1

2 Kim jesteśmy i co robimy?Fundacja Frank Bold została założona przez czeskie Stowarzyszenie Frank Bold w 2012 r. jesteśmy organizacją pozarządową, świadczymy darmowe porady prawne w sprawach z zakresu ochrony środowiska tematem przewodnim naszych działań jest ochrona powietrza zajmujemy się również ochroną środowiska w zakresie funkcjonowania dużych zakładów przemysłowych, elektrowni i kopalni

3 Jak realizujemy nasze cele?aktywne uczestnictwo w postępowaniach w sprawie wydawania decyzji środowiskowych i pozwoleń zintegrowanych pilotażowy pozew przeciwko Skarbowi Państwa o naruszenie dóbr osobistych w związku z zanieczyszczeniem powietrza w Rybniku pilotażowa skarga przeciwko Sejmikowi Województwa Małopolskiego na Program Ochrony Powietrza dla województwa małopolskiego zapewniamy wsparcie prawne organizacjom skupionym w ramach Polskiego Alarmu Smogowego

4 Zanieczyszczenie powietrza w Polsce i w województwie – czy naprawdę jest aż tak źle?

5 Poziomy dopuszczalne Pył zawieszony PM10 40 ug/m3 średniorocznie 50 ug/m3 średniodobowo (do 35 razy) Pył zawieszony PM2,5 25 ug/m3 średniorocznie benzo(a)piren 1 ng/m3 – w Polsce notowane są najwyższe przekroczenia w Europie

6 Polska na tle Europy Postępowanie Trybunału Sprawiedliwości UE przeciwko Polsce – przekroczenia poziomów dopuszczalnych pyłu PM10. Skarga na Polskę w związku z przekroczeniami stężeń benzo(a)pirenu PM10 – przekroczenia norm dobowych w 42 strefach z 46, benzo(a)piren – wszystkie 46 stref (źródło: GIOŚ)

7

8 Źródło: raport EEA http://www. eea. europa

9 Źródło: WIOŚ

10 Źródło: WIOŚ

11 Atak smogu Rybnik, 9 stycznia 2017 – maksymalne stężenie PM10 – 1585 µg/m3 Średnia dobowa – 860 µg/m3 – gorzej niż w Pekinie! Nowy Targ – 11 stycznia 2017 średnia dobowa 336 µg/m3, najwyższa wartość 659 µg/m3 o godz. 22:00.

12 Stacje pomiarowe w pobliżu Łapsz NiżnychNowy Targ: PM10 – w styczniu maksymalne dobowe stężenie 336 µg/m3 W 2017 r. już 72 dni z przekroczeniami (z 35 dopuszczalnych w całym roku) ŚREDNIE STĘŻENIE B(a)P W STYCZNIU 2017 – 60,03 ng/m3 (roczna wartość dopuszczalna – 1 ng/m3)

13

14

15 Sezonowość (PM10)

16 GŁÓWNA PRZYCZYNA PROBLEMU

17

18

19

20 Najnowsze badania Badania przeprowadzone przez prof. dr hab. Mariusza Gąsiora z Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego – zanieczyszczenie powietrza a przedwczesne zgony i hospitalizacje z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego. Badania przeprowadzono w oparciu o dane z województwa śląskiego (2 mln mieszkańców) w latach

21 Wyniki badań na Śląsku Zawał serca + 6% na każde 15,4 µg/m3 NO2 i 1% na każde 29,6 µg/m3 pyłu PM10. Udar mózgu + 8% na każde 15,4 µg/m3 NO2 i 2% na każde 29,6 µg/m3 pyłu PM10. Wizyty w poradniach POZ + 7% na każde 15,4 µg/m3 i 1% na każde 29,6 µg/m3 pyłu PM10. Śmiertelność ogólna 2 % na każde 15,4 µg/m3 i 2% na każde 29,6 µg/m3 pyłu PM10. Ogłoszenie Alarmu Smogowego wiązało się z 6% większą śmiertelnością, zjawisko utrzymywało się przez wiele dni po ustąpieniu smogu. Badania na pacjentach dorosłych, inne schorzenia u dzieci (astma, alergie, choroby górnych dróg oddechowych)

22 Uchwała antysmogowa uchwalenie nowej uchwały antysmogowej dla Krakowa przez Sejmik Województwa Małopolskiego (uchwała nr VIII/243/16 z dnia r. w sprawie wprowadzenia na obszarze Gminy Miejskiej Kraków ograniczeń w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw) podstawa prawna – art. 96 prawa ochrony środowiska treść i znaczenie uchwały

23 Uchwała antysmogowa uchwała umożliwia wprowadzenie ograniczeń lub zakazów w zakresie eksploatacji instalacji, w której następuje spalanie paliw cel uchwały – zapobieżenie negatywnemu oddziaływaniu na zdrowie ludzi lub środowisko

24 Uchwała antysmogowa – co określa?rodzaj lub jakość paliw, które będzie można stosować lub których stosowanie będzie zakazane lub parametry albo rozwiązania techniczne lub parametry emisji instalacji, w których następuje spalanie paliw dopuszczonych do stosowania na danym obszarze sposób lub cel wykorzystania paliw objętych ograniczeniami okres obowiązywania ograniczeń lub zakazów w ciągu roku obowiązki podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli jej realizacji

25 Uchwała antysmogowa dla całej MałopolskiDruga w kraju (po krakowskiej) i pierwsza dla całego regionu Uchwała Nr XXXII/452/17 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dn. 23 stycznia 2017 r. Kotły CO spełniające wymogi ekoprojektu (Rozporzadzenie Komisji (UE) 2015/1189 punkt 1 załącznik II) bez ręcznego podawania paliwa. Kotły CO klasy 5 wg normy PN-EN 303-5:2012, jeżeli eksploatacja rozpocznie się przed dniem 1 lipca 2017r. Kominki i piece – muszą spełniać wymogi ekoprojektu

