1 Kierunki zmian w polskiej edukacji zainicjowane reformą to m. inKierunki zmian w polskiej edukacji zainicjowane reformą to m.in. wzmocnienie wychowawczej i profilaktycznej funkcji szkoły poprzez szersze uwzględnienie w podstawie programowej zadań wychowawczo-profilaktycznych, poszerzenie problematyki edukacji dla bezpieczeństwa oraz ustalenie zakresu treści nauczania i liczby godzin przeznaczonych na zajęcia poszczególnych przedmiotów – umożliwiających nauczycielom rozwijanie umiejętności pracy zespołowej uczniów, rozwiązywanie problemów i realizację projektów edukacyjnych.

2 Program wychowawczo- profilaktyczny szkoły Opracowywanie i ewaluacjaAutorzy: prof. dr hab. Zbigniew B. Gaś dr Wiesław Poleszak

3 Kluczowe pytania dotyczące SPW-P ćwiczenie• Po co nam program SPW-P? • Co to jest program SPW-P? • Kto go ma tworzyć?

4 Twórcy reformy akcentują wychowawczą rolę szkoły i znaczenie zaangażowania rodziców; precyzują sposób rozumienia wychowania i profilaktyki oraz ich wzajemnych relacji), podkreślają potrzebę diagnozy zapotrzebowania na działania o charakterze profilaktyczno-wychowawczym; obligują szkoły do poszerzenia grona odbiorców profilaktyki o nauczycieli i rodziców; wskazują na konieczność systematycznej ewaluacji prowadzonych działań i wykorzystywania jej wyników do modyfikowania jakości pracy wychowawczo- profilaktycznej szkoły. Założone działania i procedura zapewniają autonomię każdej szkoły w tworzeniu własnego programu działań wychowawczych i profilaktycznych.

5 Program wychowawczo- profilaktycznyNarzędzie regulując działania wychowawcze i profilaktyczne w środowisku szkolnym, spełniające następujące warunki: jego opracowaniem powinni zająć się specjaliści szkolni (nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy szkolni) pod kierownictwem szkolnego lidera (dyrektora), zawarte w nim działania powinny być uporządkowane, tzn. logicznie prowadzić poprzez zadania do celów, które szkoła chce osiągnąć, każdy program powinien zawierać zbiór treści i działań, realizacja powyżej wymienionych treści i działań powinna prowadzić do zamierzonych, konkretnych zmian w jakości funkcjonowania uczniów.

6 Elementy programu • uzasadnienie jego potrzeby• szczegółowe cele i zadania • ustrukturalizowane treści • zalecenia dotyczące organizacji i sposobu realizacji programu (m. in. kompetencje realizatorów) • określone środki dydaktyczne • wykaz literatury dla uczestnika i realizatora • procedurę badania efektywności programu • kosztorys realizacji programu

7 Wyjściowe zasoby szkółwiedza oraz kompetencje wychowawcze i profilaktyczne nauczycieli doświadczenie w opracowywaniu szkolnego programu wychowania (SPW) i szkolnego programu profilaktyki (SPP) doświadczenie w działaniach ewaluacyjnych angażowanie rodziców w kształtowanie jakości życia szkolnego współpraca z lokalnym środowiskiem współpraca z instytucjami i organizacjami wspierającymi działania wychowawcze i profilaktyczne w szkole krytyczne podejście do przyjmowanych w szkole rozwiązań koncepcyjnych w zakresie wychowania oraz profilaktyki

8 Podstawowe założenia PW-PS (1)ZAŁOŻENIE 1. Celem wychowania realizowanego w szkole jest uczeń/wychowanek dojrzały na miarę fazy rozwojowej, w której się znajduje. Dojrzałość osiąga się w czterech sferach: fizycznej, psychicznej (w tym między innymi emocjonalnej i intelektualnej), społecznej oraz duchowej. ZAŁOŻENIE 2. Cele powyższe osiągane są w drodze działań wychowawczych, gdzie „wychowanie„ to proces wspierania wychowanka w rozwoju angażujący dwie osoby wychowawcę i wychowanka wspierający ucznia / wychowanka, dzielące się odpowiedzialnością: wychowawca odpowiada za tworzenie warunków do rozwoju, zaś wychowanek za korzystanie z istniejących warunków w celu realizacji zadań rozwojowych. ZAŁOŻENIE 3. Ograniczona skuteczność działań wychowawczych oraz współwystępujące czynniki ryzyka negatywnie oddziałujące na wychowanka sprawiają, że cele wychowawcze są zagrożone lub wręcz niemożliwe do osiągnięcia. Wtedy konieczne staje się podejmowanie działań profilaktycznych, gdzie „profilaktykę” należy rozumieć jako interwencję wzmacniającą, korygującą i uzupełniającą wychowanie.

9

10 Osoba wspierająca – czyli nauczyciel.świadomość siebie i swojego systemu wartości, doświadczanie emocji dostarczanie wspomaganemu wzorców zachowań zainteresowanie ludźmi i problemami społecznymi, urzeczywistnianie zasad etycznych poczucie odpowiedzialności

11 Podstawowe grupy umiejętności wykorzystywane do wspierania wychowanka w rozwojuumiejętności służące rozumieniu wychowanka i okazywaniu mu zrozumienia, które stanowią podstawę relacji wychowawczej i umożliwiają osobiste spotkanie dwóch różnych osób; umiejętności służące zapewnianiu wychowankowi komfortu potrzebnego do budowania poczucia bezpieczeństwa, które umożliwiają wychowankowi wspieranemu przez wychowawcę podjąć ryzyko zmiany; umiejętności sprzyjające pozytywnemu działaniu wychowanka i wprowadzaniu przez niego zmian w swoim zachowaniu, dzięki którym wychowanek realizuje zadania rozwojowe, dzięki czemu cele wychowawcze zostają osiągnięte

12 Specjaliści są zasadniczo zgodni, że kluczową rolę w procesie dojrzewania wychowanka odgrywają:doświadczanie przez wychowanka zrozumienia i akceptacji ze strony wychowawcy; poczucie więzi uczuciowych z wychowawcą; otwartość we wzajemnych relacjach wychowawcy i wychowanka; wzajemny szacunek wychowawcy i wychowanka; świadomość granic w życiu i rozwoju; dzielenie się odpowiedzialnością za osiąganie zmian w procesie wychowania.

