1 Klasyfikacja wolności i praw jednostkiZakresy obowiązywania norm prawnych dotyczących praw człowieka

2 Prawa człowieka  art. 1 EKPCz art. 37 Konstytucji RP - prawa i wolności niezastrzeżone dla obywateli przysługują każdej osobie znajdującej się pod władzą RP Konstytucja RP definiuje prawa człowieka przez odróżnienie ich od praw obywatelskich.

3 Prawa i wolności obywatelskiePo raz pierwszy terminu tego użyła francuska Deklaracja Praw Człowieka z 1789 r. - brak było wyraźnego kryterium oddzielającego od praw człowieka. Karta Konstytucyjna z 1814 r. - zawarte w niej prawa przysługują obywatelom francuskim

4 Prawa i wolności obywatelskieprawa upoważniające obywatela do oddziaływania na państwo, do współkształtowania jego woli nakładają na państwo określone obowiązki zapewnienia obywatelowi korzystania z nich przyznają obywatelowi roszczenie wobec państwa

5 Prawa i wolności obywatelskieUzasadnienie wyodrębniania kategorii praw obywatelskich obywatele jako dysponenci władzy suwerennej - zasada zwierzchnictwa narodu (art. 2 Konstytucji RP) „naród” w znaczeniu politycznym Preambuła „My, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej…”

6 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Wolność tworzenia i członkostwa w partii politycznej (art. 11) Prawo dostępu do służby publicznej (art. 60) Prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne, w tym prawo dostępu do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu (art. 61)

7 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Prawo do udziału w referendum (art. 62) Prawa wyborcze obejmujące wybory do Sejmu, Senatu, wybory Prezydenta RP oraz samorządowe (art. 62) Prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67) Prawo do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (art. 68 ust. 2) Prawo inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 3)

8 Gwarancje materialne zastrzeżone na rzecz obywateli polskichZakaz arbitralnego pozbawienia obywatelstwa polskiego (art. 34 ust. 2) Prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pobytu poza granicami kraju (art. 36) Zakaz pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania przez władze publiczne innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym (art. 51 ust. 2)

9 Gwarancje materialne zastrzeżone na rzecz obywateli polskichZakaz wydalenia obywatela polskiego z terytorium RP (art. 52 ust. 4) Zakaz podejmowania przez władze publiczne działań uniemożliwiających powrót obywatela polskiego do kraju (art. 52 ust. 4) Zakaz ekstradycji (wydania) obywatela polskiego państwu trzeciemu, ale z zastrzeżeniem ust. 2 i 3 tego przepisu (art. 55) po nowelizacji Konstytucji

10 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Pojęcia „obywatel” a „obywatel polski” Posłużenie się w Konstytucji pojęciem „obywatel” nie oznacza zawsze, że podmiotem danego prawa lub wolności może być wyłącznie obywatel polski.

11 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Katalog praw i wolności, które mogą być realizowane wyłącznie przez obywateli polskich tworzą: Wolność tworzenia i członkostwa w partiach politycznych Prawa wyborcze (wybory do Sejmu, Senatu, Prezydenta RP) Prawo do inicjowania i udziału w referendum ogólnokrajowym Prawo do ogólnokrajowej obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej Prawo dostępu do służby publicznej (z wyjątkami)

12 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Pozostałe prawa, których adresatem jest „obywatel” mogą być realizowane także przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego w zakresie określonym w ustawodawstwie zwykłym.

13 Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP z 1997 r.Interpretacja terminu „obywatel polski” a uprawnienia obywateli Unii Europejskiej Rozszerzenie niektórych zastrzeżonych dotąd wyłącznie dla obywateli polskich praw i wolności na obywateli UE bez zmiany Konstytucji RP (art. 62 – prawa wyborcze na szczeblu lokalnym) Zakaz ekstradycji obywatela polskiego – nowelizacja art. 55 Konstytucji RP Art. 11 Konstytucji?