26 Uchwała antysmogowa dla całej MałopolskiNormy dla paliw – zakaz stosowania paliw, w których udział masowy węgla kamiennego lub brunatnego o uziarnieniu 0-3 mm wynosi powyżej 15% (eliminacja mułów, flotokoncentratów, miałów) Zakaz stosowania paliw zawierających biomasę o wilgotności powyżej 20%

27 Uchwała antysmogowa dla całej Małopolski – wejście w życieIstniejące piece i kominki – mogą być używane po 1 stycznia 2023 roku jeżeli osiągają sprawność cieplną co najmniej 80% lub zostaną wyposażone w urządzenia zapewniające redukcję pyłu do wartości zgodnych z ekoprojektem. Kotły CO klasy 3 i 4 zainstalowane przed wejściem w życie uchwały mogą być używane do 1 stycznia 2027 r.

28 Uchwała antysmogowa dla całej Małopolski - kontrolaKontrolę sprawować będą: Straże gminne Wójtowie/burmistrzowie/prezydenci miast na podstawie art. 379 POŚ Policja Inspektorzy nadzoru budowlanego WIOŚ

29 Co robić, gdy nie ma uchwały antysmogowej?propozycja zastosowania art. 363 poś Art.  Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej, której działanie negatywnie oddziałuje na środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do: 1) ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia; 2) przywrócenia środowiska do stanu właściwego. 2. Przepisy art. 362 ust. 2-5 stosuje się odpowiednio.

30 Co robić, gdy nie ma uchwały antysmogowej?W decyzji należy zatem określić: zakres ograniczenia oddziaływania na środowisko lub stan, do jakiego ma zostać przywrócone środowisko czynności zmierzające do ograniczenia oddziaływania na środowisko lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego termin wykonania obowiązku.

31 Co robić, gdy nie ma uchwały antysmogowej?konieczne wykazanie, że eksploatacja instalacji bądź urządzenia powoduje negatywne (czyli ujemne, szkodliwe) oddziaływanie na środowisko, w istocie pogarszając jego stan "negatywne" oddziaływanie to oddziaływanie prowadzące do ujemnych skutków, niekoniecznie niezgodne z prawem

32 Co robić, gdy nie ma uchwały antysmogowej?wójt powinien w szczególności ustalić, na czym mają polegać obowiązki zmierzające do ograniczenia (eliminacji) negatywnych oddziaływań na środowisko w przypadku braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia w/w działań, wójt może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na rzecz budżetu gminy, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu środowiska.

33 Co robić, gdy nie ma uchwały antysmogowej?do należności z tytułu obowiązku uiszczenia kwoty pieniężnej, stosuje się przepisy ordynacji podatkowej, z tym że uprawnienia organów podatkowych przysługują wójtowi gdy zobowiązany nie zastosuje się do nałożonego w decyzji nakazu, wójt będzie miał możliwość wtrzymania (w drodze decyzji) użytkowania instalacji lub urządzenia (por. art. 368 ust.2 poś)

34 Program ochrony powietrza dla województwa małopolskiego a gmina Łapsze Niżne

35 Jakość powietrza w gminie Łapsze Niżne wg POPSzacowane roczne stężenie benzo(a)pirenu szacowane na 3,70 ng/m3 Dane z modelowania znacznie zaniżone w stosunku do realnych danych ze stacji pomiarowych! Brzeszcze – wg POP (modelowanie przed instalacją stacji pomiarowej) – maksymalne stężenie PM10 na poziomie 77,57 ug/m3 Rzeczywistość: w styczniu 2017 stężenia PM10 ponad 400 ug/m3, średnia miesięczna 202 ug/m3 (rekord w Małopolsce!)

36 Czym jest program ochrony powietrzaAkt prawa miejscowego uchwalany na podstawie ustawy POŚ – transpozycja unijnej dyrektywy w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (2008/50/WE – nazywana dyrektywą CAFE) Państwa członkowskie UE mają obowiązek zapewnić przestrzeganie standardów jakości powietrza W Polsce problem głównie z pyłami PM10, PM2,5 oraz wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi, w tym benzo(a)pirenem

37 Nowy Program Ochrony PowietrzaAktualizacja POP uchwalona w styczniu 2017 r. Zmiany konieczne ze względu na nieskuteczność poprzedniego POP Główna zmiana – uwzględnienie uchwały antysmogowej dla całego województwa

38 Obowiązki gminy Łapsze NiżneRealizacja uchwały antysmogowej: Ograniczenie emisji PM10: W latach – 25 ton rocznie W latach – 30 ton rocznie Do 2023 zmniejszenie emisji PM10 z 62 do 8 ton rocznie Nowy POP – brak celów ilościowych. W uzasadnieniu projektu: 2528 kotłów do likwidacji (cele ilościowe zniknęły z ostatecznej wersji POP)

39 Realizacja poprzedniego POP:Cele dla gminy Łapsze Niżne: Likwidacja niskosprawnych urządzeń (kopciuchów): 416 w latach 1870 do roku 2023 Realizacja: 6 wymienionych palenisk do końca 2015 (wg podsumowania WIOŚ). Jak jest w rzeczywistości? Jakie postępy miały miejsce w 2016 roku?