13 Zagrożenia dla procesu wychowania ilustruje poniższy schemat.

14 Czym są działania profilaktyczne w szkole?Wśród różnych definicji profilaktyki w odniesieniu do potrzeb szkoły jest koncepcja Zbigniewa B. Gasia przyjmująca, że profilaktyka to kompleksowa interwencja kompensująca niedostatki wychowania, która obejmuje równolegle trzy obszary działania: wspomaganie wychowanka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi jego prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu (czyli budowanie odporności i konstruktywnej zaradności); ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia; inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi oraz umożliwiają prowadzenie zdrowego stylu życia.

15 Tak rozumiana profilaktyka powinna spełniać 10 podstawowych zadań, takich jak:dostarczanie wszystkim odbiorcom wiarygodnych informacji na temat warunków zdrowego życia i występujących zagrożeń – chociaż posiadanie informacji nie gwarantuje jeszcze ich wykorzystywania, to brak wiedzy z tego zakresu wyklucza możliwość wzięcia odpowiedzialności za własne wybory; kształtowanie prozdrowotnych wzorców konsumpcyjnych – bowiem dostępność wszelakich dóbr konsumpcyjnych odpowiadających na potrzeby człowieka wymaga rozwijania mechanizmów samokontroli opartych na wartościach; kształtowanie umiejętności intrapsychicznych (dojrzewanie i kontrolowaniem. in. emocji, motywacji, procesów poznawczych, wolicjonalnych czy samooceny) – ponieważ człowiek, który nie radzi sobie ze sobą, nie jest w stanie poradzić sobie z wyzwaniami zewnętrznego świata; kształtowanie umiejętności interpersonalnych – albowiem współczesny nastolatek (choć nie tylko on) coraz częściej wyłącza się z bezpośrednich kontaktów z drugim człowiekiem, do lapidarnej komunikacji wykorzystuje media elektroniczne, a realną bliskość zamienia na życie w świecie wirtualnym;

16 kształtowanie umiejętności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów, które okazują się bezcenne, mimo iż współczesny świat (także w sferze edukacji) nastawiony jest na rozwijanie myślenia i działania schematycznego (tzw. testomania), a nie samodzielnego i twórczego; rozwijanie więzi z grupą społeczną – coraz częściej mamy bowiem do czynienia z przypadkami izolacji od grupy, bezwzględnej rywalizacji (tzw. rankingomanii) czy wymuszaniem na słabszych korzystnych dla siebie działań i rozwiązań (na każdym poziomie relacji); uczenie odpowiedzialności, albowiem człowiek (zwłaszcza niedojrzały) ma naturalną potrzebę posiadania praw, a nie można z nich korzystać, jeśli nie jest się osobą odpowiedzialną (czyli akceptującą skutki własnych wyborów i działań); rozwijanie środowiska szkolnego i rodzinnego – gdyż są to dwa podstawowe obszary, w których odbywa się rozwój i dojrzewanie uczniów, a konstruktywny rozwój może zachodzić jedynie w rozwijającym się środowisku, zaś dojrzewanie – w środowisku dojrzałym; kształtowanie w środowisku szkolnym norm i reguł sprzyjających zdrowemu życiu i rozwojowi oraz eliminujących możliwość wystąpienia działań dysfunkcjonalnych – brak jednoznacznych granic uniemożliwia nabywanie kontroli własnego zachowania i rozwijanie odpowiedzialności; wczesne rozpoznawanie zagrożeń, diagnozowanie dysfunkcji oraz budowanie sieci wsparcia i pomocy dla osób i grup wysokiego ryzyka – ponieważ brak wczesnej i skutecznej interwencji prowadzi do rozwoju problemów.

17 Działania profilaktyczne prowadzone w środowisku szkolnym powinny spełniać standardy obowiązujące w nowoczesnej profilaktyce planowanie programu działań profilaktycznych jasno określone cele i zadania programu profilaktycznego różnorodność działań uwzględniona w programie działań, czyli: strategii informacyjnych, strategii edukacyjnych, strategii wczesnej interwencji, strategii działań alternatywnych, strategii zmian środowiskowych oraz strategii zmian przepisów społecznych); zróżnicowane grono odbiorców programu ocenę programu działań profilaktycznych pod kątem jego skuteczności integrację programu działań profilaktycznych z innymi działaniami promującymi zdrowie skoncentrowanie programu działań profilaktycznych na całej społeczności szkolnej długofalowe działanie programu działań profilaktycznych powtarzalność przedsięwzięć zawartych w programie działań profilaktycznych promocja programu działań profilaktycznych w środowisku szkolnym i poza nim.