14 Prawo a wolność Dwie płaszczyzny:faktyczna – możność kształtowania swojego zachowania zgodnie z dokonanym przez siebie wyborem, bez przeszkód zewnętrznych, np. przymusu prawna – kwalifikacja prawna zachowania, które nie jest ani zakazane ani nakazane, tzn. jest prawnie indyferentne

15 Prawo a wolność  Wolność prawna – wolność od nakazów i zakazów ustanowionych przez prawodawcę wolność „od” – nadmiernego uzależnienia człowieka od zbiorowości (głównie państwa) wolność „do” – gdy potrzeby i dążenia jednostki mogą realizować się tylko w zbiorowości wolność „poprzez”

16 Aspekty wolności pozytywny – jednostka może swobodnie kształtować swoje zachowania w danej sferze, wybierać takie formy aktywności, które jej najbardziej odpowiadają lub powstrzymywać się od nich negatywny – obowiązek powstrzymywania się od ingerencji w sferę zastrzeżoną dla jednostki, ciążący na państwie i innych podmiotach - obowiązek nieprzeszkadzania

17 Funkcje ustawodawcy w przypadku wolnościustanowienie normy zakazującej ingerencji w określoną sferę zachowań ustalenie obowiązku podjęcia określonych czynności faktycznych dla ochrony przed ingerencją osób trzecich, stworzenia warunków realizacji wolności ustanowienie ograniczeń danej wolności dla ochrony wartości szczególnie cennych dla jednostki lub społeczeństwa

18 Cechy wolności nie wynika z prawa w znaczeniu przedmiotowym, prawo jej nie przyznaje ani nie ustanawia, ale określa jedynie jej granice w przypadku sporu z organem to nie jednostka powinna wykazać podstawę swojej wolności lub normę wyznaczającą jej zakres, ale to organ powinien wykazać podstawę dla ograniczeń wolności;

19 Reglamentacja wolnościustanowienie ograniczeń w realizacji wolności, by zagwarantować równą możliwość korzystania z nich przez innych wolności prawnie reglamentowane i niereglamentowane

20 Wolność w Konstytucji RPart. 31 Konstytucji RP ust. 1 „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej” ust. 2 „Każdy jest obowiązany szanować wolności i praw innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”

21 Klasyfikacja przedmiotowaPrawa i wolności osobiste Prawa i wolności polityczne Prawa ekonomiczne socjalne i kulturalne

22 Klasyfikacja przedmiotowaKlasyfikacja ta znajduje wyraz w systematyce rozdziału II Konstytucji RP W aktach prawa międzynarodowego: Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 r. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Europejska Karta Społeczna z 1961 r. i ZEKS z 1996 r.

23 Prawa i wolności osobisteUjęte są w zasadzie jako prawa człowieka. Ich podmiotem jest każdy znajdujący pod władzą państwa polskiego – art. 37 Konstytucji RP. Dotyczą sfery życia prywatnego.

24 Prawa i wolności osobisteZapewniają jednostce swobodę decyzji dotyczących kierowania swoim życiem Określają zasady funkcjonowania jednostki jako podmiotu prawa Określają gwarancje prawne w sytuacjach zagrożenia lub naruszenia gwarantowanych wartości

25 Katalog praw i wolności osobistych w Konstytucji RP (art. 30-53)Prawo do ochrony życia Wolność od eksperymentów naukowych bez dobrowolnie wyrażonej zgody Wolność od tortur, okrutnego, nieludzkiego, poniżającego traktowania lub karania Wolność od stosowania kar cielesnych Prawo do nietykalności osobistej Wolność osobista Prawo osób zatrzymanych do humanitarnego traktowania

26 Katalog praw i wolności osobistych w Konstytucji RP (art. 30-53)Prawo do poinformowania o przyczynach zatrzymania Prawo do odszkodowania za bezprawne zatrzymanie i pozbawienie wolności Prawo do wzruszenia decyzji o zatrzymaniu osoby Wolność od skazania za czyn niebędący czynem zabronionym w momencie jego popełnienia Wolność od działania prawa wstecz

