1 Krzysztof Firlej Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie LOKALIZACJA PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO W FAZIE TRANSFORMACJI THE LOCALIZATION OF FOOD ENTERPRISES IN THE TRANSFORMATION PROCESS
2 Lokalizacja Lokalizacją nazywamy położenie jakiegoś obiektu w przestrzeni w stosunku do innych jej obiektów. Pojęcie to obejmuje obiekt, miejsce jego lokalizacji oraz czynniki powodujące tą lokalizację. Najwcześniej nad przyczynami lokalizacji zaczęli zastanawiać się: Johann Heinrich von Thünen, który stworzył teorię lokalizacji rolnictwa w 1826 roku oraz Alfred Weber, który był autorem teorii lokalizacji przemysłu (1909 rok). Podstawową różnicą między nimi jest fakt, że: Johann Heinrich von Thünen zastanawiał się nad lokalizacją działalności obejmującej duże obszary, a Alfred Weber - nad działalnością punktową. W pierwszym przypadku rynek zbytu stanowią miasta, w drugim widoczne jest rozproszenie rynków zbytu.
3 Teoria lokalizacji według Johanna Heinricha von ThünenaJohann Heinrich von Thünen stwierdził, że przestrzeń użytkowana rolniczo tworzy wokół miasta pierścienie, które są zróżnicowane pod względem sposobu użytkowania ziemi. Najbliżej rynku zbytu będą uprawiane te rośliny, które są nietrwałe i ich przewożenie na duże odległości nie jest korzystne. Czynnikiem lokalizacji według tej teorii są koszty transportu. Johann Heinrich von Thünen (1783–1850) Główna praca: Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalekonomie (tom 1-3, ).
4 Teoria lokalizacji według Johanna Heinricha von ThünenaTeoria lokalizacji według von Thünena opiera się na kilku podstawowych założeniach: - warunki środowiska na danej przestrzeni rolniczej są jednakowe, - istnieje jeden rynek zbytu dla tego obszaru, - koszty transportu zależą od masy ładunku i od odległości, - ceny produktów jednego rodzaju są podobne.
5 Intensywna gospodarka rolnaIntensywność upraw maleje w sposób ciągły w kolejnych pierścieniach w miarę oddalania się od centrum (rynku) Intensywna gospodarka rolna Obszary leśne Rośliny pastewne Hodowla zwierzęca Teoria lokalizacji produkcji według Johanna Heinricha von Thünena
6 Teoria lokalizacji według Johanna Heinricha von ThünenaZysk i koszty transportu zależą od masy ładunku i odległości od rynku
7 Teoria Alfreda Webera powstała aby zminimalizować koszty transportu, które w tamtych czasach były o wiele większe niż obecnie. Alfred Weber ( )
8 Teoria lokalizacji przemysłu według Alfreda WeberaGłównym celem tej teorii jest poszukiwanie takiej lokalizacji, gdzie koszty transportu produktów wytworzonych będą najmniejsze. Najbardziej optymalne koszty transportu zostały określone za pomocą trójkąta lokalizacji Webera. Zostały one określone na podstawie wagi surowców, wagi gotowego produktu i odległości od miejsca produkcji. Według autora teorii, każdy surowiec posiada orientację rynkową lub surowcową. Jest ona wyliczana za pomocą indeksu materiałowego. Zależy on od masy surowca i masy gotowego produktu. Gdy na produkcję jakiejś masy produktu zużywa się więcej materiału, to ma on orientację surowcową, natomiast w odwrotnej sytuacji orientacja produktu jest rynkowa.
9 Sinclair w 1967 r. Nawiązał do paradygmatu Johanna Heinricha von Thünena, dostrzegając współczesne zagrożenia środowiskowe. Przyjął, że jakość produkcji rolniczej i jej wydajność rośnie z oddaleniem od miasta (rynku zbytu). Stąd jego kręgi obejmują: Pierwszy - rolnictwo miejskie, Drugi - ziemie użytkowane czasowo do hodowli (łąki i pastwiska), Trzeci - uprawy zbóż i produkcję mleka, Czwarty - uprawy specjalne wymagające szczególnie dobrych i stabilnych warunków produkcji . Strefy bardziej oddalone od wielkich aglomeracji miejskich reprezentują potencjał szczególnie cenny dla produkcji ekologicznej żywności, osiągając na rynku ceny wyższe od standardowych.
