1 Kapitał ludzki a kapitał społeczny ” Kapitał ludzki to wiedza, zdolności oraz inne właściwe jednostce atrybuty ułatwiające tworzenie osobistego, społecznego oraz ekonomicznego dobrostanu” ( The Well-being of Nations. The role of Human and Social Capital, OECD 2001) Konieczne i niezbędne są wydatki publiczne na: ochronę zdrowia, edukację, przyuczenie do zawodu i możliwość poszerzania przez jednostki swych umiejętności, dostęp do informacji zawodowych i nie tylko, oraz badania naukowe.

2 Kapitał ludzki a kapitał społeczny Według tegoż raportu OECD kapitał ludzki, wiedza oraz kapitał społeczny są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się wzmacniające. „Kapitał ludzki i społeczny są ścisłe związane sposobem, w jaki instytucje polityczne i społeczne wpływają na społeczeństwo. Jednak poszczególne elementy należy staranie odróżniać, ponieważ: Kapitał ludzki znajduje się w ludziach; Kapitał społeczny znajduje się w relacjach społecznych; Polityczne, instytucjonalne i prawne uwarunkowania opisują zasady i instytucje, w których kapitał ludzki i społeczny działają”.

3 Typy Kapitału społecznego Kapitał wiążący,spajający, integracyjny (bonding) jest wewnątrz grupowym zasobem opartym na silnych więziach, z reguły nieformalnych. Pojęcie to odsyła nas do zbioru grup nieformalnych: rodzinnych, grup rówieśniczych, grup sąsiedzkich, wspólnot lokalnych. Jego ekskluzywny charakter ujawniać się może również w grupach formalnych np. korporacjach zawodowych stojących na straży partykularnych interesów grup zawodowych. Istotne jest podkreślenie jego roli w zakorzenieniu jednostek w systemie społecznym i tym samym roli jaką spełnia w konstruowaniu i wzmacnianiu tożsamości jednostek i grup społecznych.

4 Typy Kapitału społecznego kapitał pomostowy ( bridging), opisujący relacje jednostek i grup społecznych najczęściej w wymiarze horyzontalnym, umożliwiający poprzez konstruowane i podtrzymywane relacje korzystanie z zasobów innych grup społecznych. M.Woolcock i S. Szreter wyróżnia ponadto kapitał łączący, wertykalny (linking), który jest rozumiany jako sieć relacji pomiędzy jednostkami, grupami społecznymi a hierarchicznymi strukturami władzy i zarządzania o charakterze ponadlokalnym. „Innymi słowy, jest to kapitał jakim dysponuje jednostka z racji jej bezpośrednich powiązań z osobami zajmującymi ważne pozycje w strukturach władzy zarówno na poziomie mezo jak i makro.( Starosta 2012)

5 Istotne jest podkreślenie różnicy pomiędzy kapitałem wiążącym a pozostałymi typami kapitału. Ten pierwszy zasadza się na silnych więziach o charakterze osobowym, emocjonalnym bazujących na podzielanym przez uczestników grupy systemie wartości. Ma charakter ekskluzywny, wykluczający innych z uczestnictwa w zasobach oferowanych przez grupę. Odsyła nas najczęściej do grup nieformalnych oraz do takich grup formalnych, w których relacje/ sieci również odwołują się do owego aksjonormatywnego komponentu więzi. Na przykład grupy zawodowe, których istnienie i funkcjonowanie regulowane jest odrębnymi regulacjami prawnymi definiującymi oprócz praw i obowiązków również reguły dostępu np.: lekarze, adwokacji, notariusze itp.

6 Kapitał pomostowy i wertykalny definiuje jednostkę w roli publicznej: obywatela, członka wspólnoty politycznej gwarantującej jej określone prawa ale też i nakładające na uczestników wspólnoty obowiązki. W tym, a może przede wszystkim obowiązek działania na rzecz dobra wspólnego. Tak rozumiane kapitały społeczne w swych filozoficznych i makro teoretycznych założeniach bazują na konsensualnej wizji społeczeństwa, w której osiąganie partykularnych celów nie jest grą zero jedynkową. Współpraca przynosi korzyści doraźne lub odłożone w czasie wszystkim lub części uczestników sieci.

7 Generalnie zatem w koncepcji kapitału społecznego próbuje się opisać prywatny i publiczny wymiar kooperacji jednostek, tworzących względnie trwałą sieć powiązań dzięki którym jednostki/ grupy społeczne maksymalizują partykularne korzyści i zarazem ich działania tworzą pożądany ład społeczny.

