytnej roli (3)Podobnie wiedza Kaliguli, że Rzym upadł, przenosi postać w czasy późniejsze – przecież cesarz nie mógł wiedzieć co się stanie pół tysiąca lat później. Jednak mniejsze natężenie języka ideologii, jakim posługuje się bohater wiersza, słabiej odsyła do czasów nam współczesnych. Pewność dają jedynie objaśnienia, swego rodzaju „didaskalia” do monologu Kaliguli, które sugerują, że mamy wiek XX, skoro to Pan Cogito jest czytelnikiem starych kronik i podlega złudzeniu, iż słucha zwierzeń cesarza.

24 Hipotekst: Klisza kulturowaWizja świata wyłaniająca się z wierszy Herberta nie wydaje się specjalnie oryginalna: historia cezarów to historia „szaleństwa bogów” – „caesarenwahnsinn”. Termin ten – wprowadzony w XIX wieku przez niemieckiego lekarza dr Wiedermeistera – oznaczał rzekomą „psychiatryczną jednostkę chorobową”, która miała objaśniać stan ducha ludzi, którzy samowładnie mogli rządzić światem (co niewątpliwie musiało prowadzić do manii wielkości).

25 Cesarz Kaligula