1 KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI 1

2 Struktura dwuwarstwowa:  Prawo podmiotowe - to sytuacja prawna jednostki polegająca na tym, że może ona żądać ze strony innego podmiotu określonego zachowania na jej rzecz. Na danym podmiocie ciąży prawny obowiązek realizacji tego zachowania  Prawo przedmiotowe - norma prawna, która stanowi źródło danego prawa podmiotowego; np. norma, która nakazuje władzy publicznej ochronę prawa własności 2

3  Prawa człowieka – koncepcja, według której każdemu człowiekowi przysługują pewne prawa, których źródłem obowiązywania jest przyrodzona godność ludzka. Mają charakter:  powszechny – obowiązują na całym świecie i przysługują każdemu człowiekowi  przyrodzony – przysługują każdemu od chwili urodzenia  niezbywalny – nie można się ich zrzec  nienaruszalny – istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią dowolnie regulowane  naturalny – obowiązują niezależnie od ich potwierdzenia przez władzę państwową  niepodzielny – wszystkie stanowią integralną i współzależną całość 3

4  Podmiot uprawniony-podmiot zobowiązany Uprawniony: jednostka, obywatel, cudzoziemiec, osoba prawna; Zobowiązany: organ władzy publicznej 1. ujęcie wertykalne 2. ujęcie horyzontalne. 4

5  I generacja – II połowa XIX w. publiczne prawa podmiotowe  II generacja – okres po II wojnie światowej; prawa socjalne  III generacja – prawo do ochrony godności ludzkiej; prawo dostępu do informacji o funkcjonowaniu władz publicznych;  IV generacja – prawa antydyskryminacyjne, prawo do zapomnienia, itp. 5

6 PRAWA WOLNOŚCIOWE (wolność słowa) · jednostka ma prawo żądać zaniechania ingerencji w określoną sferę zachowań · obowiązek państwa i innych podmiotów o charakterze negatywnym – mają powstrzymać się od podejmowania działań mogących przeszkadzać · rola prawodawcy - wskazuje: 1. podmiot prawa 2. sferę zachowań wolną od ingerencji i zakaz ingerencji w nią 3. sytuacja, gdy ingerencja jest wyjątkowo dopuszczona 4. środki prawne na wypadek naruszenia  6

7 PRAWA SENSU STRICTO (prawa socjalne) · jednostka ma prawo żądania podjęcia działania (świadczenia) · pozytywny charakter obowiązku – polega na podjęciu działania, a podmiotem zobowiązanym jest prawodawca · rola prawodawcy – wskazuje : a. system instytucji publicznych do realizacji świadczeń b. podmiot uprawniony i przesłanki nabycia świadczeń c. rodzaj i wysokości świadczenia d. podmiot zobowiązany e. środki na wypadek naruszenia

8 PRAWA-KOMPETENCJE czynne prawo wyborcze, do udziału w referendum, do sądu, inicjatywa ludowa · przekazanie jednostce kompetencji do dokonania czynności prawnej · organ jest zobowiązany zareagować na taką czynność · zakładają aktywność jednostki (a nie pasywność jak przy sensu stricto) · rola prawodawcy – wskazuje : a. podmiot prawa b. sposób realizacji czynności c. przesłanki do spełnienia, aby można skorzystać z kompetencji d. podmiot podległy kompetencji e. środki prawne wywoływane przez dane czynności f. środki na wypadek naruszenia 8

9 PRAWA MATERIALNE I PROCEDURALNE 1) proceduralne – umożliwiają uruchomienie procedur do wyegzekwowania prawa i wyznaczają minimalne standardy sprawiedliwości proceduralnej (np. prawo do sądu) 2) materialne – wyznaczają więzi prawne między jednostką a państwem i innymi podmiotami, zapewniając jej ochronę Ze względu na kryterium sfery życia, której dotyczą wyróżnia się: a. prawa osobiste – chroniące dobra osobiste np. życie, nietykalność b. polityczne – zapewniające udział w życiu politycznym - wolność wypowiedzi, zrzeszania, zgromadzeń, wyborcze, do informacji c. gospodarcze – udział w życiu gospodarczym d. socjalne – zapewniające możliwość uzyskania środków utrzymania i zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych - do ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego, wolności związków zawodowych, do strajku e. kulturalne – związane z udziałem w życiu kulturalnym - wolność twórczości artystycznej 9