40 Konsekwencje Art. 315 POŚ – WIOŚ nakłada kary od do zł!

41 Przeciwdziałanie nielegalnemu spalaniu odpadów w gminach

42 Nielegalne spalanie odpadów – przyczynyUbóstwo energetyczne Niewiedza o szkodliwości (internet) Nieznajomość prawa Społeczna akceptacja Brak szacunku do środowiska Złe pojmowanie prawa własności Problem na płaszczyźnie finansowej, społecznej, edukacyjnej i kulturowej. Przeciwdziałać mu należy na wielu sposobów.

43 Nielegalne spalanie odpadów – skutkiNastępstwa spalania odpadów – znacznie zwiększone emisje pyłów, lotnych związków organicznych, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (w tym benzo(a)pirenu). Spalanie niektórych tworzyw, w tym PVC – emisja dioksyn, furanów, PCB. Zgodnie z raportem Dioksyny w żywnościach i paszach opublikowanym przez Laboratorium Analiz Śladowych Politechniki Krakowskiej, spalanie węgla wraz z odpadami komunalnymi w domowym kotle powoduje emisję dioksyn na poziomie 100 ng/m3 – 1000-krotnie więcej niż w nowoczesnej spalarni. Łączna dobowa emisja z jednego kotła może dorównywać dobowej emisji ze spalarni o wydajności ton odpadów/rocznie. Dioksyny z niskiego komina opadają na powierzchnię ziemi i ulegają bioakumulacji m. in. w jajach kurzych – badania przeprowadzone w Laboratorium Analiz Śladowych Politechniki Krakowskiej wskazują na przekroczenie dopuszczalnych wartości dioksyn w jajach „ekologicznych” (jaja z Rabki – norma przekroczona czterokrotnie).

44 Nielegalne spalanie odpadów – skutkiDioksyny są rakotwórcze, wpływają na płodność, mogą uszkadzać wątrobę, wpływają szkodliwie na rozwój płodu. Spalanie poliuretanu (pianki tapicerskie) – emisja silnie toksycznego cyjanowodoru i chlorowodoru. Spalanie polistyrenu – emisja toksycznego styrenu.

45 Skala zjawiska Brak jednoznacznych informacji. Wskazówką może być stosunek liczby wykrytych przypadków do liczby przeprowadzonych kontroli (w Krakowie w sezonie 2015/2016 wyniósł on ponad 10%). Szczególne problemy: Masowe spalanie oleju przepracowanego (od 20 do 40% oleju trafia do nielegalnych spalarni, jest społecznie akceptowane: reklamy, ogłoszenia, filmy instruktażowe). Spalanie odpadów z przemysłu meblarskiego.

46 STAN PRAWNY

47 Czym są odpady Definicja odpadów – art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy o odpadach Każda substancja lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest obowiązany. Odpady komunalne – art. 3 ust. 1 pkt 7 UO Odpady powstające w gospodarstwach domowych z wyłączeniem pojazdów wycofanych z eksploatacji. Odpady niezawierające odpadów niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach domowych. Odpady zielone – art. 3 ust. 1 pkt 12 UO Odpady komunalne stanowiące części roślin pochodzących z pielęgnacji terenów zielonych, ogrodów, parków i cmentarzy, a także z targowisk, z wyłączeniem odpadów z czyszczenia ulic i placów.

48 Zakaz spalania odpadówUstawa o odpadach Art [Nakaz prowadzenia termicznego przekształcania odpadów w spalarniach odpadów lub we współspalarniach odpadów] Termiczne przekształcanie odpadów prowadzi się wyłącznie w spalarniach odpadów lub we współspalarniach odpadów, z zastrzeżeniem art. 31. Art. 31 UO dopuszcza spalanie odpadów poza instalacjami lub urządzeniami w wyjątkowych sytuacjach. Pozostałości roślinne Art. 31 ust. 7 UO - Dopuszcza się spalanie zgromadzonych pozostałości roślinnych poza instalacjami i urządzeniami, chyba że są one objęte obowiązkiem selektywnego zbierania.

49 Zakaz spalania odpadów - wyjątkiArt. 27 ust. 8 UO Osoba fizyczna i jednostka organizacyjna niebędące przedsiębiorcami mogą poddawać odzyskowi tylko takie rodzaje odpadów, za pomocą takich metod odzysku, określonych w przepisach wydanych na podstawie ust. 10, i w takich ilościach, które mogą bezpiecznie wykorzystać na potrzeby własne. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2015 r. w sprawie listy rodzajów odpadów, które osoby fizyczne lub jednostki organizacyjne niebędące przedsiębiorcami mogą poddawać odzyskowi na potrzeby własne, oraz dopuszczalnych metod ich odzysku Niektóre odpady mogą być poddane odzyskowi jako paliwo (ale tylko w instalacji grzewczej, a nie spalane na pryzmie – wtedy nie są paliwem). Przykłady: drewno (o ile nie jest zanieczyszczone impregnatami lub powłokami ochronnymi), odpadowa masa roślinna (ale tylko wytworzona we własnym zakresie), kartony i tektura (tylko wytworzona we własnym zakresie), wytłoki, odpady z kory.

50 Obowiązki właścicieli nieruchomościUstawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach Art. 5. [Obowiązek utrzymania czystości i porządku] Właściciele nieruchomości zapewniają utrzymanie czystości i porządku przez: (…) 3) zbieranie powstałych na terenie nieruchomości odpadów komunalnych zgodnie z wymaganiami określonymi w regulaminie i przepisach wydanych na podstawie art. 4a; 3b) pozbywanie się zebranych na terenie nieruchomości odpadów komunalnych oraz nieczystości ciekłych w sposób zgodny z przepisami ustawy i przepisami odrębnymi;

51 Problem odpadów zielonychArt. 31 ust. 7 UO – spalanie pozostałości roślinnych dozwolone pod warunkiem, że nie ma obowiązku selektywnego zbierania. Art. 3 ust. 2 pkt 5 w zw. z art. 4 ust. 2 pkt 1 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach – regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie gminy powinien przewidywać obowiązek selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, w tym odpadów zielonych. Wydaje się więc, że w obecnym stanie prawnym obowiązek selektywnej zbiórki odpadów zielonych powinien obowiązywać w każdej gminie – skutek – zakaz zapalania odpadów zielonych. Warto wprowadzić do regulaminu wyraźny zapis przewidujący nakaz selektywnej zbiórki odpadów zielonych.