18 Droga od wychowania do profilaktyki w działaniach szkolnych

19

20 ćwiczenie Proszę zdefiniować ważne wartości i dobrać wskaźniki

21 Kluczową rolę w budowaniu środowiska szkolnego sprzyjającego wychowaniu i profilaktyce pełnią nauczyciele. Nauczyciel (nawet jeśli nie jest tego świadom) pełni cztery funkcje. Pierwszą jest funkcja modelowa Drugą jest funkcja dydaktyczna Trzecią stanowi funkcja instruktażowa Czwartą jest funkcja wychowawcza Żaden nauczyciel nie może jednak działać skutecznie w pojedynkę – do trudnych zadań, jakimi są wychowanie i profilaktyka, potrzeba sprawnego zespołu.

22 wychowanie to proces wspierania wychowanka w rozwoju angażujący dwie osoby: wychowawcę (np. rodzica, nauczyciela, duszpasterza, sąsiada, starszego kolegę/koleżankę) oraz wychowanka (dziecko/nastolatka); pozostające w osobowej relacji (których spotkanie oparte jest na poszanowaniu godności osobowej zarówno wychowawcy, jak i wychowanka); współdziałające w osiąganiu celów wychowawczych tj. pełnej dojrzałości w czterech podstawowych sferach: fizycznej, psychicznej – w tym m.in. emocjonalnej i intelektualnej – społecznej i duchowej. dojrzałość fizyczną należy rozumieć jako prowadzenie zdrowego stylu życia, dojrzałość psychiczną – jako ponoszenie odpowiedzialności za siebie i współodpowiedzialności za innych oraz otaczający świat, dojrzałość społeczną – jako konstruktywne pełnienie ról społecznych, a dojrzałość duchową – jako posiadanie konstruktywnego systemu wartości oraz poczucia sensu życia i istnienia człowieka; dzielące się odpowiedzialnością: wychowawca odpowiada za tworzenie warunków do rozwoju, zaś wychowanek za korzystanie z istniejących warunków w celu realizacji zadań rozwojowych.

23 ZAŁOŻENIE 4. Uwzględniając zróżnicowaną sytuację w różnych szkołach i placówkach oraz związany z tym niejednakowy poziom kompetencji i stopień przygotowania do wdrożenia zmodyfikowanych ustawowo wyzwań związanych z opracowaniem i realizacją programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły (PW-PS), można wyróżnić trzy ścieżki działania: 1. W szkołach, w których działania wychowawcze i profilaktyczne miały głównie charakter incydentalny i deklaratywny, wskazane jest opracowywanie od podstaw pełnego PW-PS opartego na rzetelnej diagnozie, a po pierwszym roku jego realizacji – przeprowadzenie pełnej ewaluacji podjętych działań. 2. W szkołach, w których działania wychowawcze i profilaktyczne miały charakter systemowy, ale pozbawione były rzetelnych badań ewaluacyjnych, wskazane jest opracowanie i realizacja strategii ewaluacyjnej obowiązujących aktualnie SPW i SPP, z wykorzystaniem uzyskanych wyników do budowy PW-PS. 3. W szkołach, w których systematycznie prowadzone były działania ewaluacyjne przedsięwzięć wychowawczych i profilaktycznych, ich wyniki stanowią wartościowy materiał diagnostyczny do opracowania PW-PS.

24 Procedura opracowywania programu wychowawczo-profilaktycznego szkołyETAP 1. Sformułowanie sylwetki absolwenta szkoły ETAP 2. Analiza dotychczasowych działań wychowawczych i profilaktycznych szkoły ETAP 3. Konstruowanie strategii wychowawczo profilaktycznej szkoły ETAP 4. Opracowanie strategii ewaluacyjnej ETAP 5. Konstruowanie planów wychowawczo – profilaktycznych klas (na bazie PW-PS)

25 Opracowywanie programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły (1/5): Sylwetka absolwenta szkoły1.Poznanie uwarunkowań formalnoprawnych 2. Poznanie oczekiwań rodziców 3. Ocena potencjałów i możliwości rozwojowych uczniów 4. Analiza uwarunkowań lokalnej społeczności 5. Bilans zasobów szkolnych 6. Debata w gronie pedagogicznym nad sformułowaniem sylwetki absolwenta szkoły

26 Krok 1. Poznanie uwarunkowań formalno-prawnychWiodące dokumenty w tym zakresie to: • Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (zwłaszcza art. 72); • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka; • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych; • Konwencja o Prawach Dziecka; • Ustawy i rozporządzenia MEN (zwłaszcza Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo Oświatowe oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej); • Karta Nauczyciela; • Programy narodowe i krajowe w zakresie profilaktyki i promocji zdrowia itd.

27 Krok 2. Poznanie oczekiwań rodziców• Jakie są kluczowe cele wychowawcze stawiane przez rodziców w procesie wychowawczym? • Jakie mają oczekiwania i zamierzenia związane z przyszłością ich dziecka? • Jakie mają oczekiwania w stosunku do szkoły i szkolnych specjalistów w zakresie wspomagania rozwoju dziecka?

28 Ćwiczenie Obszary badania oczekiwań rodziców:Sfera: fizyczna, emocjonalna, intelektualna, społeczna, duchowa Pytania jakie chcemy zadać.

29 Krok 3. Ocena potencjałów i możliwości rozwojowych uczniów• Jaki jest aktualny poziom rozwoju uczniów w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, społecznej i duchowej? • Jaki jest ich potencjał w wyżej wymienionych sferach (w tym uzdolnienia, trudności w nauce i funkcjonowaniu)? • Jakie są ich wizje rozwojowe i plany życiowe (w zakresie edukacji, rozwoju zawodowego, osiągnięć życiowych)?

30

31 Krok 4. Analiza uwarunkowań lokalnej społeczności• Jacy ludzie, instytucje, organizacje, itd. Wspierają dzieci i młodzież w rozwoju na poziomie społeczności lokalnej (np. zaangażowani i współpracujący ze szkołą rodzice, szeroki wachlarz zajęć pozalekcyjnych itp.)? • Jakich obywateli potrzebuje lokalna społeczność, aby funkcjonować lepiej? Jakie obszary należy wzmocnić w środowisku, aby skuteczniej wychowywało i wspierało w rozwoju? W czym tkwi potencjał lokalnej społeczności?