10 PRAWA PODLEGAJĄCE OGRANICZENIOM I ABSOLUTNE 1) PODLEGAJĄCE OGRANICZENIOM – przeważają, wymaga się spełnienia reguły proporcjonalności 2) ABSOLUTNE – np. zakaz tortur, zakaz dyskryminacji, domniemanie niewinności, wolność wyboru religii 10

11 PRAWNA OCHRONA ŻYCIA (ART. 38)  wynik kompromisu między zwolennikami i przeciwnikami eutanazji i aborcji  publiczne prawo podmiotowe do ochrony życia  akcentuje pozytywne obowiązki państwa w zakresie ochrony życia  każdy człowiek  problem od kiedy zaczyna się być człowiekiem  problem momentu zakończenia życia (śmierć pnia mózgu)  zakres przedmiotowy - życie ludzkie  zakaz pozbawienia i ochrona życia ludzkiego  nie ma charakteru absolutnego np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności  Zestrzelenie samolotu K 44/07 11

12 NIETYKALNOŚĆ OSOBISTA I WOLNOŚĆ OSOBISTA (ART. 41) * nietykalność osobista (od środków przymusu) i wolność osobista (dysponowania swoją osobą) * zakres podmiotowy – każdy * Ograniczenia możliwe – na zasadach i w trybie określonym w Konstytucji i ustawie W PRAWIE REPRESYJNYM – osoba zatrzymana musi być w ciągu 48h zostać przekazana do dyspozycji sądu; należy zwolnić wciągu 24h, jeżeli od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie jej doręczone postanowienie aresztowaniu wraz z przestawionymi zarzutami - każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia - pozbawiony wolności powinien być traktowany humanitarnie - pozbawiony wolności bezprawnie ma prawo do odszkodowania   5) gwarancje proceduralne w dziedzinie prawa represyjnego (art. 41 i 42)  · prawo do obrony  - znaczenie materialne – prawo do podejmowania czynności procesowych  mających na celu ochronę interesów oskarżonego w procesie  - znaczenie formalne – prawo do korzystania z obrońcy z wyboru lub urzędu  · domniemanie niewinności  - nakaz traktowania oskarżonego jak niewinnego, dopóki jego wina nie  zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądowym  - wina musi zostać udowodniona  - ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu  - wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść oskarżonego  - także w wymiarze materialnym – np. zakaz wydawania wyroków prasowych  · jawność postępowania sądowego (art.45)  - jawność dla stron – prawo dostępu do akt sprawy i do osobistego udziału  w czynnościach procesowych  - prawo wstępu publiczności na salę rozpraw  * ograniczenia. ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa,  porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron…  * wyrok zawsze ogłaszany publicznie   6) nullum crimen, nulla poena sine lege (art.42)  · czyn zagrożony karą i sama kara muszą zostać określone bezpośrednio w ustawie  · niedopuszczalne, by ustawa przekazywała te sprawy do unormowania w rozporządzeniach  · zakaz retroakcji prawa represyjnego  - wyjątek. możliwe jest ukaranie za czyn, który w chwili popełnienia był  przestępstwem w myśl prawa międzynarodowego  · czyn zabroniony musi być opisany w ustawie w sposób spełniający przynajmniej  minimalne wymogi precyzji   7) prawo do prywatności (art.47)  · zakres podmiotowy.każda osoba fizyczna, kontrowersje dot. osób prawnych  · zakres przedmiotowy. prawo do odosobnienia i autonomia informacyjna  * jednostka sama decyduje jaki informacje o niej będą przetwarzane  · powiązanie z:  - tajemnica komunikowania  - nienaruszalność mieszkania (miru domowego)  - ochrona danych osobowych – dana osobowa to każda informacja  pozwalająca na zidentyfikowanie osoby (ustawa o ochronie danych os.)  · ograniczenia na zasadach ogólnych z art.31 12

13 PRAWA W POSTĘPOWANIU REPRESYJNYM GWARANCJE PROCEDURALNE a) prawo do obrony - znaczenie materialne – prawo do podejmowania czynności procesowych mających na celu ochronę interesów oskarżonego w procesie - znaczenie formalne – prawo do korzystania z obrońcy z wyboru lub urzędu b) domniemanie niewinności – nakaz traktowania oskarżonego jak niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądowym – wina musi zostać udowodniona – ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu – wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść oskarżonego c) jawność postępowania sądowego (art.45) – jawność dla stron wraz z prawem dostępu do akt sprawy i do osobistego udziału w czynnościach procesowych oraz prawo wstępu publiczności na salę rozpraw (ograniczenia ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron) wyrok zawsze ogłaszany publicznie 13