52 Przepisy karne Art. 191 ustawy o odpadach:Kto, wbrew przepisowi art. 155, termicznie przekształca odpady poza spalarnią odpadów lub współspalarnią odpadów, podlega karze aresztu albo grzywny. Art. 10 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (…) 2. Kto nie wykonuje obowiązków wymienionych w art. 5 ust. 1 – podlega karze grzywny. 2a. Karze określonej w ust. 2 podlega także ten, kto nie wykonuje obowiązków określonych w regulaminie. Art. 51 Kodeksu wykroczeń § 1. Kto krzykiem, hałasem, alarmem lub innym wybrykiem zakłóca spokój, porządek publiczny, spoczynek nocny albo wywołuje zgorszenie w miejscu publicznym, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.

53 Przepisy karne Art. 82 § 1 Kodeksu wykroczeńKto dokonuje czynności, które mogą spowodować pożar, jego rozprzestrzenianie się, utrudnienie prowadzenia działania ratowniczego lub ewakuacji, polegających na: 1) niedozwolonym używaniu otwartego ognia, paleniu tytoniu i stosowaniu innych czynników mogących zainicjować zapłon materiałów palnych, (…) podlega karze aresztu, grzywny albo karze nagany. Kodeks karny Art [Zanieczyszczenie środowiska w znacznych rozmiarach] § 1. Kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

54 Zbieg wykroczeń, wymiar karyJeden czyn – wykroczenie – stosuje się przepis przewidujący najsurowszą karę (art. 9 § 1 Kodeksu wykroczeń) Jeżeli przepis nie stanowi inaczej, maksymalna wysokość grzywny to 5000 zł. Karę aresztu wymierza się na okres od 5 do 30 dni. Maksymalna wysokość mandatu: Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia Art [Dopuszczalna wysokość grzywny] § 1. W postępowaniu mandatowym można nałożyć grzywnę w wysokości do 500 zł, a w przypadku, o którym mowa w art. 9 § 1 Kodeksu wykroczeń - do 1000 zł.

55 ŚRODKI ZARADCZE

56 Działania edukacyjne Wsparcie organizacji pozarządowych.Edukacja od najmłodszych lat w szkołach. Plakaty, ulotki, informacje w lokalnej prasie, radiu, telewizji. Spotkania z mieszkańcami gminy. Akcje skierowane do osób starszych – Uniwersytety Trzeciego Wieku – wg. Małopolskiego Informatora Społecznego w województwie działają 53 UTW.

57 Eliminacja ubóstwa energetycznegoInteligentne wsparcie najuboższych – skorelowane działania zmierzające do zwiększenia efektywności energetycznej, termomodernizacja, wsparcie finansowe na zakup paliwa, wymiana urządzeń grzewczych.

58 Przyjmowanie zgłoszeńObowiązki wymienione w POP Stworzenie „gorącej linii” Stworzenie formularza internetowego lub „mapy dymienia” umożliwiającej złożenie zawiadomienia przez Internet Ponadto: Wypracowanie procedur podejmowania kontroli niezwłocznie po uzyskaniu zgłoszenia Współpraca z lokalną jednostką Policji

59 Kontrole i sankcje Kara odstrasza, jeżeli jest nakładana szybko i skutecznie. Kontrole aby przyniosły efekt muszą być częste i regularne. Skuteczność – połączenie wszystkich działań (edukacja – internalizacja norm, brak akceptacji w społeczeństwie, odstraszanie).

60 Inne działania Sprawdzanie portali aukcyjnych i ogłoszeniowych (np. olx.pl) pod kątem ofert sprzedaży lub oddania odpadów. Liczne oferty oddania lub sprzedaży odpadów – starych mebli i zużytego oleju smarowego. Działania – wnioski do operatorów stron internetowych o usunięcie ogłoszeń; zawiadomienie organów ścigania. Przeciwdziałanie gromadzeniu odpadów w miejscach do tego nieprzeznaczonych: Art. 26 ustawy o odpadach – nakaz usunięcia odpadów z miejsca nieprzeznaczonego do ich gromadzenia i magazynowania.

61 KONTROLE PALENISK

62 Podstawa prawna – zakres przedmiotowy, właściwość organuPrawo ochrony środowiska Art [Kontrola przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska] Marszałek województwa, starosta oraz wójt, burmistrz lub prezydent miasta sprawują kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie objętym właściwością tych organów. Zakres przedmiotowy – wszystkie przepisy o ochronie środowiska, nie tylko przepisy POŚ (tak m.in. Gruszecki K., Prawo ochrony środowiska. Komentarz, WK2016). Właściwość organów może również wynikać z innych ustaw.

