1 Krystyna Kleszczowa Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska Internet jako narzędzie w ocenie stabilności neologizmów. Na przykładzie polskich przymiotników
2 PLAN Wprowadzenie – cele referatu 1.Baza materiałowa, na której mowa będzie o stabilizacji leksemów 2.Ogólne prawidłowości w stabilizacji leksemów 3.Problemy tradycji ciągłej przymiotników Kompozycje Leksemy z prefiksoidami Adiectiva sufiksalne 4. Stabilizacja przymiotnikowego prefiksu anty- Wnioski
3 Słownik języka polskiego. Red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki. Warszawa 1900―1927. Próby odtworzenia suplementu – gramatyka lingwogronologizacyjna Piotra Wierzchonia Fotodokumentacja, chronologizacja, emendacja: teoria i praktyka weryfikacji materiału leksykalnego w badaniach lingwistycznych, Poznań 2008 Jan Wawrzyńczyk, J., Z leksykografii chronologizacyjnej. Polskie przymiotniki. Warszawa 2008. Krystyna Waszakowa, Drogi do słownika neologizmów współczesnej polszczyzny. „Poradnik Językowy” 2012, z. 3, s. 5-12.
4 Depozytorium leksykalne języka polskiego. T. 1-10, Warszawa 2010. Depozytorium leksykalne języka polskiego. Fotosuplement do Słownika warszawskiego. Tom XI-XL. Warszawa 2014. Przykłady fotodokumentów:
5
6 Dane orientacyjne – ok. 30% wyrazów ma tradycję ciągłą 1. Indeks wyrazów na A – pierwsze 3 000 leksemów. Zapomniane: abadycki, abandonować, abdukcyjny, abecadlnik…. Zanikały całe serie, np. anarcho-: anarcho-bandytyzm, anarcho-bolszewizm, anarcho-futurysta, anarcho- kapitalistyczny, anarcho-komuna, anarcho-nacjonalistyczny, anarcho-narodnik, anarcho-rewolucyjny (17 jednostek, dziś brak). angielsko-: angielsko-arabski, angielsko-australijski, angielsko-belgijski, angielsko-egipski, angielsko-gotycki, angielsko-polski….. (88, dziś tylko angielskojęzyczny).
7 2. Leksemy z pierwszym członem aero- (z gr. aēr ‘powietrze’) W indeksie Wierzchonia jest ponad 100 jednostek, por. W Słowniku języka polskiego Doroszewskiego (1958-1969) mamy już tylko 40 jednostek leksykalnych z aero- : odnotowane w SW (16) + odnotowane przez Piotra Wierzchonia + nowe, np. aerodyna, aerofoto, aerografia. Brak już: aeroauto, aerobata, aerobizacja, aerochemizacja, aerodorożka, aerodynamizm, aero-fabryka, aerofotoplan, aerohydrodyna, aerolinia, aeromalarstwo, aeromontaż, aerorower, aerostatek, aerotransport, aeroturysta itd
8 PRZYMIOTNIKI 1. Najmniej stabilne composita czysto- : czysto-akademicki; czysto-amatorski; czysto-arabski; czysto- artystyczny; czystoaryjski (200!). Współczesne konstrukcje składniowe: czysto praktyczny, czysto polski, czysto naukowy. Połączenia nieakceptowalne dla współczesnego Polaka: czysto-brzuszny, czysto-gąsienicowy, czystoglinowy, czystokrewny, czysto-pasterski, czystopszczeli, czystorolniczy, czystorolny. Współczesne słowniki polszczyzny nie odnotowują już przymiotników z czysto- (człon jest tylko w rzeczownikach czystodruk i czystopis).
9 wysoko-: wysokocenny, wysokocywilizowany, wysoko-karli, wysokokotny (niektóre pozostały, np. wysokoczynszowy, wysokodochodowy, wysokobiałkowy, wysokobenzynowy, wysokocelny); cienko-: cienko-długi, cienko-głośny, cienko-gruby, cienkojelitowy, cienkokostny, cienkoławicowy, cienkopienny, cienkopłynny, cienko-płytowy, cienkoprzędny, cienko-przędny, cienkoskorupowy (28 leksemów; dziś cienkościenny, cienkonogi, cienkościenny, cienkowełnisty); chloro-: chloroamonowy, chlorobromowy, chlorochromowy, chlorocynkowy, chlorogenowy (w sumie 40 złożeń); wychowawczo-: wychowawczowięzienny, wychowawczo-upinawczy, wychowawczo- związkowy, wychowawczopoprawczy; wycieczkowo-: wycieczkowo-ratowniczy, wycieczkowo-odczytowy, wycieczkowo-widokowy), wydawniczo-: wydawniczo-gazeciarski, wydawniczo-krytyczny, wydawniczo-kulturalny;, wykładowo-: wykładowo-doświadczalny, wykładowo-kinowy, wykładowo-pogadankowy i wiele innych!