32 Krok 5. Bilans zasobów szkolnych• Co my wnosimy jako ludzie – jakimi zasobami ludzkimi dysponujemy? • Jakie jest przygotowanie merytoryczne nauczycieli do podejmowania działań wychowawczych i profilaktycznych (zarówno przygotowanie podstawowe, jak i specjalistyczne kwalifikacje do prowadzenia specyficznych działań wychowawczych czy profilaktycznych)?; • Jakie mamy zasoby materialne (np. boiska szkolne, pracownie, sala gimnastyczna)?; • Jakie mamy zasoby techniczne (np. profesjonalna scena, wyposażenie pracowni)?; • Jakie mamy zasoby organizacyjne (np. teatr młodzieżowy, wolontariat uczniowski)?

33 Krok 6. Debata w gronie pedagogicznym nad sformułowaniem SYLWETKI ABSOLWENTA SZKOŁYPrzy opracowywaniu sylwetki absolwenta należy odpowiedzieć na następujące pytania: wobec kogo prowadzone są działania wychowawcze i profilaktyczne (jaki jest typowy uczeń szkoły?)?; kto ma opuścić mury szkoły (jaki powinien być absolwent szkoły?)?; jakich obywateli chcemy mieć w kraju (w jaki sposób uczeń ma funkcjonować jako dorosły, dojrzały człowiek i obywatel kraju?)?

34 SYLWETKA ABSOLWENTA

35 Opracowywanie PW-PS (2/5): Analiza dotychczasowych działań szkoły1. Diagnoza jakości funkcjonowania uczniów 2. Identyfikacja sukcesów wychowawczych i profilaktycznych szkoły 3. Identyfikacja porażek wychowawczych i profilaktycznych szkoły 4. Identyfikacja skutecznych i nieskutecznych metod wychowawczych i profilaktycznych 5. Identyfikacja potrzeb rozwojowych nauczycieli 6. Identyfikacja źródeł zewnętrznego wsparcia wychowawczego i profilaktycznego

36 Krok 1. Diagnoza jakości funkcjonowania uczniówJeśli mamy wyniki ewaluacji lub diagnozy uwzględniamy je w konstruowaniu programu. Należy uwzględnić: • atuty uczniów; • ograniczenia uczniów; • czynniki chroniące w środowisku szkolnym; • czynniki ryzyka w środowisku szkolnym; • zalecenia płynące z diagnozy lub ewaluacji.

37 Krok 2. Identyfikacja sukcesów wychowawczych i profilaktycznych szkoły• pozytywne zmiany w postawach, wiedzy i zachowaniach uczniów (np. konstruktywne więzi rówieśnicze, przeciwstawianie się przemocy, pomoc rówieśnicza itp.); • angażowanie się uczniów w działania prospołeczne i alternatywne dla zjawisk patologicznych (np. włączanie się w wolontariat, rozwijanie zainteresowań w ramach zajęć pozalekcyjnych, angażowanie się do pracy w samorządzie szkolnym itp.); • pozytywne zmiany w funkcjonowaniu szkolnym uczniów (np. poprawa wyników, wysoka frekwencja, reprezentowanie szkoły w zawodach i olimpiadach itp.)

38 Krok 3. Identyfikacja porażek wychowawczych i profilaktycznych szkoły• przypadki naruszenia dyscypliny szkolnej (np. uwagi w dzienniku, wagary, kary dyscyplinarne itp.); • wskaźniki zachowań dysfunkcjonalnych w środowisku szkolnym i poza nim (np. spożywanie substancji psychoaktywnych, przemoc i agresja rówieśnicza, dysfunkcje behawioralne – hazard, nadużywanie Internetu, itp.).

39 Krok 4. Identyfikacja skutecznych i nieskutecznych metod wychowawczych i profilaktycznych• pozwoli zidentyfikować metody oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych; • pomoże ocenić, jakie inicjatywy w sferze wychowania i profilaktyki okazują się skuteczne w danej szkole, jakie się nie sprawdzają; • da szansę na wzmocnienie skutecznych oddziaływań i eliminację nieskutecznych; • pozwoli otworzyć się na poszukiwanie bardziej skutecznych metod pracy z dziećmi i młodzieżą.

40 Diagnoza zagrożeń Oszacowanie problemu należy zacząć od ustalenia, kogo objąć badaniami i jak liczna powinna być to grupa. Diagnoza często dotyczy funkcjonowania całego środowiska szkolnego – uczniów, nauczycieli, rodziców. Do oceny zagrożeń nauczyciele mogą wykorzystać różnorodne narzędzia diagnostyczne (techniki i metody). Powszechnie stosowane są: • obserwacja; • wywiad (ustrukturyzowany kwestionariusz lub grupa fokusowa); • rozmowa; • analiza wytworów uczniów; • ankieta; • socjometria; • analiza dokumentacji szkolnej; • technika Narysuj i napisz (dzieci młodsze).

41 Krok 5. Identyfikacja potrzeb rozwojowych nauczycieliPozwoli ona na: • wzmocnienie autorytetu nauczyciela poprzez zbudowanie osobistej siły i kompetencji; • dostosowanie tematyki szkoleń do zapotrzebowania środowiska szkolnego (potrzeby rozwojowe uczniów i ich problemy); • dostarczy wiedzy dyrektorowi o potrzebach szkoleniowych pracowników.

