1 KAMA RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE

2 LIRYKA JEDEN Z TRZECH PODSTAWOWYCH RODZAJÓW LITERACKICH OBEJMUJĄCY UTWORY, KTÓRYCH DOMENE STANOWIĄ PRZEDE WSZYTSKIM WEWNETRZNE PRZEŻYCIA, DOZNANIA, EMOCJE I PRZEKONANIA JEDNOSTKI PRZEKAZYWANE ZA POMOCĄ WYPOIEDZI MONOLOGICZNEJ O SILNYM NCECHOWANIU SUBIEKTYWNYM PODPORZADKOWANE FUNKCJI EKSPRESYWNEJ; CENTRALNYM ELEMENTEM UTWORU JEST PODMIOT LIRYCZNY („JA” LIRYCZNE), KTÓREGO UCZUCIA LUB MYSLI ORGANIZUJĄ TREŚĆ. ŹRÓDŁO: SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH, RED. JANUSZ SŁAWIŃSKI

3 LIRYKA OdaHymn PieśńTren ElegiaFraszka EpigramatEpitafium SonetPsalm ŹRÓDŁO: SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH, RED. JANUSZ SŁAWIŃSKI

4 PIEŚŃ - GENEZA - Pieśń to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej. - Według tradycji antycznej była ona jednym ze składników różnego rodzaju obrzędów religijnych. - Pełniła głównie funkcję muzyczną (pieśni ludowe). -Najstarsze przykłady pieśni możemy odnaleźć w Biblii “Pieśń nad pieśniami”. MILA

5 PIEŚŃ - CHARAKTERYSTYKA Prosta budowa. Rytmizacja. Instrumentalizacja zgłoskowa. Występowanie refrenów. Paralelizm ( podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań, wersów). Układ stroficzny. Tematyka pieśni : Religijne. Biesiadne. Filozoficzne. Miłosne. Chwalebne. Pasterskie.

6

7 WARTO WIEDZIEĆ Jedna z odmian tego gatunku rozwinęła się w kierunku epiki np. “Pieśń o Rolandzie” Na poezję europejską miały silny wpływ pieśni Horacego. Zawierał w nich idee stoicyzmu i epikureizmu. Potrafiły mieć różny charakter. Najbardziej znaną polską pieśnią jest “Bogurodzica” * Jan Kochanowski wzorował swoją twórczość na Horacym.

8 FRASZKA JAŚ

9 DEFINICJA Krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany, o różnorodnej tematyce, często humorystycznej lub satyrycznej. Często kończy się wyraźną puentą.

10 KLUCZOWE FAKTY ETYMOLOGIA o Z włoskiego frasca – gałązka, drobiazg, bagatela, błahostka. HISTORIA o Swoimi korzeniami sięga do starożytnego epigramatu, którego twórcą był Symonides z Keos. Były to krótkie napisy na kamieniach nagrobnych (epitafium) i przedmiotach codziennego użytku. o Do literatury polskiej fraszkę wprowadził Jan Kochanowski.

11 JAN KOCHANOWSKI Prekursorem pisania fraszek w języku polskim był Jan Kochanowski z Czarnolasu. Do dziś zachowało się ok. 485 fraszek jego autorstwa. Swoje fraszki pisał w tematyce żartobliwej ( „O doktorze Hiszpanie” ), refleksyjnej ( „O żywocie ludzkim” ), pochwalne, biesiadne( „Na Konrata” ), miłosne ( „Do Kasi” ). Bardzo znane fraszki Kochanowskiego to: „Na dom w Czarnolesie”, „ Na lipę”, „Raki”.

12 „NA LIPĘ” Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie, Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie. Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają, Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają. Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły. A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie, Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie. Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie.

13 EPIGRAMAT 1. KRÓTKI, DOWCIPNY UTWÓR POETYCKI O CHARAKTERZE AFORYSTYCZNYM LUB SATYRYCZNYM. 2. W STAROZYTNOŚCI WIERSZOWANY NAPIS NA POMNIKACH, GROBOWCACH ITP.