63 Właściwość organu Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminachArt. 9u. [Podmioty sprawujące kontrolę] Wójt, burmistrz lub prezydent miasta sprawuje kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów ustawy. Do kontroli, o której mowa w ust. 1, stosuje się przepisy art. 379 i art. 380 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.). Art. 5. [Obowiązek utrzymania czystości i porządku] Właściciele nieruchomości zapewniają utrzymanie czystości i porządku przez: (…) 3b) pozbywanie się zebranych na terenie nieruchomości odpadów komunalnych oraz nieczystości ciekłych w sposób zgodny z przepisami ustawy i przepisami odrębnymi;

64 Właściwość organu Prawo ochrony środowiskaArt. 376 – wójt jest organem ochrony środowiska. Art. 378 ust. 3 – wójt jest właściwy w sprawach osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami (w wymienionych tam sprawach). Art. 362 – wójt może nakazać osobie fizycznej wykonanie czynności zmierzających do ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko. Czy wójt może kontrolować przedsiębiorców? – jest to wątpliwe, leży to w kompetencji WIOŚ. Szerzej o współpracy z WIOŚ w dalszej części prezentacji. Kontrole są jednak prowadzone, należy jednak pamiętać o ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. Najbezpieczniejsze rozwiązanie – zawiadomienie WIOŚ a w nagłych przypadkach Policji.

65 Kontrola jako obowiązek organuKomentatorzy stoją na stanowisku, że przepis art. 379 ust. 1 POŚ został skonstruowany w kategorii obowiązku (Górecki M., Komentarz do art. 379 POŚ [w:] Prawo ochrony środowiska. Komentarz, C.H. Beck, 2014). Działanie naprawcze wskazane w p Programu ochrony powietrza dla województwa małopolskiego: wyeliminowanie spalania odpadów oraz ograniczenie spalania pozostałości roślinnych na powierzchni ziemi. Zakres rzeczowy: Kraków – 3000 kontroli rocznie, Tarnów – 1800, Nowy Sącz – 1500, miasto do mieszkańców – do 1000 kontroli rocznie, gmina do 8000 mieszkańców – do 500 kontroli rocznie - przeprowadzenie w zależności od możliwości organizacyjnych od kilkudziesięciu do kilkuset kontroli gospodarstw domowych w ciągu roku, w zakresie spalania odpadów oraz pozostałości roślinnych z ogrodów działkowych. Plan działań krótkoterminowych przewiduje intensyfikację kontroli palenisk domowych (działanie PDK01) po ogłoszeniu III stopnia zagrożenia zanieczyszczeniem powietrza.

66 Nowy POP a kontrole paleniskSzacunkowy zakres działania: Gminy miejskie – 15% zabudowy mieszkalnej. Gminy miejsko-wiejskie – 10% zabudowy mieszkalnej. Gminy wiejskie – 7% zabudowy mieszkalnej. W trakcie kontroli zwracanie szczególnej uwagi na sytuacje spalania przepracowane-go oleju smarowego w urządzeniach do tego nie przystosowanych. Konieczność raportowania wykonywanych kontroli i ich wyniku do Zarządu Województwa Małopolskiego w ramach corocznych sprawozdań z realizacji Programu ochrony powietrza.

67 Upoważnienie pracownikówPrawo ochrony środowiska Art. 379 (…) Organy, o których mowa w ust. 1, mogą upoważnić do wykonywania funkcji kontrolnych pracowników podległych im urzędów marszałkowskich, powiatowych, miejskich lub gminnych lub funkcjonariuszy straży gminnych. Katalog osób, które można upoważnić jest zamknięty – np. nie może być to osoba niebędąca pracownikiem. Upoważnienie nie musi być jednorazowe, dopuszczalne jest upoważnienie stałe. Warto w upoważnieniu określić uprawnienia kontrolującego (zgodnie z ust. 3). Upoważnienie wydaje osoba pełniąca funkcję danego organu (wójta) i jest ważne tylko w czasie pełnienia przez tę osobę tej funkcji. Z końcem kadencji upoważnienie traci ważność. Jeżeli urząd nie jest obsadzony – upoważnienie wydane przez osobę poprzednio zajmującą dane stanowisko nie może obowiązywać.

68 Uprawnienia kontrolującegoPrawo ochrony środowiska Art. 379 (…) Kontrolujący, wykonując kontrolę, jest uprawniony do: 1) wstępu wraz z rzeczoznawcami i niezbędnym sprzętem przez całą dobę na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na których prowadzona jest działalność gospodarcza, a w godzinach od 6 do 22 - na pozostały teren; 2) przeprowadzania badań lub wykonywania innych niezbędnych czynności kontrolnych; 3) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym do ustalenia stanu faktycznego; żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli. Katalog zamknięty – czynności kontrolującego muszą mieścić się w przyznanych mu tu kompetencjach.

69 Uprawnienia kontrolującegoUdział rzeczoznawcy w kontroli nie jest obowiązkowy. Rzeczoznawcą jest osoba posiadająca specjalistyczną wiedzę. Jej zadaniem jest pomoc kontrolującemu przy wykonywaniu czynności kontrolnych. Rzeczoznawca nie musi posiadać odrębnego upoważnienia. Nie może jednak wykonywać czynności kontrolnych samodzielnie, działa jedynie z polecenia kontrolującego. Kontrolujący ma prawo podejmować wszelkie czynności niezbędne do ustalenia stanu rzeczywistego (art. 379 ust. 3 pkt 2 POŚ) – stanowi do podstawę do pobrania próbek popiołu z paleniska. Możliwość wezwania i przesłuchania osób w zakresie niezbędnym do ustalenia stanu faktycznego – zdaniem komentatorów jest to przesłuchanie świadka w rozumieniu KPA – obowiązek protokołowania, odczytania protokołu i odebrania podpisu na protokole (art. 67 i n. KPA).

70 Wójt jako oskarżyciel publicznyArt. 379 ust. 4 POŚ Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta, marszałek województwa lub osoby przez nich upoważnione są uprawnieni do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciw przepisom o ochronie środowiska. Jeżeli kontroli dokonuje straż gminna, uprawnienie do złożenia wniosku o ukaranie wynika z ustawy o strażach gminnych. Prawo i obowiązki oskarżyciela publicznego w postępowaniach o wykroczenie regulują przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.