14 PRAWA W POSTĘPOWANIU REPRESYJNYM GWARANCJE PROCEDURALNE d) nullum crimen, nulla poena sine lege (art.42) - czyn zagrożony karą i sama kara muszą zostać określone bezpośrednio w ustawie - niedopuszczalne, by ustawa przekazywała te sprawy do unormowania w rozporządzeniach - zakaz retroakcji prawa represyjnego - wyjątek: możliwe jest ukaranie za czyn, który w chwili popełnienia był przestępstwem w myśl prawa międzynarodowego - czyn zabroniony musi być opisany w ustawie w sposób spełniający przynajmniej wymogi precyzji 14

15 PRAWO DO SĄDU Art. 45 ust. 1 Konstytucji Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny CECHY: 1. Jest to prawo podmiotowe - przysługujące jednostce i tym roszczeniom przysługują obowiązki. 2. Środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności. 3. Jest zasadą konstytucyjna – jest to dyrektywa – wskazówka dla ustawodawcy (dyrektywy interpretacyjne – jak interpretować przepisy) 4. Pojęcie „sprawy” oznacza wszelkie sytuacje, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu w relacji z innymi równorzędnymi podmiotami lub w relacji z władzą publiczną, a jednocześnie natura danych stosunków prawnych wyklucza arbitralność rozstrzygania o sytuacji prawnej podmiotu przez drugą stronę tego stosunku. 15

16 PRAWO DO SĄDU Prawo do sądu według Trybunału Konstytucyjnego: 1. Prawo uruchomienia postępowania sądowego. 2. Prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury: a. sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy; b. jawne rozpatrzenie sprawy; c. rozpatrzenie powinno nastąpić bez nieuzasadnionej zwłoki; d. zapadnie rozstrzygnięcie ostateczne w stosunku do którejś ze stron; e. Prawo do odpowiedniej struktury organów rozstrzygających sprawę – instytucja asesorów sądowych SK 7/06) 3. Prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia. 4. Prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawę. 5. wyrok z 24.02.2003 r., K28/02 – Egzekucja wyroku (prawo do sądu obejmuje prawo do egzekucji wyroku – egzekucja kosztów postępowania egzekucyjnego) – V element prawa do sądu 16

17 PRAWO DO SĄDU Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Domniemania: * Domniemanie prawa do sądu * Domniemanie drogi sądowej przed sądem powszechnym * Domniemanie na rzecz sądów rejonowych 17

18 PRAWO DO PRYWATNOŚCI  zakres podmiotowy – każda osoba fizyczna,  kontrowersje dot. osób prawnych  zakres przedmiotowy - prawo do odosobnienia i autonomia informacyjna jednostka sama decyduje jaki informacje o niej będą przetwarzane  powiązanie z: ◦ tajemnica komunikowania ◦ nienaruszalność mieszkania (miru domowego) ◦ ochrona danych osobowych – dana osobowa to każda informacja pozwalająca na zidentyfikowanie osoby (ustawa o ochronie danych osobowych) 18

19 WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI - art. 54 – gwarancja wolności wyrażania swoich poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, powiązane z tajemnicą korespondencji, swobodą wyrażania przekonań religijnych i wolnością prasy, radiofonii i telewizji * dualizm: - tradycja kontynentalna – gł. charakter wolności osobistej - tradycja amerykańska i anglosaska – gł. charakter polityczny * zakres podmiotowy: osoby fizyczne i prawne (zwł. prasa i środki społecznego przekazu) * zakres przedmiotowy: ◦ a. wolność wyrażania poglądów ◦ b. rozpowszechniania poglądów ◦ c. pozyskiwania i dostępu do informacji 19