42 Krok 6. Identyfikacja źródeł zewnętrznego wsparcia wychowawczego i profilaktycznegoNaturalnymi partnerami instytucjonalnymi szkoły są: • poradnie psychologiczno-pedagogiczne; • ośrodki doskonalenia nauczycieli; • biblioteki publiczne; • organizacje pozarządowe; • uczelnie itp.

43 Opracowywanie PW-PS (3/5): Konstruowanie strategii wychowawczo-profilaktycznych szkoły1. Identyfikacja sfer rozwoju ucznia 2. Określenie szczegółowych celów rozwojowych uwzględnionych w sylwetce absolwenta szkoły 3. Określenie zadań wychowawczych i profilaktycznych 4. Określenie treści i form działań wychowawczych i profilaktycznych 5. Określenie osobistej odpowiedzialności nauczycieli/innych osób 6. Określenie terminów realizacji poszczególnych zadań

44 Krok 1. Identyfikacja sfer rozwoju ucznia• fizyczna, • psychiczna (emocjonalna i intelektualna), • społeczna, • duchowa (por. podstawa programowa).

45 Krok 2. Wyznaczenie celów wychowawczychCele powinny być: • mierzalne (czy w procesie ewaluacji udało się dobrać do nich wskaźniki?); • jasne i konkretne (czy realizatorzy rozumieli co mają osiągnąć w procesie wychowawczym?); • dostosowane do etapu rozwojowego uczniów (czy nie postawiliśmy celów, które przerastały możliwości uczniów, albo takich, które już osiągnęli na wcześniejszym etapie rozwoju? Czego skutkiem był brak progresu w rozwoju uczniów); • pokrywające wszystkie sfery rozwoju uczniów (czy cele reprezentują każdą z wyróżnionych sfer rozwoju ucznia?); • zgodne z przyjętym PROFILEM ABSOLWENTA (czy cele nie rozminęły się z modelem absolwenta, który założyliśmy?).

46 Krok 3. Operacjonalizacja celów w formie zadańZadania to konkretne działania wynikające z przyjętych celów, które są „cegiełkami” budującymi cały program wychowawczo-profilaktyczny. Stąd, sprawdzając poprawność przyjętego programu należy zwrócić uwagę na: • poprawną realizację zadań (czy wszystkie zadania zostały zrealizowane, czy zostały wykonane prawidłowo?); • poprawność doboru (czy zadania rzeczywiście prowadzą do osiągnięcia celu?); • jasność i konkretność zadań (czy każdy z realizatorów programu poprawnie zrozumiał co ma robić i do czego ma doprowadzić poprzez realizację danych zadań?); • spójność działań (czy przyjęte zadania prowadziły najkrótszą drogą do osiągnięcia przyjętego celu?);

47 Treści programu Najczęstszymi błędami występującymi na poziomie doboru treści są: • nieprawidłowy dobór treści do zadań i celów (treści nie mają związku z zadaniem albo celem); • brak uwzględnienia w treściach mechanizmów powstawania zachowania dysfunkcjonalnego (treści dotyczą jedynie objawów, a nie przyczyn); • niedostosowanie treści do potrzeb odbiorców (powtarzanie treści, zbyt proste lub zbyt trudne treści); • niedostosowanie treści do poziomu działań profilaktycznych (zamiast profilaktyki pierwszorzędowej sięgamy po drugorzędową, lub odwrotnie – należy pamiętać, że dobór tych treści jest uregulowany na poziomie prawnym i w ramach badań naukowych); • nieodpowiednia forma przekazu treści (szkolni specjaliści najchętniej sięgają po strategię informacyjną i to w wersji mało skutecznej, bo odwołującej się do emocji) Warto pamiętać, że dysponujemy sześcioma rodzajami strategii działań: informacyjną, edukacyjną, alternatyw, interwencją, zmianą przepisów i zmianą środowiska. Czym więcej wykorzystamy strategii tym program będzie skuteczniejszy.

48 Krok 4. Delegowanie zadańDelegowanie zadań to formalna umowa (w ramach obowiązków zawodowych) między koordynatorem programu (albo dyrektorem szkoły) a realizatorem na wykonanie konkretnego zadania. Powinna ona zawierać: • krótki opis zadania; • uzasadnienie, dlaczego dajemy to zadanie danej osobie; • zgodę realizatora na wykonanie tego zadania; • ustalenie wymiaru czasowego, kiedy realizator ma zadanie wykonać i sprawozdać realizację koordynatorowi lub liderowi (dyrektorowi).

49 Krok 5. Harmonogram programu• Czy terminy są podane? • Czy są precyzyjne? • Czy są logicznie poukładane? • Czy w jakiś sposób wiążą się z dynamiką występowania problemu (np. wagary i stres zaliczeniowy pod koniec semestru)?

50 Przykładowa struktura SPW-P

51 Podnoszenie poziomu bezpieczeństwa w szkołach obejmuje obszary, takie jak:budowanie pozytywnego klimatu społecznego, bezpiecznego otoczenia szkoły i placówki, rozwiązywanie sytuacji konfliktowych, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, w tym uczniów i wychowanków z niepełnosprawnościami, przewlekle chorych, będących w trudnej sytuacji rodzinnej, odmiennych kulturowo i wielojęzycznych, promocja zdrowego stylu życia oraz bezpiecznego wypoczynku, przeciwdziałanie agresji i przemocy w środowisku szkolnym, przeciwdziałanie uzależnieniom (alkohol, narkotyki, środki zastępcze tzw. dopalacze, leki wydawane bez wskazań lekarza używane w celach pozamedycznych, tytoń, gry komputerowe, Internet), reagowanie w sytuacjach kryzysowych dotyczących uczniów m.in. w sytuacji doświadczania przez dziecko przemocy w rodzinie, promocja zasad bezpieczeństwa, higieny udzielania pierwszej pomocy.