71 Przekazanie sprawy WIOŚArt. 379 ust. 5 POŚ Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta lub marszałek województwa występują do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o podjęcie odpowiednich działań będących w jego kompetencji, jeżeli w wyniku kontroli organy te stwierdzą naruszenie przez kontrolowany podmiot przepisów o ochronie środowiska lub występuje uzasadnione podejrzenie, że takie naruszenie mogło nastąpić, przekazując dokumentację sprawy. WIOŚ odmawia prowadzenia kontroli u osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami. Ustawa o inspekcji ochrony środowiska 1. Do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska należy: kontrola podmiotów korzystających ze środowiska w rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (przedsiębiorcy). (...) 1a) kontrola przestrzegania przepisów ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach

72 Przekazanie sprawy WIOŚW przypadku spalania odpadów przez przedsiębiorców należy zawiadomić WIOŚ. Kontrola przedsiębiorców przebiega zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej – szereg obostrzeń. Kontrole muszą być co do zasady zapowiedziane. Kontrola może być niezapowiedziana jeżeli przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska naturalnego (art. 79 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).

73 Nakaz wstrzymania działalności gospodarczejUstawa o swobodzie działalności gospodarczej Art [Wstrzymanie wykonywania działalności gospodarczej] 1. W razie powzięcia wiadomości o wykonywaniu działalności gospodarczej niezgodnie z przepisami ustawy, a także w razie stwierdzenia: zagrożenia życia lub zdrowia, niebezpieczeństwa powstania szkód majątkowych w znacznych rozmiarach lub naruszenia środowiska w wyniku wykonywania tej działalności, wójt, burmistrz lub prezydent miasta niezwłocznie zawiadamia właściwe organy administracji publicznej. 2. Zawiadomione organy niezwłocznie powiadamiają wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o podjętych czynnościach. 3. W przypadku braku możliwości zawiadomienia, o którym mowa w ust. 1, wójt, burmistrz lub prezydent miasta może nakazać, w drodze decyzji, wstrzymanie wykonywania działalności gospodarczej na czas niezbędny, nie dłuższy niż 3 dni. 4. Decyzji nakazującej wstrzymanie wykonywania działalności gospodarczej w razie stwierdzenia zagrożenia życia lub zdrowia, niebezpieczeństwa powstania szkód majątkowych w znacznych rozmiarach lub naruszenia środowiska w wyniku wykonywania tej działalności nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności.

74 Nakaz wstrzymania działalności gospodarczejPrzesłanka – brak możliwości zawiadomienia. Obecnie niezrozumiała (poza stanami wyjątkowymi). Komentatorzy (Kosikowski C.) wskazują, że przesłanką może być np. okres wolny od pracy, albo niepewność co do właściwości organu, który należy zawiadomić.

75 Obowiązki kontrolowanego, sankcja karnaArt. 379 ust. 6 POŚ 6. Kierownik kontrolowanego podmiotu oraz kontrolowana osoba fizyczna obowiązani są umożliwić przeprowadzanie kontroli, a w szczególności dokonanie czynności, o których mowa w ust. 3. Utrudnianie przeprowadzenia kontroli stanowi przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3. Kodeks karny Art [Udaremnianie lub utrudnianie przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony środowiska i inspekcji pracy] § 1. Kto osobie uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony środowiska lub osobie przybranej jej do pomocy udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

76 Utrudnianie kontroli Karalna jest odmowa wpuszczenia na teren posesji, jak również wszelkie utrudnianie podejmowania czynności kontrolnych, w tym utrudnianie pracy rzeczoznawcy. Przykładowe przejawy utrudniania: Odmowa dopuszczenia do paleniska Utrudnianie pobrania próbki Odmowa wydania dokumentów lub podania wymaganych informacji Odwracanie uwagi kontrolującego i czyszczenie paleniska Kontrolowanego należy powiadomić o sankcji karnej, jeżeli nadal będzie utrudniał prowadzenie kontroli, należy na miejsce zdarzenia wezwać Policję. Dowody: zeznania świadków, protokół, protokół policji. Konieczna akcja informacyjna – brak wiedzy co do uprawnień kontrolujących.

77 Sporządzenie protokołuPrawo ochrony środowiska Art [Protokół czynności kontrolnych] 1. Z czynności kontrolnych kontrolujący sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi kontrolowanego podmiotu lub kontrolowanej osobie fizycznej. 2. Protokół podpisują kontrolujący oraz kierownik kontrolowanego podmiotu lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu zastrzeżenia i uwagi wraz z uzasadnieniem. 3. W razie odmowy podpisania protokołu przez kierownika kontrolowanego podmiotu lub kontrolowaną osobę fizyczną kontrolujący umieszcza o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może, w terminie 7 dni, przedstawić swoje stanowisko na piśmie wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, staroście lub marszałkowi województwa

78 Kontrola prowadzona przez straż gminnąJeżeli kontrola prowadzona jest przez straż gminną, funkcjonariusz straży w przypadku ujawnienia wykroczenia (spalania odpadów) może nałożyć na sprawcę mandat karny w wysokości do 500 zł (lub 1000 zł w przypadku zbiegu wykroczeń). Nałożenie mandatu karnego za wykroczenie polegające na nielegalnym spalaniu odpadów umożliwia §  2 pkt 10 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie wykroczeń, za które strażnicy straży gminnych są uprawnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Grzywna nałożona przez funkcjonariusza straży gminnej w drodze mandatu stanowi dochód gminy.