20 WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI konieczny warunek dla toczenia się debaty publicznej w państwie demokratycznym o geneza związana z PRL, gdzie państwo miało monopol w mediach i istniała cenzura · w myśl doktryny liberalnej najważniejsza z wolności obywatelskich o służy samorealizacji i pełni ważną funkcję w procesie sprawowania władzy o konieczna do kontroli społeczeństwa nad osobami sprawującymi władzę · orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu podkreśla ochronę wypowiedzi urażających, szokujących i wywołujących niepokój, ale w różnym stopniu o najsilniejsza ochrona wypowiedzi w sferze politycznej i pośrednio w sprawie życia publicznego w tym twórczość artystyczna o najsłabiej wypowiedzi handlowe (reklama) 20

21 WOLNOŚĆ SUMIENIA I RELIGII ELEMENTY a. zachowania przez państwo neutralności światopoglądowej - nie oznacza obojętności aksjologicznej - wyrażanie wartości w obowiązującym prawie nie powinno być uzasadnione względami religijnymi b. przejawia się w zasadzie rozdziału Kościoła i państwa · pierwotnie rozumiana jako zakaz tworzenia kościoła państwowego · obecnie to zakaz ingerencji związków wyznaniowych w działalność organów państwa i na odwrót · nakaz zagwarantowania prawnej pozycji związków wyznaniowych i zapewnienie im określonego stopnia niezależności c. zachowania tolerancji wobec prezentowanych przekonań i praktyk - ma 2 aspekty: · indywidualny – oznacza zakaz oceniania przez państwo głoszonych przez obywateli poglądów (łączy się z wolnością wypowiedzi) · zbiorowy – zagwarantowanie związkom wyznaniowym samostanowienia w sprawach religii np. pozwalając na aktywność na forum publicznym i nieingerowanie w ich wewnętrzne sprawy przez państwo d. równe traktowanie grup i związków wyznaniowych - państwo nie powinno uprzywilejowywać żadnego światopoglądu, ani związku 21

22 WOLNOŚĆ SUMIENIA I RELIGII - zakres podmiotowy: na równi obywatele, cudzoziemcy i bezpaństwowcy - zakres przedmiotowy: swoboda wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie lub zbiorowo, prywatnie i publicznie Konstytucja wskazuje przykładowy katalog uprawnień związanych z wolnością religii: a. prawo do tworzenia związków wyznaniowych i zrzeszania się w organizacje realizujące cele religijne b. swoboda wyboru religii i jej głoszenie c. swoboda wyboru światopoglądu i prezentowania go prywatnie jak i publicznie (szczególnie ważne dla niewierzących) d. (wg TK) to także prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem e. wolność praktyk religijnych OGRANICZENIA: ze względu na konieczność: ochrony bezpieczeństwa publicznego i porządku, zdrowia, moralności publicznej, podstawowych praw i wolności innych osób Korzystanie z tej wolności nie może polegać na uchylaniu się od obowiązków publicznych nałożonych przez prawo 22

23 WOLNOŚĆ ZGROMADZEŃ - zakres podmiotowy: na równi obywatele, cudzoziemcy i bezpaństwowcy, niepełnoletni i ubezwłasnowolnieni mogą być tylko uczestnikami, - osoby prawne, ale bez osób prawnych prawa publicznego, kościelne osoby prawne (jako szczególny rodzaj np. pielgrzymki, procesje) - zakres przedmiotowy: (czynny) – organizowanie zgromadzeń i kierowania nimi (bierny) – uczestniczenie w nich i braku przymusu do tego - obowiązki państwa. negatywny (obowiązek powstrzymania się od określonego postępowania) i pozytywny. 1. umożliwienie odbycia zgromadzenia. 2. wykazać się wyrozumiałością i tolerancją wobec demonstrujących, 3. obowiązek zabezpieczenia pokojowego przebiegu zgromadzenia 4. obowiązek ochrony uczestników zgromadzenia, w szczególności w razie możliwej kontrdemonstracji 5. zakaz ingerowania w treści planowanej demonstracji 6. 23

24 WOLNOŚĆ ZGROMADZEŃ Definicja zgromadzenia. Zgromadzenie – z uwagi na ustrojową rolę – wymaga zdefiniowania specyficznych mu elementów, a przy tym zapewnienia ochrony konstytucyjnej możliwie najszerszej kategorii zgromadzeń takich jak manifestacji, demonstracji, spotkań, zebrań, pikiet itp. W najogólniejszym ujęciu zgromadzenie jest więc tymczasowym i jednoczesnym zgrupowaniem osób w związku z określoną sprawą o charakterze publicznym lub niepublicznym odbywającym się w przestrzeni publicznej lub prywatnej dostępnym dla nieograniczonego kręgu adresatów. Wspólnymi cechami licznych definicji zgromadzeń jest: 1) intencjonalna obecność więcej niż jednej osoby w tym samym miejscu i czasie; 2) wspólny łączący te osoby cel, którym jest odniesienie się (rozważenie lub przedstawienie) do określonej sprawy (wspólna więź uczestników zgromadzenia); 3) pokojowy charakter zgromadzenia oraz 4) odformalizowany charakter zgromadzenia. 24