8 W analizach kapitału społecznego wskazuje się najczęściej na jego odmienne charakterystyki w zależności od charakteru zbiorowości terytorialnych: wieś vs miasto. Podkreśla się również iż płeć ma silnie różnicujący wpływ na uczestnictwo w sieciach adekwatnych dla dyskutowanych typów kapitału społecznego: mężczyźni relatywnie częściej są członkami partii politycznych, związków zawodowych, stowarzyszeń hobbystycznych i gospodarczych. Kobiety częściej wchodzą w struktury wiążące rodzinę z szerszym układem instytucjonalnym: rady szkolne, rady parafialne, Koła Gospodyń Wiejskich. Innymi słowy role matki, żony, gospodyni domowej w istotny sposób warunkują sieć relacji społecznych tworzonych i podtrzymywanych przez kobiety.

9 Kapitał wiążący; więzi i relacje krewniacze nie są zredukowane do rodziny małej. Mają szerszy wymiar i wykraczają przestrzennie poza miejsce zamieszkania. Jest to efekt migracji przestrzennych w części wymuszonej w okresie PRL przepisami o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, w części aspiracjami coraz lepiej wykształconych mieszkańców wsi nie znajdujących obiektywnych możliwości ich realizacji w strukturach funkcjonalnych wiejskich i miejsko-wiejskich gmin województwa. Siła zobowiązań moralnych wewnątrz tak rozumianej grupy krewniaczej powoduje, że członkowie tych grup mogą liczyć na pomoc, wsparcie w trudnych sytuacjach życiowych. Ma to istotne znaczenie dla sytuowania się ludzi starych w środowisku wiejskim. Więzi sąsiedzkie są relacjami stwarzającymi pole do kooperacji w rozwiązywaniu problemów funkcjonalnych gospodarstw domowych, w sąsiedzkiej pomocy w gospodarstwach rolnych, jak również w dostępie do niezbędnych usług, które w środowisku wiejskim nadal mają charakter nieformalny.

10 Kapitał wiążący; Grupy towarzysko-przyjacielskie pełnią, poza możliwościami spędzania wolnego czasu podobne do grup sąsiedzkich funkcje. Konieczne jest podkreślenie wzajemnego nakładania się, przenikania tych grup, na przykład grupę sąsiedzką mogą stanowić bliżsi lub dalsi członkowie rodziny mieszkańca wsi i zarazem mogą oni wchodzić do grupy rówieśniczej, towarzysko-przyjacielskiej w której konkretny mieszkaniec wsi uczestniczy. Generalny wniosek: sieć relacji nieformalnych tworzących grupy i kręgi o charakterze wspólnotowym silnie zakorzenia mieszkańca wsi w społeczności lokalnej, dając mu w przypadku trudnych sytuacji życiowych, zdarzeń losowych niezbędne wsparcie materialne i społeczne.

11 Kapitał pomostowy Tradycyjne formy stowarzyszeń sięgające jeszcze czasów PRL;są representowane przez OSP, Koła Gospodyń Wiejskich Uczestnictwo w organizacjach wspierających system edukacyjny, funkcjonowanie wspólnot religijnych, w tym grupach realizujących poza religijne funkcje parafii: rady szkolne, rady parafialne, grupy pomocowe niepełnosprawnym, przewlekle chorym, samotnym w podeszłym wieku itp. Uczestnictwo w przypadku rolników w branżowych organizacjach skupiających poszczególne kategorie producentów rolnych; począwszy od tzw. działów specjalnych a na specjalizujących się w uprawach roślin oleistych, buraku cukrowym, zbożach producentach rolnych

12 Kapitał pomostowy Grupach producentów rolnych o różnych formach organizacyjnych, łączących rolników dla maksymalizowania korzyści ekonomicznych wynikających z efektu skali, wzmacniających ich siłę negocjacyjną itd., itd. a które generalnie mogą korzystać w swym działaniu z funduszy strukturalnych adresowanych do producentów rolnych. Według danych urzędowych było ich w sierpniu 2015 roku 130 w województwie dolnośląskim. Brak jest badań nad funkcjonowaniem grup producenckich, a przede wszystkim nad ich biografią ekonomiczną, trwaniem w czasie. Empirycznie trudno zweryfikować funkcjonujące w dyskursie publicznym twierdzenie, że grupy producentów rolnych są jedną z możliwych form ” wyciskania brukselki”, zapewnienia sobie dopływu środków finansowych i trwają one tak długo jak długo mogą uzyskiwać owe finansowe wsparcie. Po czym, zakładane są przez rolników nowe by owe wsparcie finansowe znów uzyskać.