79 Przesłanki nałożenia mandatu karnegoKodeks postępowania w sprawach o wykroczenia Art [Nałożenie grzywny w drodze mandatu. Odmowa przyjęcia mandatu] § 1. W postępowaniu mandatowym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, funkcjonariusz uprawniony do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego może ją nałożyć jedynie, gdy: 1) schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia, 2) stwierdzi popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy, a nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu, 3) stwierdzi popełnienie wykroczenia za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu - w tym także, w razie potrzeby, po przeprowadzeniu w niezbędnym zakresie czynności wyjaśniających, podjętych niezwłocznie po ujawnieniu wykroczenia. Nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego nie może nastąpić po upływie 14 dni od daty ujawnienia czynu w wypadku, o którym mowa w pkt 1, 90 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 2, oraz 180 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 3. § 2. Sprawca wykroczenia może odmówić przyjęcia mandatu karnego. § 3. Funkcjonariusz nakładający grzywnę obowiązany jest określić jej wysokość, wykroczenie zarzucone sprawcy oraz poinformować sprawcę wykroczenia o prawie odmowy przyjęcia mandatu karnego i o skutkach prawnych takiej odmowy.

80 Jeżeli nie ma straży gminnejBrak straży gminnej nie uniemożliwia przeprowadzenie kontroli. Wszystkie uprawnienia kontrolującego określone w art. 379 POŚ może wykonywać pracownik urzędu gminy. Kontrolującym nie może być osoba, która nie jest związana stosunkiem pracy. Kontrolujący niebędący strażnikiem nie może nałożyć mandatu karnego. Jeżeli kontrolujący niebędący strażnikiem ujawni wykroczenie, wójt powinien złożyć wniosek o ukaranie do sądu w trybie art. 379 ust. 4 POŚ. Grzywna nałożona przez sąd na skutek wniosku o ukaranie nie zasila budżetu gminy.

81 Badanie laboratoryjne próbek - kosztyObecne przepisy nie dają gminie jasnej podstawy do domagania się zwrotu kosztów badań laboratoryjnych próbek z palenisk. Takie uprawnienie przysługuje inspekcji ochrony środowiska. Wodzisław Śląski – wezwania do zapłaty powołując się na art. 322 Prawa ochrony środowiska - Do odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Nie skierowano pozwów do sądu. Takie roszczenie ze strony gminy jest wątpliwe. Postulat – zmiana prawa umożliwiająca gminie odzyskanie kosztów badań jeżeli wykażą spalanie odpadów lub współpraca z WIOŚ w ramach której WIOŚ będzie prowadził badania laboratoryjne próbek i dochodził zwrotu kosztów tych badań od sprawców.

82 Badanie próbek przez WIOŚ?Art. 379 ust. 5 POŚ – wystąpienie do WIOŚ do podjęcia działań jeżeli w wyniku kontroli zostanie stwierdzone naruszenie przepisów o ochronie środowiska lub występuje uzasadnione podejrzenie, że takie naruszenie mogło nastąpić. Obowiązki IOŚ: Art.. 2 ust. 1 pkt 1a UIOŚ do zadań inspekcji należy kontrola przestrzegania przepisów ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (art. 5 ust. 1 pkt 3b UUCPG – obowiązkiem właściciela nieruchomości jest pozbywanie się zebranych odpadów komunalnych w sposób zgodny z przepisami ustawy i przepisami odrębnymi). Art. 2 ust. 1 pkt 17 UIOŚ – współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontroli, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości, innymi organami administracji państwowej i organami samorządu terytorialnego. art. 2 ust. 1 pkt 18 UIOŚ – wykonywanie innych zadań określonych odrębnymi przepisami.

83 Badanie próbek przez WIOŚ?Art. 18 UIOŚ Ust. 1 Koszty analiz i wykonywania pomiarów, w tym pobierania próbek, na podstawie których stwierdzono naruszenie wymagań ochrony środowiska, ponoszą jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, których działalność jest źródłem naruszania tych wymagań (…) ust. 2 Wysokość kosztów, o których mowa w ust. 1 i 1a, ustala, w drodze decyzji, organ Inspekcji Ochrony Środowiska stwierdzający naruszenie wymagań ochrony środowiska albo dokonujący oszacowania wielkości emisji z instalacji albo z operacji lotniczej. Zwrot kosztów badań to: Bardziej dotkliwa sankcja dla spalającego odpady Możliwość przeprowadzenie większej ilości kontroli bez nadwyrężania budżetu gminy

84 Kompetencje nadzorcze wójtaNiezależnie od kar za spalanie odpadów, wójtowi przysługują kompetencje nadzorcze: Art. 363 POŚ 1. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej, której działanie negatywnie oddziałuje na środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do: 1) ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia; 2) przywrócenia środowiska do stanu właściwego. 2. Przepisy art. 362 ust. 2-5 stosuje się odpowiednio. Art. 362 ust. 3 POŚ - W przypadku braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia działań, o których mowa w ust. 1, organ ochrony środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na rzecz budżetów właściwych gmin, z zastrzeżeniem ust. 4, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu środowiska.

85 Kompetencje nadzorcze wójtaW decyzji należy określić: Zakres ograniczenia oddziaływania na środowisko lub stan, do jakiego ma zostać przywrócone środowisko. Czynności zmierzające do ograniczenia oddziaływania na środowisko lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego. Termin wykonania obowiązku. Konieczne wykazanie, że eksploatacja instalacji bądź urządzenia powoduje negatywne (czyli ujemne, szkodliwe) oddziaływanie na środowisko, w istocie pogarszając jego stan. „Negatywne” oddziaływanie to oddziaływanie prowadzące do ujemnych skutków, niekoniecznie niezgodne z prawem.