25 RODZAJE ZGROMADZEŃ notyfikowane i nienotyfikowane (PROBLEM ZGROMADZEŃ SPONTANICZNYCH) demonstracje i kontrdemonstracje ­– przedmiotowe rozróżnienie odnosi się do treści demonstracji. Kontrdemonstracja jest zgromadzeniem, którego uczestnicy wyrażają poglądy odmienne od poglądów przedstawianych w demonstracji. statyczne i dynamiczne – klasyfikacja ta opiera się na mobilności zgromadzenia. Pierwsze z wyróżnionych zgromadzeń – na obecności w określonym miejscu (miejscach) bez przemieszczania się (np. sit-ins), natomiast uczestnicy zgromadzeń dynamicznych przemieszczają się w dowolny sposób (kawalkada motocykli); 25

26 WOLNOŚĆ ZRZESZANIA - swoboda tworzenia przez obywateli różnego rodzaju organizacji funkcjonujących dla realizacji wytyczonych przez nich celów zrzeszenia wszelkiego rodzaju są dopuszczalne, ale państwo proponuje określone ich typy adekwatne do celów - obywatele mają pełną swobodę co do wyboru formy zrzeszania, w ramach poszczególnych form, a w ich ramach ustawodawca pozostawia stosunkowo dużą swobodę - zakres podmiotowy: - dot. osób fizycznych - częściowo samych zrzeszeń - osób prawnych, ale nie wszystkich (bez samorządów zawodowych i terytorialnych – barak dobrowolności) - związki wyznaniowe to szczególne formy zrzeszeń  26

27 WOLNOŚĆ ZRZESZANIA - swoboda tworzenia przez obywateli różnego rodzaju organizacji funkcjonujących dla realizacji wytyczonych przez nich celów zrzeszenia wszelkiego rodzaju są dopuszczalne, ale państwo proponuje określone ich typy adekwatne do celów - obywatele mają pełną swobodę co do wyboru formy zrzeszania, w ramach poszczególnych form, a w ich ramach ustawodawca pozostawia stosunkowo dużą swobodę - zakres podmiotowy: - dot. osób fizycznych - częściowo samych zrzeszeń - osób prawnych, ale nie wszystkich (bez samorządów zawodowych i terytorialnych – barak dobrowolności) - związki wyznaniowe to szczególne formy zrzeszeń  27

28 DOSTĘP DO INFORMACJI PUBLICZNEJ  dostępność informacji o działalności instytucji publicznych to konieczny element państwa demokratycznego  umożliwia obywatelom kontrolę władz publicznych - zakres podmiotowy:  - zasadniczo dotyczy obywateli RP  ustawa rozszerza na „każdego” zatem i na obcokrajowców i bezpaństwowców, jednak nie jest to ich prawo konstytucyjne  od osoby żądającej informacji od władz publicznych i innych zobowiązanych podmiotów nie wolno żądać wykazania interesu prawnego, faktycznego lub celu i jest zasadniczo darmowe 28

29 PODMIOTY ZOBOWIĄZANE:  1. organy władzy publicznej w pełnym zakresie - konstytucyjne i ustawowe, centralne i lokalne tj. samorządu terytorialnego  2. osoby pełniące funkcje publiczne (tzw. funkcjonariusze publiczni) w zakresie działalności dot. wykonywanej funkcji publicznej (problem rozgraniczenia)  3. organy samorząd gospodarczego i zawodowego w pełnym zakresie  4. inne osoby i jednostki organizacyjne które spełniają 2 kryteria: ◦ wykonują zadania władzy publicznej i ◦ dysponują mieniem komunalnym, lub majątkiem Skarbu Państwa 29