27 Katalog praw i wolności osobistych w Konstytucji RP (art. 30-53)Prawo do sądu i jego gwarancje, w tym prawo do obrony (w znaczeniu materialnym i formalnym) Wolność od pozasądowego rozstrzygania o przepadku rzeczy Prawo do prywatności Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami Prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego zgodnego z ich przekonaniami Wolność od pozasądowego pozbawiania rodziców przysługujących im praw rodzicielskich

28 Katalog praw i wolności osobistych w Konstytucji RP (art. 30-53)Wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się Prawo do ochrony danych osobowych Prawo dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych dotyczących występującego Prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą Wolność poruszania się

29 Katalog praw i wolności osobistych w Konstytucji RP (art. 30-53)Wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu i opuszczenia terytorium RP Zakaz wydalenia obywatela RP z terytorium RP i zakaz uniemożliwienia powrotu Wolność sumienia i wyznania Wolność słowa Zakaz cenzury prewencyjnej Zakaz ekstradycji obywatela polskiego (z wyjątkami ust. 2 i 3 art. 55) Prawo do azylu

30 Prawa i wolności polityczne w Konstytucji RPMają zróżnicowany charakter – część ujęta jako prawa człowieka: prawo składania petycji, skarg i wniosków do organów władzy publicznej i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej wolność zgromadzeń wolność zrzeszania się w związkach zawodowych organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz organizacjach pracodawców

31 Prawa i wolności polityczne w Konstytucji RPDotyczące udziału w życiu publicznym - prawa obywatelskie prawo wyborcze prawo udziału w obywatelskiej inicjatywie obywatelskiej prawo dostępu do służby publicznej prawo uzyskiwania informacji o działalności władz publicznych, wolność tworzenia i działania partii politycznych

32 Prawa ekonomiczne socjalne i kulturalne Prawa ekonomiczne – dotyczą bezpieczeństwa ekonomicznego egzystencji człowieka Prawa socjalne – gwarantują stworzenie właściwych warunków socjalnych życia jednostki  Prawa kulturalne – służą zaspokojeniu kulturalnych potrzeb jednostki i stworzenie warunków dostępu do dóbr kultury

33 Prawa i wolności ekonomiczne w Konstytucji RPWolność podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej Prawo do własności i jej ochrony Prawo do ochrony innych niż własność praw majątkowych Prawo do dziedziczenia Wolność wyboru miejsca pracy i wykonywania zawodu Prawo do wynagrodzenia

34 Prawa i wolności socjalne w Konstytucji RPPrawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy Prawo do urlopu Prawo do zabezpieczenia społecznego Prawo rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych Prawo do ochrony zdrowia oraz świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych Prawo do szczególnej opieki zdrowotnej dzieci, kobiet ciężarnych, osób niepełnosprawnych i osób w podeszłym wieku

35 Specyfika ujęcia wolności i praw socjalnych w Konstytucji RPPrawa podmiotowe a tzw. zasady polityki państwa (normy programowe) Zależność pomiędzy gwarancją praw socjalnych a kondycją finansową państwa „równowaga budżetowa” jako wartość konstytucyjna

36 Znaczenie art. 81 KonstytucjiPraw określonych w art. 65 ust. 4 i 5, art. 66, art. 69, art. 71 i art można dochodzić w granicach określonych w ustawie.

37 Prawa i wolności kulturalne w Konstytucji RPPrawo do nauki i jego gwarancje Wolność zakładania szkół wszystkich szczebli Wolność twórczości artystycznej Wolność badań naukowych Wolność ogłaszania wyników prowadzonych badań Wolność nauczania Wolność korzystania z dóbr kultury

38 Prawa podmiotowe Element konstytutywny pojęcia prawa podmiotowego - możliwość dochodzenia swojego prawa na drodze procesowej przez podmiot uprawniony. Roszczenie procesowe – podmiot prawa może domagać się określonego działania lub zaniechania.