52 POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWACEL: zapewnić zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, akceptacji, aktywności wolnego wyboru, uznania, wiedzy,

53 Obszar: Dobre relacje międzyludzkie- sfera - społecznaCele: Rozwinięcie umiejętności właściwego komunikowania się; Wykształcenie poczucia własnej wartości … Cele szczegółowe: Uczeń wie jakie są metody rozwiązywania sytuacji trudnych Uczeń potrafi- aktywnie słuchać, formułować komunikat JA Uczeń jest świadomy jakie znaczenie ma poczucie własnej wartości dla rozwoju

54 Opracowywanie PW-PS (4/5): Opracowanie strategii ewaluacyjnej1. Identyfikacja celu ewaluacji 2. Określenie strategii ewaluacyjnej 3. Określenie sposobu opracowania i wykorzystania wyników ewaluacji

55 Opracowywanie PW-PS (5/5): Konstruowanie planów wychowawczo-profilaktycznych klas1. Identyfikacja zasobów i potrzeb rozwojowych uczniów danej klasy 2. Określenie szczegółowych celów rozwojowych na danym poziomie wiekowym 3. Określenie szczegółowych zadań wychowawczych i profilaktycznych 4. Określenie treści i form działań wychowawczych i profilaktycznych 5. Określenie osobistej odpowiedzialności wychowawcy i pozostałych nauczycieli 6. Określenie terminów realizacji poszczególnych zadań 7. Identyfikacja osób współpracujących i ich zadań 8. Określenie terminów realizacji poszczególnych zadań i osiągania celów

56 Ewaluacja programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły

57 DEKALOG EWALUACYJNY: Standard 1: udział wszystkich zainteresowanychStandard 2: jednoznaczne określenie celu prowadzonej ewaluacji; Standard 3: ustalenie zasad ewaluacji Standard 4: jednoznaczne pytania; Standard 5: realistyczna metodologia badań ewaluacyjnych; Standard 6: uwzględnienie różnych punktów widzenia Standard 7: bezpośrednia informacja zwrotna Standard 8: brak presji czasowej Standard 9: dokumentacja ewaluacji Standard 10: powtarzalność ewaluacji – ewaluacja powinna być powtarzana w stałych odstępach czasowych, co umożliwia ocenę zmian i ich dynamiki.

58 Ewaluacja celu/wyniku

59 Ewaluacja procesu

60 Propozycja przedstawienia uzyskanych danychProgram został opracowany na podstawie diagnozy sytuacji dydaktyczno wychowawczej w szkole ……………… z użyciem narzędzi: • ankieta • rozmowy indywidualne, wywiady • obserwacja • analiza osiągnięć szkolnych • analiza dokumentacji z uczestnictwa w realizowanych dotychczas programach profilaktycznych w szkole i poza nią • analiza dokumentacji szkolnej dotyczącej interwencji wychowawczej • inna dokumentacja

61 Analiza wyników badań 1. Identyfikacja niepokojących objawów w dwóch obszarach: wskaźniki naruszania dyscypliny szkolnej……………… wskaźniki zagrożeń w środowisku uczniowskim………… 2. Określenie problemów występujących w szkole:

62 4. Zalecenia dla programu wychowawczo-profilaktycznego – w tym dotyczące organizowania działań informacyjnych dla: Nauczycieli (w zakresie dotyczącym): • realizacji zadań w ramach programu …………… • opracowanych procedur szkolnych (różnych)……………………… • procedur reagowania w sytuacjach trudnych i kryzysowych……… • współpracy z instytucjami uprawnionymi do pomocy w szkole w realizowaniu szkolnej profilaktyki…………… •innych……………………………………………

63 Rodziców (w zakresie dotyczącym):• stanu wychowawczego szkoły (mocnych stron, zagrożeń)………………..…… • celów i zadań szkolnej profilaktyki…………………………… • zasad interwencji kryzysowej……………………………… • zasad uczestnictwa w programach profilaktycznych realizowanych w szkole • zawierania kontraktów …………………………………… • organizacji spotkań wychowawczych z rodzicami (problemowych, tematycznych) ……………………………………………………………………………… • współpracy z instytucjami uprawnionymi do świadczenia pomocy w szkole, • w realizowaniu szkolnej profilaktyki .…………….…………………… • innych

64 Uczniów (w zakresie dotyczącym):• stanu wychowawczego szkoły………………………………….. •zagrożeń………………………………………………………… • organizacji zajęć pozalekcyjnych………………………………... • zasad uczestnictwa w realizowanych programach profilaktycznych ………… osobistego zaangażowania i odpowiedzialności w realizacji programu………… • zawierania kontraktów……………………………………… • zasad interwencji w sytuacjach kryzysowych………………… •innych

65 5. Procedury oceny skuteczności programu:• opracowanie narzędzi monitorowania i ewaluacji…………………………………………...... • przeprowadzenie ewaluacji programu………………… • opracowanie procedury informowania o wynikach ewaluacji programu…………… …. • wprowadzenie zmian………………………………