30 SPOSÓB UDOSTĘPNIANIA: A. umieszczenie w Biuletynie Informacji Publicznej publikowanym w Internecie - obowiązek udostępniania niektórych informacji w tej formie - możliwe także wyłożenie lub wywieszenie, albo udostępnienie urządzenia umożliwiającego dotarcie do tych informacji - istotna rola Polskiej Agencji Prasowej będącej instytucją państwową do przekazywania informacji ogólnodostępnych B. udzielanie informacji na wniosek - forma pisemna wniosku - udzielenie w 14 dni od złożenia wniosku, albo informacja o tym, że w tym czasie nie zdoła tego uczynić i wyznacza inny termin, nie dłuższy niż 2 m-ce - obowiązek dotyczy danych posiadanych przez daną instytucję - udzielenie następuje w formie określonej we wniosku, ale w przypadku tzw. informacji przetworzonej możliwe jest pobranie opłaty C. dostęp do dokumentów urzędowych D. wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z wyborów powszechnych - dotyczy Sejmu, Senatu i organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego - pochodną jest obowiązek sporządzania przez nie protokołów, stenogramów i ich publikowanie.możliwe jest także rejestrowanie obrazu i dźwięku - może być ograniczone w wyniku warunków technicznych i lokalowych - w określonych sytuacjach możliwe jest także podjęcie uchwały o wyłączeniu jawności 30

31 PRAWO PETYCJI: - wywodzi się ze średniowiecznego przywileju bezpośredniego zwracania się do monarchy z różnego rodzaju prośbami i skargami na urzędników. - obecnie jest to subsydiarny (uzupełniający) środek, mogący służyć obronie zagrożonych lub naruszonych uprawnień oraz uzyskaniu przez obywateli instrumentu bieżącej kontroli działań władzy publicznej (niesformalizowanego jak wybory czy inicjatywa ludowa) - 2 aspekty:  tzw. wolnościowy – gwarancja niestosowania negatywnych konsekwencji wobec osób wnoszących, o ile treść nie nosi znamion naruszenia prawa (np. zniesławienia)  z prawem petycji łączy się roszczenie autora o zbadanie sprawy i otrzymanie odpowiedzi z wyjaśnieniem stanowiska adresata petycji, lub innej kompetentnej instytucji 31

32 PRAWO PETYCJI: - wywodzi się ze średniowiecznego przywileju bezpośredniego zwracania się do monarchy z różnego rodzaju prośbami i skargami na urzędników. - obecnie jest to subsydiarny (uzupełniający) środek, mogący służyć obronie zagrożonych lub naruszonych uprawnień oraz uzyskaniu przez obywateli instrumentu bieżącej kontroli działań władzy publicznej (niesformalizowanego jak wybory czy inicjatywa ludowa) - 2 aspekty:  tzw. wolnościowy – gwarancja niestosowania negatywnych konsekwencji wobec osób wnoszących, o ile treść nie nosi znamion naruszenia prawa (np. zniesławienia)  z prawem petycji łączy się roszczenie autora o zbadanie sprawy i otrzymanie odpowiedzi z wyjaśnieniem stanowiska adresata petycji, lub innej kompetentnej instytucji 32

33 PRAWO PETYCJI:  zakres podmiotowy: każdy, w tym cudzoziemcy  petycje – forma działania zbiorowego  skargi i wnioski– składane indywidualnie  autor nie ma obowiązku wskazać własnego interesu prawnego w załatwieniu danej  sprawy, może składać: ◦ gdy jest bezpośrednio zainteresowany ◦ na rzecz osób trzecich, ale za ich zgodą  mogą być kierowane do wszystkich organów wykonujących zadania publiczne, także tych, które nie należą do struktury aparatu państwowego:  organizacje samorządu gospodarczego lub zawodowego  stowarzyszeń  wykonujących zadania zlecone przez państwo w zakresie administracji publicznej 33

34  a. prawa ekonomiczne – uprawnienia zapewniające udział jednostki w życiu gospodarczym państwa  b. prawa socjalne – pozwalające na uzyskanie środków utrzymania i zaspokojenie podstawowych materialnych potrzeb bytowych  c. prawa kulturalne – umożliwiające uczestniczenie w życiu kulturalnym, dostęp do dóbr kultury i realizację podstawowych potrzeb duchowych  ścisłe związanie z kondycją ekonomiczną i zamożnością państwa  dochodzenie części tych z praw i wolności możliwe jest tylko w zakresie określonym przez ustawy  umożliwia ustawodawcy kształtowanie zakresu możliwych roszczeń do stopnia rozwoju ekonomicznego państwa, warunkami dochodzenia tych praw są:  uchwalenie ustaw konkretyzujących konstytucyjne prawa  określenie w nich zakresu roszczeń przysługujących jednostce 34