10 Prefiksoidy filo- : ok. 120 przymiotników. filo- przejęte jest z podstawy słowotwórczej, por. filoamerykański ← filoamerykanin, filobolszewicki ← filobolszewik filofaszystowski ← filofaszysta. Większość to neologizmy przymiotnikowe, niektóre miały swoje derywaty: filobrytyjski → filobrytyjskość, filo-czeski → filoczesko, filo-francuski → filofrancusko. W USJP mamy tylko: filogenetyczny ← filogeneza lub filogenetyka; filologiczny ← filologia; filozoficzny ← filozofia Słownik PWN mamy filosemicki ← filosemita. Brak już dziś: filomadrycki, filomadziarski, filoniemiecki, filopruski, filorosyjski, filosocjalistyczny, filosocjologiczny, filosowiecki, filowłościański, filożydowski itd.
11 ekto- (ektós ‘na zewnątrz’), por. ektodynamiczny, ektoendotroficzny, ektogenetyczny, ektogeniczny, ektoplastyczny, ektoskopowy. Brak takiego prefiksoidu w słownikach historycznych. Polskie przymiotniki i rzeczowniki z ekto- pojawiają się nagle u progu wieku XX. Do czasów współczesnych pozostały tylko ektogeniczny ektotroficzny, ale ekto- nadal tworzy rzeczowniki, por. ektoderma, ektoenzym, ektopasożyt, ektoplazma.
12 izo- (z gr. ísos ‘równy’) - na początku XX wieku ponad 100 jednostek! izoaglutynacyjny ← izo-aglutynacja, izomorficzny ← izomorf, izogrupowy ← izogrupa, ale izoamylowy, izocykliczny, izocyklowy, izodiametryczny, izodyspersyjny. izopotencjalny → izopotencjalność; izotopowy → izotopowo; izostatyczny → izostatyczność → izostatycznie. USJP o połowę mniej! izolacjonistyczny, izomorficzny, izoosmotyczny, izosylabiczny, izotoniczny, izotopowy (6). Prócz przejętych mamy 19 nowych przymiotników.
13 PRZYMIOTNIKI OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH przeciw + rzeczownik – prawie 600! Zanikły: przeciwagresyjny, przeciwakademimicki, przeciwanafilaktyczny, przeciwanemiczny, przeciwangiospastyczny, przeciwbombowy, przeciwboski, przeciwboży, przeciwbarani, przeciwarabski... Pozostały: przeciwalkoholowy, przeciwartretyczny, przeciwastmatyczny, przeciwbakteryjny, przeciwbólowy…….
14 Śród + rzeczownik - tradycję ciągłą ma tylko przymiotnik śródziemnomorski. Zanikły takie przymiotniki, jak: śródgruczołowy, śródłąkowy, śródstepowy, śródszkolny, śródszpitalny, śródświatowy Nowe: śródczaszkowy, śródlekcyjny, śródoceaniczny, śródskórny itd. Nieliniowy rozwój języka – nieźle funkcjonujący model słowotwórczy rodzi coraz to nowe jednostki, przy czym żywotności reguły słowotwórczej bynajmniej nie przeszkadzają zaniki.
15 Stabilność formacji sufiksalnych (na przykładzie leksemów na A) ♦ Derywaty na -owy - 500 jednostek, połowa zachowała się do dnia dzisiejszego, por. abecadłowy, akrydynowy, aktynowy, akwafortowy, albuminowy, antyrządowy, antypaństwowy, antymonopolowy, antyludowy, antylewicowy; Zanikły: aeroplanowy, allotropowy, alkoholowo-siarkowo-formolowy, aluminjowo- krzemowy, aluminjowo-niklowy, altruistyczno-pożytkowy, aluminjowo-bronzowy, antymotorowy, antykorytarzowy, antykolejowy. antykocowy. ♦ Derywatów na -ski - ok. 400, do czasów współczesnych zachowała się połowa. ♦ Derywaty na -owski (90) – zachowało się tylko 25% derywatów, reszta zanikła, np. agrariuszowski, amantowski, anteuszowski, antyfonowski, antyfordowski. Zachowały się np. antyfaszystowski, antyhitlerowski, antymarksistowski, antynazistowski, antyrasistowski, antystalinowski, antyżydowski.
16 STABILIZACJA MODELU SŁOWOTWÓRCZEGO XIX wiek – tworzą się rzeczowniki z anty- (antypapista, antyfeminista, antykatolik, antykrytyka, antyliberalizm). Od rzeczowników powstają przymiotniki: antinacjonalizm → antinacjonalistyczny; antisemita → antysemicki. U progu XX wieku aktywność prefiksu anty- wyraźnie wzrasta. Wierzchoń odnotował aż 1 500 nowych leksemów z anty- (w SDor tylko 150 leksemów na anty~). Z tamtych czasów przetrwało zaledwie 25% na anty-: antyautorytatywny, antybramiński, anty-moralny, anty-nacjonalistyczny, antysyjonistyczny, antyślizgowy, antyteatralny, anty-wyborczy.
17 WNIOSKI ♣Lingwistyczne prognozy vs. moda językowa. ♣ Nieuprawnione porównywanie materiału słownikowego z wyekscerpowanym technikami elektronicznymi. | ♣ Ponowne nominacje
18 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