66 Opis diagnozy potrzeb według analizy czynników chroniących oraz czynników ryzyka występujących w szkole i placówce oświatowej (skrócony schemat) Magdalena Wieczorek Opis problemu 1. Kontekst wychowawczy – mocne i słabe strony szkoły/placówki w aspekcie występowania czynników chroniących oraz czynników ryzyka: • sporządzamy opis szkoły/placówki na podstawie analizy dostępnych w szkole dokumentów: programu wychowania, programu profilaktyki, raportów, np. z ewaluacji wewnętrznej, zewnętrznej, badań prowadzonych wcześniej w szkole, dzienników, dokumentacji szkolnej prowadzonej przez pedagoga, psychologa, wychowawców, obserwacji, wywiadów; • sporządzamy opis problemów wychowawczych występujących w szkole, biorąc pod uwagę dyscyplinę, w tym bójki, spóźnienia, wagary, palenie, frekwencję. 2. Występowanie czynników chroniących oraz czynników ryzyka: • wyliczamy występujące w szkole zdiagnozowane czynniki chroniące i czynniki ryzyka; • krótko wyliczamy czynniki chroniące i czynniki ryzyka, przy czym zwracamy uwagę, by dane pokrywały się z tymi, które wcześniej zostały wskazane w programie wychowania i programie profilaktyki. 3. Wnioski: • stwierdzamy fakty wynikające z diagnozy problemu, np. częste spóźnienia uczniów (nie więcej niż 3–4 wnioski), ustalone przyczyny. 4. Rekomendacje: • przygotowujemy zalecenia na temat rozwiązania zdiagnozowanych problemów (może być kilka zaleceń dotyczących jednego wniosku).

67 Ustalenia do wykorzystania w programie wychowawczo-profilaktycznym1. Cel ogólny: • cel nadrzędny dla programu wychowawczo-profilaktycznego – rozwijanie, doskonalenie, wspomaganie, kształtowanie (cel)……………………………………… poprzez organizowanie, stwarzanie warunków, przeprowadzenie (zadanie)………………… 2. Cele szczegółowe: • uszczegółowienie celu ogólnego (sposób jego realizacji)……………… • cel główny z programu wychowawczo-profilaktycznego……………… 3. Zadania (realizacja celu): kształtowanie (cel )…………………………………. Poprzez (zadanie)……………………………………..…….

68 Cykliczność działań w środowisku szkolnym

69

70

71 Diagnoza jakości funkcjonowania uczniówCzy uwzględniono wszystkie sfery (w kontekście psychologii rozwojowej i dokumentów prawnych) rozwoju uczniów? Czy któreś z nich nie pominięto? Czy uzyskane wyniki wskazują na harmonijny rozwój uczniów szkoły? Czy też któraś ze sfer przeważa nad innymi? Czy w rozwoju uczniów uchwyciliśmy całościowy obraz osoby ludzkiej, a nie jedynie wycięte z kontekstu zachowania czy problemy? Czy zachowaliśmy osobowy sposób spostrzegania uczniów? Czy dostrzegamy w nich człowieka, a nie zespół niepowiązanych ze sobą cech i zachowań?

72 Szkolny zestaw programów nauczania oraz program wychowawczo-profilaktyczny szkoły mają tworzyć spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniami zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela. Oprócz realizacji zadań wychowawczych i profilaktycznych nauczyciele mają obowiązek podejmowania działań opiekuńczych odpowiednio do istniejących potrzeb.

73 Metody i sposoby przeprowadzania diagnozy w szkole i placówce oświatowejDorota Macander

74 ćwiczenie Co to jest diagnoza

75 W celu urealnienia sytuacji wychowawczej, a w efekcie profilaktycznej, można korzystać także z wyników lokalnej diagnozy problemów. Należy pamiętać, aby badanie diagnostyczne powadziła osoba ciesząca się zaufaniem badanych, kompetentna i wiarygodna dla danego środowiska szkolnego. Diagnoza daje obraz tzw. stanu wyjściowego, który można potem porównać z wynikami końcowymi (np. po zakończeniu zaplanowanego oddziaływania profilaktycznego). Warto również znać wyniki diagnoz ogólnopolskich – badań ankietowych realizowanych przez wyspecjalizowane placówki badawcze, jak Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) czy Instytut Psychiatrii i Neurologii, prowadzący np. „Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach na temat Używania Alkoholu i Innych Substancji Psychoaktywnych” (ang. European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs – ESPAD), lub też Instytut Matki i Dziecka, zajmujący się międzynarodowymi badaniami nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły i placówki oświatowej szkolnej (Health Behaviour in School-Aged Children – HBSC). Badania te mają cykliczny charakter i ukazują najważniejsze trendy związane z używaniem substancji psychoaktywnych wśród młodzieży

76 Diagnoza potrzeb Analizę potrzeb szkoły lub placówki oświatowej można przeprowadzić, tworząc np. listę zasobów szkoły/placówki – jest to tzw. bilans otwarcia. Ludzkie zasoby szkoły to: • dyrektor (kompetencje kadry kierowniczej) – sprawnie zarządzający pracą szkoły, dbający o bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny szkoły/placówki, sprzyjający działaniom profilaktycznym; • nauczyciele (kompetencje zawodowe, rozwijane poprzez dodatkowe doskonalenie się) – prowadzący analizę mocnych i słabych stron szkoły/placówki; • specjaliści szkolni – pedagodzy i psycholodzy szkolni, psychoterapeuci, pielęgniarki szkolne; • szkolni realizatorzy programów profilaktycznych; • specjaliści spoza szkoły – współpracujący ze szkołą, zapewniający dostęp do poradni psychologiczno-pedagogicznej i innych placówek pomocowych; • rodzice – partnerzy w działaniach wychowawczych i profilaktycznych, zainteresowani sytuacją szkolną swoich dzieci; • wolontariusze – uczniowie, dorośli.