13 Kapitał pomostowy Lokalne Grupy Działania- ich liczba na terenie województwa dolnośląskiego jest niewielka. Badania empiryczne dotyczące LGD, o ile się nie mylę prowadzone były pod koniec XX wieku. Obecnie możemy odwołać się do badań zrealizowanych w innych rejonach kraju. Wynika z nich, zgodnie z teorią instytucjonalizacji zrzeszeń K.Z. Sowy, że następuje w nich biurokratyzacja, formalizacja, wzrasta w nich rola władz samorządowych, przestają być oddolnym ruchem, oddolną inicjatywą. Po części za ten stan rzeczy odpowiada nadmierna regulacja prawna ich działania. Uczestnictwo mieszkańców wsi uzyskujących dochody z pracy pozarolniczej, podobnie jak miejskiego salariatu w związkach zawodowych i organizacjach branżowych. Mają one wymiar ponadlokalny i ponadregionalny i praktycznie sprowadzają się do płacenia składek ewentualnie do uczestnictwa w zorganizowanych formach protestów pracowniczych.

14 Kapitał wertykalny Uczestnictwo w systemie partyjnym: członkostwo w partiach politycznych i ich lokalnych strukturach. Uczestnictwo w samorządzie terytorialnym: gminnym, powiatowym, wojewódzkim. Sieć relacji, powiązań formalnych jak i nieformalnych pomiędzy jednostkami a lokalnymi i ponadlokalnymi strukturami władzy i zarządzania: systemem instytucjonalnym państwa i strukturami samorządowymi. Kapitał wertykalny zdaje się być w polskich warunkach najmniej stabilny, każdorazowo możliwość jego tworzenia zależy od konstelacji powyborczych i wynikających z nich zmianach na istotnych pozycjach w strukturze władzy i zarządzania. Względna stabilność polityczna warunkuje trwanie w czasie wytworzonych sieci powiazań, jej brak powoduje ich zmienność. Istotne jest podkreślenie, używając innego języka sieci klientelistyczne tworzone są przez szeroko rozumianą władze publiczną, zatem tworzona sieć nie jest w pełni ruchem oddolnym. Co najwyżej niektórzy obywatele, grupy mają większą lub mniejszą zdolność wejścia w tego rodzaju sieci powiązań.

15 Kapitał wertykalny Jest kwestią do dalszych badań, na ile powiązania wertykalne wykorzystywane są przede wszystkim do realizacji partykularnych interesów: począwszy od atrakcyjnego zatrudnienia a skończywszy na korzystnych dla siebie rozstrzygnięciach spraw/ interesów wymagających decyzji władzy publicznej, na ile zaś kapitał łączący wykorzystywany jest dla rozwiązywania istotnych problemów społecznych, ekonomicznych, funkcjonalnych ujawniających się na poziomie zbiorowości terytorialnych lub ich części. Odrębną kwestią jest zaufanie i jego poziom do władz samorządowych, państwowych i systemu instytucjonalnego pozostającego w ich dyspozycji.

16 Kapitał społeczny w miastach W przypadku miast dysponuję danymi z badań zrealizowanych w ramach projektu Wrocławska Diagnoza Społeczna 2010 oraz badaniami kapitału społecznego mieszkańców Polkowic. W tych pierwszych zrealizowano wywiady z 5000 mieszkańców Wrocławia (Błaszczyk, Kłopot, Kozdraś, Problemy społeczne w przestrzeni miasta Raport z badań socjologicznych nad wrocławskimi gospodarstwami domowymi. Wrocław 2009.), w tych drugich badaniami ankietowymi objęto 581 gospodarstw domowych ( Kłopot, Kozdraś, Trojanowski, Kapitał społeczny mieszkańców Polkowic Studium socjologiczne. Polkowice 2012).

17 Kapitał wiążący mieszkańców miast Kręgi towarzyskie i przyjacielskie Mieszkańcy Wrocławia jak i Polkowic podtrzymywali relacje przyjacielskie, koleżeństwie z reguły z niewielką liczba osób. Ponad połowa respondentów z Polkowic deklarowała relacje z nie więcej niż czterema osobami, pozostawało w relacjach koleżeńsko-przyjacielskich z 4-5 osobami, a niewiele więcej niż 15% badanych, to grupa pozostająca w relacjach towarzyskich z 7 do 10 osobami. Z badań wrocławskich wynika, że krąg przyjaciół, kolegów jest nieco większy; zazwyczaj 10 do12 osób. W porównaniu z badanymi mieszkańcami Polkowic również częstotliwość kontaktów była wyższa.