39 Prawa podmiotowe Przepis wyraża prawa podmiotowe, gdy określa:podmiot prawa, podmiot zobowiązany do realizacji świadczenia lub podległy kompetencji treść prawnego obowiązku określonego zachowania się ze strony podmiotu zobowiązanego na rzecz podmiotu prawa zespół przesłanek, od których zależy aktualizacja tego obowiązku

40 Publiczne prawa podmiotowe W prawie konstytucyjnym i administracyjnym – pojęcie publicznego praw podmiotowego: ich źródłem jest konstytucja korelatem uprawnienia jest prawny obowiązek organu administracji.

41 Generacje praw człowieka Historyczne przeobrażenia w ujmowaniu statusu jednostki wobec podmiotów władzy publicznej (państwa) pozwalają na zrekonstruowanie faz ewolucji praw jednostki - określanych jako tzw. generacje praw człowieka (K. Vasak).

42 Generacje praw człowiekaW koncepcji K. Vasaka mowa była o dwóch generacjach praw człowieka: Prawa cywilne i polityczne (pierwsza generacja) Prawa społeczno-gospodarczo-kulturalne (druga generacja) Dopiero w latach 80-tych XX wieku wyróżniono trzecią generację – tzw. prawa kolektywne, solidarnościowe.

43 Prawa kolektywne prawo narodu do samostanowieniaprawo do pokojowego współistnienia prawo do samodzielnego, pozbawionego ingerencji rozwoju i decydowania prawo do swobodnego dysponowania bogactwami naturalnymi Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów z 1981r.

44 Prawa kolektywne prawa przysługujące mniejszym zbiorowościom:korporacje - samorząd terytorialny, samorząd zawodowy, gospodarczy (np. rzemieślniczy) stowarzyszenia, ruchy obywatelskie, partie polityczne rodzina, małżeństwo

45 Prawa IV generacji Wyrazem postępującej ewolucji praw człowieka jest wyodrębnianie IV generacji praw człowieka. Są to prawa przysługujące mniejszościom narodowym – kompleksowe regulacje prawnomiędzynarodowe gwarantujące ochronę mniejszościom narodowym przyjęte zostały dopiero w latach 90-te XX wieku. Konwencja Ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r.

46 Prawa i wolności konstytucyjneprawa wyrażone wprost w tekście konstytucji „wolności i prawa konstytucyjne” – art. 31 ust. 3 oraz art. 79 Konstytucji RP niepisane prawa konstytucyjne (Szwajcaria)

47 Prawa i wolności absolutne (niederogowalne) i derogowalneW międzynarodowym prawie praw człowieka korzystają z priorytetu w stosunku do innych praw, gwarantowanych w dokumentach międzynarodowych. Derogacja – możliwość czasowego odstąpienia od pełnego przestrzegania niektórych gwarancji praw człowieka

48 Prawa i wolności absolutne (niederogowalne) i derogowalneKlasyfikacja związana z tzw. sytuacjami nadzwyczajnymi – „stanu wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu” – art. 15 EKPCz.

49 Prawa niederogowalne Katalog - art. 15 EKPCz prawo do życia,wolność od tortur, innego okrutnego lub poniżającego traktowania lub karania, wolność od niewolnictwa, poddaństwa, zakaz karania za czyn nie będący przestępstwem w momencie jego popełnienia (zakaz retroakcji prawa karnego)

50 Prawa niederogowalne Art. 4 ust. 2 PPOiP wymienia dodatkowo:wolność od pozbawiania wolności z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych (zakaz więzienia za długi) prawo do podmiotowości prawnej (zasada uznawania osobowości prawnej) wolność sumienia i wyznania, wolność myśli.

51 Prawa niederogowalne katalog minimum W ustawodawstwach krajowych może dojść do rozszerzenia tego katalogu, działanie odwrotne, tzn. skutkujące zawężeniem katalogu uprawnień niederogowalnych jest niedopuszczalne.