14 HYMN ODMIANA PIEŚNI O UROCZYSTYM, PODNIOSŁYM NASTROJU. JEST TO UTWÓR POCHWALNY, UKŁADNY I WYKONYWANY KU CZCI BÓSTWA (W GERCJI – APOLLINA, DIONIZOSA), BOGA, OSOBY LUB JEJ CZYNÓW, TAKŻE WYDARZEŃ. HYMN MOŻE RÓWNIEŻ SŁAWIC OTACZANE POWSZECHNIE SZACUNKIEM WARTOSCI I INSTYTUCJE, I WYRAŻAĆ POCZUCIE ODREBNOŚCI (OD INNYCH) I WSPÓLNOTY POMIEDZY CZŁONKAMI DANEGO NARODU – JEST TO WÓWCZAS HYMN NARODOWY.

15 TREN ODMIANA PIEŚNI ŻAŁOBNEJ UKSZTAŁTOWANA W STAROZYTNOŚCI. TREN POŚWIĘCANO ZMARŁEJ OSOBIE, CHWALĄC JEJ CZYNY, DOKONANIA, ZALETY I WYRAŻAJĄC ŻAL PO JEJ ODEJŚCIU. DO ANTYCZNEJ FORMY TRENU NAWIĄZYWALI POECI CZASÓW RENESANSU, NP.: Kochanowski.

16 EPIKA JEDEN Z TRZECH PODSTAWOWYCH RODZAJÓW LITERACKICH OBEJMUJĄCY UTWORY, KTÓRYCH: 1. świat przedstawiony ma charakter fabularny (fabuła); 2. narrator jest na zewnątrz świata przedstawionego; 3. podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja; PowieśćPamiętnik NowelaPrzypowieść OpowiadanieBajka EpopejaLegenda Baśń Mit ŹRÓDŁO: SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH, RED. JANUSZ SŁAWIŃSKI

17 LEGENDA 1. Wywodząca się z wczesnego średniowiecza opowieść o życiu świętych (apostołów, męczenników) lub innych niezwykłych postaci. W legendzie autentyczność miesza się z elementami fantastyki i cudowności. 2. Legenda potocznie to opowieść lub zbiór opowieści o postaciach historycznych, powstawaniu miast, państw czy narodów lub ważnych wydarzeniach z ich dziejów. Na ogół są opowiadane ustnie przed utrwaleniem ich na piśmie. Wiki

18 CZYM SIĘ CHARAKTERYZUJE LEGENDA Ma podstawy historyczne Zawiera wydarzenia fantastyczne Opowiada o ludziach

19 PRZYKŁADY POLSKICH LEGEND 1. Bazyliszek Ukazuje się tam fikcyjny stwór zamieniający ludzi w kamień wzrokiem, którego pokonuje człowiek. 2. Złota kaczka Złota kacza obdarowuje szewca sakiewką stu dukatów i obiecuje że jeśli wyda wszystko uczyni go bogatym człowiekiem. ]]]]]]]]]]]]]]]]

20 MIT Opowieść przekazująca najdawniejsze wyobrażenia o pochodzeniu świata i człowieka. Mity, właściwe wszystkim ludom starożytnym, przekazywane początkowo w formie ustnej, uzasadniały i tłumaczyły nie tylko postać świata, prawa natury, ale także sens praktyk magicznych i obrzędów religijnych.

21 BAŚŃ Odmiana bajki, właściwie "bajka magiczna" – jeden z fantastycznych gatunków epickich, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, przynależy do folkloru. Dominują w niej elementy fantastyki, opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach. Jula A.

22 BAJKA MAGICZNA (FANTASTYCZNA) zwana baśnią lub klechdą, jest najbardziej typowym i charakterystycznym okazem bajki ludowej, "bajką właściwą", jak się czasami mówi. Terminy, które się do niej stosuje, określają jej cechę podstawową, domieszkę lub nawet przewagę pierwiastków fikcyjnych, fantastycznych, cudownych, czy czarodziejskich nad realnymi, ludzkimi. Klechda – podanie ludowe wiążące się z miejscowymi wierzeniami, obyczajowością i tradycjami kulturalnymi. Zazwyczaj opowiada o legendarnej przeszłości regionu, niezwykłych wydarzeniach i postaciach czy osobliwościach krajobrazu.