35 prawo własności i inne prawa majątkowe (ekonomiczne) - zakres podmiotowy: każdy (bez organów państwowych i samorządu terytorialnego) - dotyczy własności prywatnej - postrzegane przez Konstytucję w jej aspekcie: indywidualistycznym – jako uprawnienie jednostki. podstawa materialnej niezależności równa dla wszystkich ochrona praw majątkowych dopuszczalne ograniczenia, ale konieczna forma ustawowa i nienaruszenia istoty prawa uniwersalnym – jako nieodzowny składnik ustroju gospodarczego, jedna z wartości fundamentalnych społ. gosp. rynkowej (obok wolności działalności gosp. i solidarności, dialogu i współpracy partnerów społ.) prawo do pracy (socjalne – uważane za źródło innych socjalnych) - zakres podmiotowy: każdy, bez względu na obywatelstwo - nierozumiane jako prawo rodzące po stronie władz obowiązek zagwarantowania wszystkim zatrudnienia. Obejmuje: - wolność wyboru zawodu i wyboru miejsca pracy - wolność jego wykonywania - zakazy chroniące przed wyzyskiem pracy (np. zakaz zatrudnienia do 16) - nałożenie obowiązku pracy tylko w formie ustawy - prawo do właściwego wynagrodzenia i do odpowiednich warunków, urlopu - związek z wolnością zrzeszania się w związki zawodowe i prawem do strajku 35

36 prawo do ochrony zdrowia (socjalne) - zakres podmiotowy: każdy, bez względu na obywatelstwo - równy dostęp do świadczeń publicznej opieki zdrowotnej tylko dla obywateli, niezależnie od sytuacji materialnej - szczególna opieka dla ciężarnych, niepełnosprawnych i w podeszłym wieku - prawo do zabezpieczenia społecznego – świadczenia z 3 powodów: - inwalidztwo (niezdolność do pracy) - wiek emerytalny - brak dochodów i pracy nie z własnej woli prawo do nauki (kulturalne) · zakres podmiotowy: każdy, ale powszechny i równy dostęp do wykształcenia tylko dla obywateli · bezpłatna nauka w szkołach publicznych, z tym że szkoły wyższe mogą świadczyć odpłatnie niektóre usługi · prawo do zakładania szkół niepublicznych · autonomia szkół wyższych · swoboda prowadzenia badań i działalności naukowej 36

37  Pojęcie gwarancji praw i wolności jednostki – instrumenty prawne oraz działalność mające na celu zapewnienie i realizację praw i wolności jednostki oraz ich ochronę przed naruszeniami.  Naruszenia praw i wolności jednostki mogą mieć charakter wewnątrzpaństwowy lub ponadnarodowy 37

38 a) represyjne, uruchamiane po naruszeniu praw lub wolności jednostki, polegające na podjęciu działań przez organy władzy publicznej orzekające o sankcji z tytułu ich naruszenia lub przywracające stan zgodny z tymi prawami i wolnościami, np. działalność sądów; b) prewencyjne – środki i działania zapobiegające naruszeniom prawa i wolności, np. jawność postępowania sądowego c) gwarancje konstytucyjne - ich zasadniczy kształt określony jest w konstytucji, co wzmacnia ich pozycję ze względu na moc konstytucji. Ich zlokalizowanie w konstytucji sprzyja stabilizacji, gdyż konstytucja nie podlega łatwej nowelizacji (np. w Polsce system sądów, Trybunał Konstytucyjny); d) gwarancje pozakonstytucyjne – zawarte w aktach podkonstytucyjnych, przede wszystkim w ustawach, co słabiej je stabilizuje w systemie ochrony praw jednostki. e) gwarancje formalne (instytucjonalne) – ogół środków prawnych, mających na celu realizację praw jednostki (np. sądy, Rzecznik Praw Obywatelskich); f) gwarancje materialne – warunki i rozwiązania organizacyjne stworzone w celu umożliwienia jednostkom korzystania z praw i wolności (np. budynki sądów) 38