77 Tym, którzy zastanawiają się nad strukturą programu wychowawczo-profilaktycznego, proponujemy schemat, który zawiera: 1. Założenia teoretyczne wraz z podstawą prawną. 2. Diagnozę potrzeb, w tym analizę zasobów szkoły/placówki oraz występujących zagrożeń, np. zachowań problemowych uczniów. 3. Cele, w tym określenie mierzalnego celu ogólnego, uwzględniającego przyjęte wcześniej założenia teoretyczne i wyniki diagnozy, a także cele szczegółowe, pomocne w uściśleniu celu ogólnego. 4. Zadania jako jednoznacznie sformułowane stwierdzenia, wyjaśniające sposób osiągania celów. Zadania wychowawczo-profilaktyczne i przypisane im działania powinny być konkretne i zrozumiałe dla wszystkich realizatorów i odbiorców. Często w tej części programu zamieszczane są programy profilaktyczne (ogólnopolskie lub lokalne), działania alternatywne, różne projekty edukacyjne czy profilaktyczne (warto skorzystać z podpowiedzi zawartych w Banku programów profilaktycznych26). Dyrektorzy szkół mogą uatrakcyjnić ofertę działań profilaktycznych we własnym środowisku, włączając rekomendowane programy długofalowe i zapraszając realizatorów z zewnątrz lub szkoląc własnych nauczycieli. 5. Harmonogram, czyli strukturę i sposób realizacji zadań uwzględniających wartości w wychowaniu, priorytety polityki oświatowej państwa, lokalne potrzeby i strategie profilaktyczne oraz informacje o konkretnych działaniach (dla kogo, kiedy, gdzie, kto realizuje, w jakiej formie, jak długo). 6. Strategię ewaluacji programu jako zaplanowane działanie, z określeniem jej rodzaju, np. wewnętrzna, zewnętrzna, mieszana (kiedy wewnętrzni ewaluatorzy kierowani są przez specjalistów z zewnątrz); metody ewaluacji oraz wyszczególnienie ocenianych elementów programu, np. uzyskanych wyników bezpośrednich lub odroczonych, przebiegu procesu czy zastosowanych strategii. Warto przemyśleć formę prezentacji otrzymanych danych ewaluacyjnych i przedstawić je społeczności szkolnej.

78 Materialne zasoby szkoły to:• warunki lokalowe umożliwiające organizowanie zajęć wychowawczo-profilaktycznych; • środki finansowe na realizację np. profilaktyki w szkole, w tym szkolenie realizatorów programów profilaktycznych, pozyskiwanie pomocy dydaktycznych; • materiały dydaktyczne, np. wyposażenie biblioteki szkolnej, w tym literatura fachowa, poradniki, czasopisma.

79 Analizę potrzeb szkoły/placówki można przeprowadzić, posługując się modelem SWOT:• badanie otoczenia i wnętrza organizacji Strengths – siły Weaknesses – słabości Opportunities – sposobności Threats – zagrożenia

80 Znając zasoby placówki, należy ocenić sytuację wychowawczą i zidentyfikować niepokojące objawy. Aby dostrzec dysfunkcyjny lub problemowy charakter zachowania uczniów, warto znać prawidłowości rozwoju i potrzeby danej grupy wiekowej. Niezbędna jest bowiem tzw. Materiały szkoleniowe dla nauczycieli i doradców metodycznych norma – punkt odniesienia, porównanie niepokojących zachowań z konwencjonalnymi. Jeśli już znamy objawy (konkretne zachowania), możemy określić problem, czyli stwierdzić, co się dzieje. Jednak do pełnego zrozumienia trudności i zaplanowania diagnozy potrzebna jest jeszcze znajomość teoretycznych koncepcji psychologicznych – teorii czynników ryzyka i czynników chroniących – wyjaśniających naturę, przyczyny, możliwości przeciwdziałania obserwowanym trudnościom.

81

82 Sygnały ostrzegawcze Stanowią kolejne źródło informacji o realnym zagrożeniu. Mogą występować pojedynczo (we wczesnej fazie zagrożenia) lub równolegle jako kilka oznak. Są to wszelkie zmiany (specyficzne lub niespecyficzne) bądź zjawiska dotyczące najczęściej konkretnych uczniów. W przypadku zagrożenia wynikającego z zażywania substancji psychoaktywnych mało specyficzne oznaki i fazy zagrożenia zachowaniem problemowym mogą świadczyć również o ogólnych problemach nastolatków. Diagnoza uwzględniająca sygnały ostrzegawcze jest prowadzona na poziomie klasy czy grupy wychowawczej i odwołuje się do wiedzy o prawidłowości w rozwoju ucznia, także jego sytuacji rodzinnej, zdrowotnej itp.

83 Wnioski Jedną z najistotniejszych kwestii wynikających z opracowanej w szkole czy placówce oświatowej diagnozy lub ewaluacji jest wyciąganie wniosków – dlatego przed przeprowadzeniem badania diagnostycznego zawsze należy zastanowić się: • co chcemy zdiagnozować: problem, jego przyczyny i skutki, uwarunkowania, efekty oddziaływań wychowawczo- profilaktycznych, inne; • co nam pomoże przeprowadzić diagnozę: konkretne narzędzie diagnostyczne, technika badawcza (opis narzędzi, ich zalety i wady można znaleźć w literaturze przedmiotu); • jakie warunki badania powinny być zawsze spełnione: narzędzie dostosowane do wieku respondenta, zrozumiała instrukcja, bezpieczne warunki badania itd.?27.

84 3. Wykorzystanie teorii wyjaśniającej przyczynę problemu:• teoria społecznego uczenia się; • koncepcja substancji „torujących drogę”; • koncepcja poprawy reputacji (A. Caroll); • koncepcja wzmocnienia odporności (A. Fuller); • teoria zachowań problemowych (Jessor & Jessor); • teoria uzasadnionego działania (Ajzen i Fishbien).Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły i placówki oświatowej