23 BAŚNIE ANDERSENA Brzydkie Kaczątko Dziewczynka z Zapałkami Nowe Szaty Cesarza

24 Baśnie Andersena zawierają głęboki sens humanistyczny i mają uniwersalną, ponadczasową wartość. Zostały przetłumaczone na 80 języków Oryginalnym językiem był Duński.

25 ANDERSEN 1805r - 1875r Był z bardzo biednej rodziny : Ojciec zmarł kiedy miał zaledwie 11lat Udało mu się studiować tańca i teatru Pierwszy zbiór w 1835r.

26 PRZYPOWIEŚĆ Krótki utwór epicki (narracyjny) o podwójnym znaczeniu – dosłownym i ukrytym (domyślnym). Świat przedstawiony w przypowieści jest odbiciem rzeczywistości, ale ma odesłać czytelnika do sfery duchowej, nadprzyrodzonej. Interpretacja przypowieści polega na dotarciu do znaczenia ukrytego – prawdy wynikającej z opowiedzianej historii i zastanowienia się czytelnika nad własnym postepowaniem. Kluczem do interpretacji przypowieści jest odczytanie alegorii i symboli.

27 BAJKA krótki utwór zawierający morał (pouczenie) często wierszowany czasem żartobliwy jest rodzajem epiki choć posiada dużo cech lirycznych Gisia

28 BAJKA + MORAŁ Morał podany na początku – promythium; na końcu - epimythium Lub wnikający w treść bajki.

29 BOHATEROWIE zwierzęta ludzie zjawiska przedmioty które uosabiają typy ludzkie.

30

31 RODZAJE BAJEK narracyjna - zbliżona do noweli epigramatyczna - zbliżona do epigramatu

32 IGNACY KRASICKI Ignacy Krasicki urodził się w 1735 r. Najwybitniejszy literat polskiego oświecenia. Dostojnik kościelny, poeta, a także prekursor polskiej powieści. Był jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie i twórcą oraz jednym z redaktorów „Monitora” – wpływowego i opiniotwórczego czasopisma tego okresu Krasickiego wypada uznać za przedstawiciela nurtu klasycznego w poezji Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego Utwór jego, "Hymn do miłości ojczyzny", przez pewien czas pełnił funkcję nieoficjalnego hymnu Polski. Ignacy zmarł w Berlinie w 1801 roku

33 UTWORY KRASICKIEGO Hymn do miłości ojczyzny Bajki Satyry Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Myszeida Monachomachia Antymonachomachia

34 NOWELA jeden z najważniejszych gatunków epickich w Polsce okres rozwoju nowelistyki przypada na pozytywizm gatunek narodził się w Jonii (Azja Mniejsza), został rozwinięty i rozpowszechniony przez Greków model noweli nowożytnej powstał we Włoszech w epoce renesansu, np. Giovanni Boccaccio Zuzia

35 NOWELA NA PRZYKŁADZIE A…B…C… ELIZY ORZESZKOWEJ - CECHY CHARAKTERYSTYCZNE niewielkie rozmiary - np. A…B…C… jest krótkim utworem zajmującym niespełna 14 stron druku jeden wątek - opisuje historię skazania Joanny Lipskiej na nielegalne prowadzenie szkoły brak rozbudowanych opisów - jedynym szczegółowym opisem jest opis postaci Joanny Lipskiej, reszta opisów np. gmachu sądu jest bardzo pobieżna wyraźnie zarysowana akcja - akcja noweli A…B…C… dotyczy jedynie nauczania dzieci i konsekwencji tego czynu narrator w 3 osobie - cyt. „W jednym z większych miast wielkiego państwa Joanna Lipska codziennie przechodziła około gmachu, którego front teraz właśnie rozszerzano i przyozdabiano, najlżejszej uwagi na niego nie zwracając.” często występuje powtarzający się motyw, głównie o znaczeniu symbolicznym - „A… b… c…” opisywane wydarzenia mają swoje przyczyny i skutki - zamiłowanie do nauczania wyniesione z rodzinnego domu, nauczanie dzieci z okolicy, sąd i kara za nielegalne nauczanie, powrót do nauczania.