52 Prawa niederogowalne art. 233 ust. 1 Konstytucji RP - tzw. klauzula negatywne – prawa i wolności, które nie mogą być ograniczone w czasie stanu wojennego i wyjątkowego: godność człowieka, prawo do obywatelstwa i zakaz arbitralnego pozbawienia, ochrona życia, humanitarne traktowanie, zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej, prawo do sądu (dostęp do sądu), prawo do prywatności (ochrona dóbr osobistych), wolność sumienia i wyznania, prawo do petycji, ochrona rodziny i dziecka.

53 Prawa podlegające ograniczeniom (derogowalne)Zasady i przesłanki ograniczeń praw i wolności konstytucyjnych art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz klauzule szczegółowe

54 Źródła prawa praw człowiekaW prawie międzynarodowym (art. 38 statutu MTS): umowy międzynarodowe zwyczaj międzynarodowy zasady ogólne prawa międzynarodowego

55 Umowy uniwersalne umowy uniwersalne - o charakterze ogólnym, dotyczące szerokiego katalogu praw jednostki: umowy ogólnoświatowe (globalne) np. Pakty Praw Człowieka umowy regionalne (np. EKPCz, Afrykańska karta Praw Człowieka i Ludów, Amerykańska Konwencja Praw Człowieka)

56 Umowy o charakterze szczegółowymumowy o charakterze szczegółowym (uchwalane w celu ochrony pewnej kategorii praw lub określonej grupy ludzi): umowy globalne (np. dotyczące ochrony praw kobiet, dzieci, uchodźców lub np. zbrodni ludobójstwa, umowy (konwencje) regionalne (EKS) umowy międzypaństwowe (np. o ekstradycji)

57 - Prawa człowieka mające charakter norm prawa zwyczajowegozakaz ludobójstwa zakaz niewolnictwa zakaz apartheidu (dyskryminacji rasowej) zakaz tortur, innego nieludzkiego, okrutnego lub poniżającego traktowania lub karania zakaz arbitralnego pozbawiania życia zakaz porywania przeciwników politycznych zakaz nadmiernie długiego więzienia bez wyroku sądowego zasada niedziałania prawa wstecz

58 Zasady ogólne prawa międzynarodowegoDo uznanych zasad ogólnych należą zasady leżące u podstaw Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 1948 r. : zasady regulujące przedawnienie roszczeń zakaz nadużywania prawa zasada naprawienia szkody zasada uznawania praw nabytych w dobrej wierze.

59 Źródła praw jednostki w prawie wewnętrznymSposoby regulacji praw jednostki w konstytucjach: wyodrębnienie osobnego rozdziału dotyczącego praw człowieka rozproszenie postanowień dotyczących praw człowieka w tekście Konstytucji (np. k. Szwajcarii z 1874 r.) w tekście konstytucji zawarte są tylko niektóre prawa i wolności, a inne rozproszone są w ustawach konstytucyjnych wyodrębnienie osobnej karty praw człowieka (np. Czechy)

60 Zakresy obowiązywania norm prawnych dotyczących praw człowiekazakres podmiotowy zakres przedmiotowy zakres czasowy zakres przestrzenny (terytorialny)

61 Międzynarodowy system ochrony praw człowiekaOgół środków oraz działalność mającą na celu zapewnienie i realizację praw człowieka.

62 Systemy ochrony praw jednostkisystemy wewnętrzne (krajowe) poszczególnych państw system międzynarodowy specyficzny system ochrony praw jednostki funkcjonujący w ramach Unii Europejskiej

63 Międzynarodowy system ochrony praw człowiekauniwersalny system ochrony (funkcjonujący w ramach ONZ) systemy regionalne: europejski (Rady Europy) afrykański (Unia Afrykańska) arabski (Liga Państw Arabskich) panamerykański (OPA) system ochrony w ramach Unii Europejskiej

64 Zasady międzynarodowego prawa praw człowieka i ich ochronyZasada uniwersalizmu (podmiotowego i terytorialnego) praw człowieka Zasada równości i niedyskryminacji Zasada solidarności Zasada sytuacyjności (koncepcja marginesu oceny państw) Zasada subsydiarności

65 Zasady międzynarodowego prawa praw człowieka i ich ochronyZasada skuteczności Zasada integralności praw człowieka