86 Kompetencje nadzorcze wójtaArt. 368 ust. 2 POŚ Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, wstrzymać użytkowanie instalacji lub urządzenia, jeżeli osoba fizyczna nie dostosowała się do wymagań decyzji, o której mowa w art. 363.

87 Skąd wziąć fundusze na wymianę pieców i inne działania antysmogowe?Program PONE RPO Małopolska Program JAWOR

88 Dotacja na realizację PONEcel programu: systemowe ograniczanie emisji substancji szkodliwych do atmosfery poprzez kompleksową likwidację istniejących, nieefektywnych źródeł ciepła dofinansowanie otrzymują gminy, które składają wnioski o przyznanie dofinansowania do WFOŚiGW, a następnie dystrybuują środki pomiędzy beneficjentów

89 Dotacja na realizację PONEwkład własny gminy musi wynosić min. 10 % kosztów kwalifikowanych gmina musi posiadać gminny program ochrony powietrza lub tożsamy, wpisujący się w Program Strategiczny Ochrona Środowiska oraz Program Ochrony Powietrza dla województwa małopolskiego zadania muszą być wykonane i rozliczone w danym roku kalendarzowym dofinansowaniem nie mogą być objęte prace wykonane przed datą podjęcia decyzji o dofinansowaniu przez WFOŚ

90 Dotacja na realizację PONEDotacja może zostać przyznana na: demontaż kotłowni, palenisk opalanych paliwem stałym o niskiej sprawności energetycznej montaż nowej kotłowni na gaz z wewnętrzną instalacją c.o. i c.w.u. montaż nowej kotłowni na olej z wewnętrzną instalacją c.o. i c.w.u. podłączenie do geotermii lub miejskiej sieci ciepłowniczej wraz z wewnętrzną instalacją c.o. i c.w.u.

91 Dotacja na realizację PONEmontaż pieca elektrycznego wraz z podłączeniem do sieci energetycznej oraz wewnętrznej linii zasilania montaż nowej kotłowni na węgiel lub biomasę wraz z wewnętrzną instalacją c.o. i c.w.u. - pod pewnymi warunkami: 1) kocioł 5 klasy y PN-EN 303-5:2012, bez konieczności montażu urządzeń dodatkowych, w tym elektrofiltrów *kocioł z podajnikiem automatycznym, który posiada dodatkowy ruszt nie kwalifikuje się w ramach PONE 2) brak technicznej możliwości podłączenia do sieci ciepłowniczej

92 Dotacja na realizację PONEmaksymalna wysokość dotacji: do 50 % kosztów kwalifikowanych zadania na pozostałe koszty może zostać udzielona pożyczka do wartości netto (lub brutto gdy nie można odliczyć VAT) maksymalne jednostkowe koszty osiągnięcia efektu ekologicznego dla poszczególnych rodzajów działań określone w Regulaminie PONE dostępnym tutaj: UWAGA – termin naboru wniosków kończy się 31 marca !

93 RPO Małopolska cel programu: obniżenie poziomu zanieczyszczenia powietrza w województwie 4 oś priorytetowa: Regionalna Polityka Energetyczna działanie 4.4. Redukcja Emisji Zanieczyszczeń do Powietrza szczegółowy opis osi priorytetowych dostępny tutaj: Działanie obniżenie poziomu niskiej emisji (paliwa stałe) Opis programu: – nabór wniosków na rok 2017 skończył się 10 lutego 2017

94 RPO Małopolska dofinansowanie do nowych urządzeń grzewczych zł/ kW mocy nowego źródła ciepła, ale maks. do wysokości mocy wyznaczonej w wyniku przeprowadzenia oceny energetycznej budynku: maks zł/kocioł – budynek jednorodzinny maks zł/kocioł – budynek wielorodzinny, dla którego jest wprowadzane wspólne źródło ciepła dla więcej niż jednego lokalu w przypadku, gdy konieczne poniesienie kosztów na instalację wew.: maks zł – budynek jednorodzinny do wielokrotności 1000 zł zgodnej z liczbą lokali w budynku wielorodzinnym i nie więcej niż 80 zł/m2 ogrzewanej powierzchni

95 RPO Małopolska dotacja może wynosić do 100 % kosztów realizacji zadania w wyniku realizacji zadania musi nastąpić poprawa efektywności energetycznej budynku weryfikacja następuje na podstawie oceny energetycznej zakres oceny energetycznej określany przez instytucję zarządzającą (Zarząd Województwa Małopolskiego)

96 Program JAWOR cel programu: zmniejszenie narażania ludności na oddziaływanie pyłów PM10, PM 2,5 i innych zanieczyszczeń powstających w wyniku niskiej immisji, poprzez zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze, w wyniku docieplenia przegród budowalnych w ramach programu można otrzymać preferencyjną, częściowo umarzalną pożyczkę (do 20 %) środki są przekazywane beneficjentom bezpośrednio przez WFOŚiGW szczegóły programu dostępne tutaj: https://www.wfos.krakow.pl/jawor

97 Program JAWOR pożyczka do wysokości 90 % kosztu kwalifikowanegominimalna kwota pożyczki – ,00 zł, maksymalna – ,00 zł wymagane 10 % wkładu własnego oprocentowanie pożyczki – 2 % w skali roku maksymalny termin spłaty – 10 lat

98 Program JAWOR Pożyczka może być przeznaczona na:ocieplenie ścian zewnętrznych budynków ocieplenie dachów, stropodachów i stropów nad ostatnią kondygnacją ocieplenie stropów piwnic wymianę okien i drzwi zewnętrznych do 600 m2 powierzchni docieplanej Zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze musi wynosić min. 25 %

99