39  Skarga konstytucyjna a. uruchomienie procedury kontroli konstytucyjności aktu prawnego naruszającego konstytucyjne prawa lub wolności, b. zbadanie aktu prawnego z punktu widzenia jego zgodności z konstytucją i ewentualne jego usunięcie z systemu prawnego w przypadku jego niekonstytucyjności.  Podmiotem skargi konstytucyjnej, któremu przysługuje prawo do skargi konstytucyjnej są osoby fizyczne, osoby prawne oraz organizacje o ile przysługują im konstytucyjne prawa lub wolności; wykluczone są organy władzy publicznej.  Przedmiotem skargi jest akt normatywny, którego norma (normy) naruszyły konstytucyjne prawa lub wolności jednostki  ma charakter subsydiarny, po wykorzystaniu przez dany podmiot wszystkich innych przysługujących jej środków ochrony i wyczerpaniu zwykłego toku instancji. 39

40 Skarga konstytucyjna  W wyniku rozpatrzenia skargi konstytucyjnej zapada wyrok TK o zgodności (w tym tzw. wyrok interpretacyjny) lub niezgodności zaskarżonego aktu z Konstytucją. Wyrok TK nie uchyla aktu stosowania (wyrok, decyzja) który został wydany na podstawie aktu normatywnego zaskarżonego w drodze skargi.  Ewentualny wyrok TK o niezgodności aktu z Konstytucją jest podstawą do wznowienia postępowania, które może nastąpić na wniosek skarżącego. 40

41 Prawo do sądu WCZEŚNIEJ 41

42 Prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie naruszonych praw:  Art. 80 Konstytucji RP: „Każdy ma prawo wystąpienia na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej” Prawo do wystąpienia przysługuje każdej osobie fizycznej (obywatel, cudzoziemiec, apatryda) oraz organizacji społecznej. Wystąpienie do RPO przysługuje niezależnie od innych środków podejmowanych przez wnioskującego, np. droga sądowa (brak zasady subsydiarności). Wystąpienie przysługuje jedynie w przypadku naruszenia praw i wolności przez organy władzy publicznej. RPO nie posiada władczych środków działania. 42

43 A. Prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie naruszonych praw:  posiada szereg instrumentów prawnych, zarówno na płaszczyźnie stanowienia, jak i stosowania prawa, dzięki którym może skutecznie występować w ochronie PC  maksymalnie odformalizowana procedura i wymogi wniosku B. możliwości działania  może interweniować bezpośrednio  może wskazać możliwe środki, lub przekazać sprawę wg właściwości  może domagać się wszczęcia działania przez inne organy  nie dysponuje stanowczymi instrumentami ochrony praw, jego działanie polega najczęściej na inicjowaniu lub kontrolowaniu działań ochronnych 43

44 Odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez działanie organów władzy publicznej.  Art.77 ust. 1 Konstytucji RP: „Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej” Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (sygn. SK 18/00) użyte w Konstytucji pojęcie szkody należy rozumieć podobnie jak na gruncie prawa cywilnego czyli jako każdy uszczerbek w prawnie chronionych dobrach danego podmiotu zarówno o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodne z prawem należy uważać zachowanie będące sprzeczne z nakazami i zakazami wynikającymi z normy prawnej. Bezprawność na gruncie całego systemu prawnego nie jest rozumiana jednakowo i oznacza ona, że nie każda nieprawidłowość może być kwalifikowana jako bezprawność. 44

45 Odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez działanie organów władzy publicznej. Działanie należy interpretować jako zachowania czynne (np. wydawanie decyzji administracyjnych, wyroków, stanowienie aktów prawnych), jak i zaniechania, czyli powstrzymywanie się od działania w sytuacji, gdy z przepisów prawa wynikał nakaz podjęcia działań. Szczególną formą zaniechania jest zaniechanie legislacyjne mające miejsce wtedy gdy prawa przyznane przez prawodawcę nie mogą być realizowane jako skutek nie wydania wymaganego aktu normatywnego. 45

46 Odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez działanie organów władzy publicznej. Pojęcie władzy publicznej obejmuje wszystkie konstytucyjne władze – ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Organ władzy publicznej - instytucja, struktura organizacyjna, jednostka dysponująca władztwem publicznym, z której działalnością wiąże się wyrządzenie szkody. Zaliczamy do nich także organy jednostek samorządu terytorialnego. 46