18 Częstotliwość spotkań towarzyskich wrocławianiepolkowiczanie Co najmniej raz w tygodniu22,727.0 Kilka razy w miesiącu40,526,2 Raz w miesiącu22,516,4 Kapitał wiążący mieszkańców miast

19 Aktywne uczestnictwo w grupach i kręgach towarzyskich determinowane było najsilniej przez status rodzinny. Osoby młode, wolne tworzyły gęstą sieć relacji towarzyskich. Wraz z zawarciem związku i pojawieniem się dzieci obserwujemy wycofywanie się z życia towarzyskiego. Osoby po przejściach małżeńskich: rozwiedzione, w separacji, owdowiałe albo separują się od otoczenia, albo też rozbudowują relacje towarzyskie. Również wraz z trwaniem małżeństwa, usamodzielnianiem potomstwa następuje odbudowa relacji koleżeńskich.

20 Kapitał wiążący mieszkańców miast Stosunki sąsiedzkie: Wspólne zamieszkiwanie tworzyło szansę na związywanie bliższych relacji sąsiedzkich, przybierających różną postać: od sąsiedztwa konwencjonalnego (dzień dobry), poinformowanego: coś wiemy o sąsiadach, poprzez sąsiedztwo świadczeniowe do sąsiedztwa towarzyskiego. Z badań wrocławskich wynika, że w relacje świadczeniowe i relacje towarzyskie wchodzono najczęściej z jednym do dwu gospodarstw domowych.

21 Kapitał wiążący mieszkańców miast Stosunki sąsiedzkie: Więź krewniacza, towarzyska, sąsiedzka poza osobowymi i emocjonalnym wymiarami ma również aspekt rzeczowy i funkcjonalny tworzy sieć wymian o różnym natężeniu pomiędzy uczestnikami tych relacji. Dotyczy ona najczęściej spraw związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, opieki na dziećmi, napraw sprzętu, pomocy w remontach itp. Istotne jest to, że omawiane grupy wspólnotowe są grupami darzonymi dużym zaufaniem, służą pomocą w rozwiązywaniu bieżących spraw dnia codziennego, a przede wszystkim są pomocne w trudnych problemach: deficytów finansowych, przewlekłych chorób, kłopotów wychowawczych z dziećmi, czy konfliktów małżeńskich i rodzinnych.

22 Uogólniony poziom zaufania Analiza czynnikowa wydobyła trzy zasadnicze wymiary zaufania: a)zaufanie wobec do obcych, b)drugi wymiar sprowadzał się do zaufania dotyczącego sprawiedliwej kolektywnej, demokratycznej dystrybucji dóbr publicznych, c)trzeci wyrażał poczucie dysfunkcji systemu instytucjonalnego. Ujawniła się tendencja, że osoby o wyższych pozycjach zawodowych są bardziej skłonne ufać obcym, mają większe zaufanie do systemu politycznego i instytucjonalnego oraz częściej są przeświadczeni o sprawiedliwej dystrybucji dóbr publicznych. Podobnie wpływa wykształcenie badanych; im wyższy był ich kapitał kulturowy, tym wyższa akceptacja systemu politycznego i instytucjonalnego, wyższe przekonanie o sprawiedliwej dystrybucji dóbr oraz wyższy poziom zaufania do obcych.

23 Zaufanie do władz i instytucji lokalnych. Władza publiczna reprezentowana przez: Prezydenta Wrocławia, Radę Miasta, Urząd Miasta, Policję, Sąd cieszyła się zaufaniem ponad połowy badanych. Wysokim zaufaniem ( 52.3% wskazań raczej można ufać i zdecydowanie można ufać) darzono również fundacje, stowarzyszenia, organizacje zajmujące się działalnością charytatywną. Nieco mniejszym zaufaniem cieszył się wrocławski MOPS oraz parafie. Najniższym zaufaniem z kolei darzyli wrocławianie : publiczną służbę zdrowia, lokalne gazety, lokalną TV i rozgłośnie radiowe, Urząd Pracy. Wskaźniki procentowe mieściły się w przedziale33.3% do38.%. Obserwacje w badaniach wrocławskich jak też i w Polkowicach potwierdzają generalną zasadę, że wraz ze wzrostem odległości od środowiska lokalnego maleje „promień zaufania”. Ufamy tym ludziom i instytucjom, które są najbliżej nas.

24 Teza, która wynika nam z badań dwu serii Wrocławskiej Diagnozy Społecznej” 2010, 2014 oraz badań w Polkowicach: im lepiej zarządzany jest system miejski, tym niższy poziom uczestnictwa w działaniach prospołecznych mieszkańców. Mieszkańcy są w stanie zorganizować się kiedy ich jakieś potrzeby w miejscu zamieszkania są deprywowane, lub działania władz naruszają ich interesy: przykład protestów skutecznych mieszkańców „Wielkiej Wyspy” dotyczących przebiegu obwodnicy. Tylko w nielicznych wyjątkowych przypadkach kwestie ogólne na przykład: pomnik Chrobrego aktywizują część mieszkańców doprowadzając do powstania społecznej organizacji.