36 NOWELA NA PRZYKŁADZIE A…B…C… ELIZY ORZESZKOWEJ - CHARAKTERYSTYCZNA BUDOWA NOWELI ekspozycja - opis Joanny Lipskiej, przemyśleń na temat ojca, żałoby po nim i bieżącej sytuacji materialnej. rozwój fabuły - pomysł na nauczanie dzieci, wprowadzenie go w życie, zmiany w osobie Joanny Lipskiej punkt kulminacyjny - rozprawa sądowa za nielegalne nauczanie rozwiązanie akcji - pożyczenie przez brata pieniędzy na spłatę kary sądowej epilog - powrót do nauczania

37 POWIEŚĆ Najpopularniejszy gatunek epicki; utwór prozatorski i narracyjny (czyli zawierający narrację prozą)oraz fabularny (czyli posiadający fabułę). Od innych gatunków epickich, np.: noweli, powieść odróżnia się dużymi rozmiarami, które zawdzięcza rozbudowanej fabule, często wielowątkowej. Czas akcji powieści obejmuje zwykle dłuższy okres zycia bohaterów, czasem nawet kilka pokoleń. W rozwoju powieści wykształciły się jej liczne odmiany gatunkowe: powieść obyczajowa, podróżniczo – przygodowa, kryminalna, psychologiczna, fantastycznonaukowa itd..

38 POWIEŚĆ HISTORYCZNA - GENEZA Nowoczesna powieść historyczna narodziła się w XIX stuleciu, jednak jej początków badacze doszukują się już w starożytnych eposach. Za największego powieściopisarza uważa się Waltera Scotta. Mikołaj

39 CECHY POWIEŚCI HISTORYCZNEJ Narrator powieści historycznej opowiada głównie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Powieść opisuje zazwyczaj prawdziwe wydarzenia ale ma nieprawdziwych bohaterów.

40 POTOP Druga z powieści tworzących Trylogię Henryka Śieńkiewicza wydana w 1886 roku. Zawiera wydarzenia prawdziwe i nieprawdziwe. Prawdziwa-oblężęnie jasnej góry. Nieprawdziwa-wysadzenie armaty przez kmicica.

41 POWIEŚĆ DETEKTYWISTYCZNA Powieść detektywistyczna wywodzi się z powieści kryminalnej, jej początki sięgają XVIII i XIX. W tych czasach określano ją mianem literatury „groszowej”, „wagonowej” lub „kioskowej”. Stała się bardziej popularna dzięki twórczości Agaty Christie. Tematyką takiego utworu jest znalezienie sprawcy zbrodni opisanej w utworze. Filip

42 CECHY GATUNKU Swiat przedstawiony Zamknięty Świat jednoznaczny moralnie Bohater Detektyw-amator lub prywatny detektyw Fabuła Odwrócony porządek fabuły Liczne retrospekcje

43 POWSTANIE GATUNKU Prekursorem powieści detektywistycznej jest Edgar Allan Poe. Napisał trzy krótkie nowele o charakterze kryminalnym: Zabójstwo przy Rue Morgue, Tajemnica Marie Roget i Skradziony list. Te trzy opowiadania otworzyły powieści detektywistycznej drogę do sukcesu.

44 NAJBARDZIEJ CENIENI AUTORZY POWIEŚCI DETEKTYWISTYCZNEJ 1.Agata Christie 2.Arthur Conan Doyle 3.Edgar Allan Poe 4.Raymond Chandler 5.Dashiell Hammet

45 POWIEŚĆ SPOŁECZNO- OBYCZAJOWA

46 Charakteryzuje się oddaniem rzeczywistości. Podkreśla problemy społeczne, obyczajowe, ekonomiczne. Kevin

47 CECHY POWIEŚCI SPOŁECZNO- OBYCZAJOWEJ Realizm – jak najbardziej rzeczywiste wydarzenia. Wiele powieści, choć nie zawsze tak się dzieje, są oparte na faktach. Uwzględnienie typowych problemów, warunków, obyczajów życia. Bohater wykreowany jako przedstawiciel jakiegoś stanu, np. nastolatek. Nacisk na ukazanie społecznej motywacji działań bohaterów Obiektywizm Dokładne opisy Narrator wszechwiedzący(trzecioosobowy)

48 CECHY POWIEŚCI SPOŁECZNO- OBYCZAJOWEJ W POWIEŚCI „5 SEKUND DO IO” Problemy w społeczeństwie(Mika) – uzależnienie od gier komputerowych; samotność; ucieczka od świata rzeczywistego Mika – przedstawicielka uzależnionego nastolatka Realizm(tak jakby) – pomimo tego, że istnieje alternatywny świat, nie istnieją tam wyimaginowane stworzenia i wszystko jest zachowane w realistyczny sposób. Obiektywizm

49 DRAMAT JEDEN Z TRZECH PODSTAWOWYCH RODZAJÓW LITERACKICH OBEJMUJĄCY UTWORY PRZEZNACZONE DO REALIZACJI SCENICZNEJ, MAJĄCE NAJCZĘŚCIEJ CHARAKTER FABULARNY, A W PŁASZCZYŹNIE JEZYKOWEJ ODZNACZAJĄCE SIĘ ZDECYDOWANĄ DOMINACJA DIALOGU ŹRÓDŁO: SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH, RED. JANUSZ SŁAWIŃSKI

50 KOMEDIA KOMEDIA – gatunek dramatyczny o pogodnej treści, akcji obfitującej w wydarzenia, z pomyślnym dla bohatera zakończeniem, z elementami komizmu, czasami także karykatury, satyry i groteski, mający na celu wywołanie śmiechu u widza. Brak refleksji i komentarzy odautorskich. Tekst jest zbudowany z dialogów i podzielony na role. Matylda

51 RODZAJE KOMEDII 1.charakterów (Skąpiec Moliera) 2.sytuacyjna (Damy i huzary A. Fredry) 3. intrygi (Śluby panieńskie A. Fredry) 4. polityczna (Powrót posła J. U. Niemcewicza) 5. obyczajowa (Moralność pani Dulskiej G. Zapolskiej) 6.tragikomedia (Wizyta starszej pani F. Dürrenmatta)

52 ZEMSTA A. FREDRY JAKO KOMEDIA Komizm sytuacyjny -„bitwa” o mur, zrzucenie Papkina ze schodów, a także scena pisania listu (wszystkie te sceny rozśmieszają czytelnika) Komizm językowy - postacie dramatu mówią barwnym, a zarazem zabawnym językiem np. REJENT: "Ale Cześnik, gdy postrzeże, Iż na dudka wystychnięty, Może... może... strach mnie bierze, Apopleksją będzie tknięty... (Apopleksja to udar mózgu!) Niech się dzieje wola Nieba, Z nią się zawsze zgadzać trzeba"... CZEŚNIK,,mocium panie''

53 Komizm postaci - Papkin sławi swe bohaterstwo, chełpi się swoją walecznością, a tak naprawdę jest wielkim tchórzem. Cześnik gwałtowny, wybuchowy, śmieszny w kontraście z flegmatycznym Rejentem. Szczęśliwe zakończenie - dramat kończy się ślubem, wspólną ugodą, a także zaniechaniem sporu.

54 DRAMAT - CECHY Jeden z trzech rodzajów literackich Rodzaj sztuki na pograniczu teatru i literatury Tekst główny stanowią dialogi i monologi, a tekst poboczny to didaskalia, czyli uwagi od autora Współczesny dramat jest zbudowany z aktów, które dzielą się na sceny i odsłony Julia A.

55 DRAMAT ROMANTYCZNY Również dramat właściwy, czyli poważny utwór teatralny budujący napięcie także w inny sposób niż przez konflikt tragiczny Ukształtowany w okresie romantyzmu Cechy: Luźna kompozycja Brak zasady trzech jedności lub pięciu aktów Łączenie kategorii estetycznych Charakter niesceniczny

56 BALLADYNA – JULIUSZ SŁOWACKI Co łączy,,Balladynę’’ z dramatem romantycznym?

57 BALLADYNA – JULIUSZ SŁOWACKI Występowanie ponad trzech postaci Wielowątkowość Odstępy czasowe Różne miejsca akcji Łączenie kategorii estetycznych ( świat rzeczywisty i świat fantastyczny)