10 Przestrzeń jest miejscem lokalizacji działalności gospodarczej, zakładów i urbanizacji tworząc de facto przestrzeń ekonomiczno-społeczną warunkującą procesy realne gospodarowania w oparciu o: zasoby naturalne i ludzkie , zasady racjonalności i optymalności, zasady ładu przestrzennego, w warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Jan Siekierski
11 Obecnie przyjmuje się kilka najważniejszych czynników lokalizacyjnych.Dzielą się one na trzy grupy: I - czynniki przyrodnicze, do których należą: dostęp do surowców (również do wody), dostęp do źródeł energii pierwotnej, odpowiedniej wielkości tereny z korzystną rzeźbą, oraz warunki ekologiczne środowiska, II- czynniki ekologiczno - techniczne, takie jak: odpowiedni rynek zbytu, dostęp do transportu, dostęp do siły roboczej, korzyści aglomeracji, rozwój nauki i techniki, III- czynniki społeczno - polityczne - odpowiednia polityka władz, czynniki społeczne, korzyści strategiczno - wojskowe.
12 Cel, metodyka i obszar badańGłówny cel - przedstawienie najważniejszych źródeł przewagi konkurencyjnej lokalizacji przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. W omówieniu źródeł przewagi konkurencyjnej lokalizacji firm wykorzystano badania przeprowadzone dla 3018 firm klasyfikujące je wg kryterium jakościowego w ujęciu regionalnym oraz model wpływu lokalizacji na konkurencję Portera, w którym przedstawiono cztery wzajemnie powiązane czynniki graficznie w postaci rombu. Badaniu zostały poddane przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, których funkcjonowanie analizowano pod względem efektywności i konkurencyjności. Część empiryczna jest zestawieniem oceny kluczowych czynników warunkujących funkcjonowanie firm przemysłu spożywczego w okresie przedakcesyjnym i w warunkach pełnego uczestnictwa Polski w strukturach Unii Europejskiej. W przeprowadzonej analizie polski przemysł rolno – spożywczy (jego lokalizacja i konkurencja) został usytuowany jako element ogromnego unijnego sektora agrobiznesu, który jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo żywnościowe mieszkańców Unii Europejskiej zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym.
13 Okres badania 1998 – 2002 został wybrany jako ostatni pięcioletni interwał czasowy, poprzedzający akcesję naszego kraju do Unii Europejskiej. Wyniki przeprowadzonych badań umożliwiły ilościowe przedstawienie firm przemysłu rolno – spożywczego na podstawie badanych wskaźników. Według: - wskaźnika rentowności operacyjnej majątku firm przemysłu rolno - spożywczego najwięcej było firm średnich (38,7%) i słabych (30,9%), a najmniej firm dobrych (13,3%), - wskaźnika rentowności majątku netto firm przemysłu rolno - spożywczego najwięcej było firm średnich (46,1%) i słabych (20,4%), a najmniej firm dobrych (16,4%), - wskaźnika rentowności sprzedaży operacyjnej firm przemysłu rolno - spożywczego najwięcej było firm średnich (79,5%) i dobrych (6,7%), a najmniej firm słabych (1,3%), wskaźnika rentowności sprzedaży netto firm przemysłu rolno - spożywczego najwięcej było firm średnich (58,3%) i słabych (33,5%), a najmniej firm dobrych (6,7%), wskaźnika rentowności kapitału własnego firm przemysłu rolno - spożywczego najwięcej było firm średnich (74%) i słabych (21,1%), a najmniej firm dobrych (4,3%).
14 Lokalizacja firm przemysłu rolno – spożywczego w Polsce na podstawie wskaźnika rentowności majątku netto w latach * oś odciętych na wykresach oznacza jakość firm, oś rzędnych ich procent. Źródło: opracowanie własne.
15 Do przedstawienia źródeł przewagi konkurencyjnej lokalizacji firm posłużono się wynikami badań empirycznych, które zostały przeprowadzone w 2007 roku, w 289 firmach zlokalizowanych na terenie województwa małopolskiego z podziałem na wybrane branże przemysłu rolno – spożywczego. Branże, które zostały poddane badaniu to: zbożowa, cukiernicza, mleczarska, owocowo – warzywna i mięsna. Dokonano oceny : zasobów czynników produkcji (nakładów), czynników społeczno – demograficznych i stanu infrastruktury przedsiębiorstw. Zbadano także : obowiązujące strategie w firmach i występującą rywalizację, warunki popytu oraz sektory pokrewne i wspomagające. W przeprowadzanym badaniu uczestniczyli właściciele firm, którzy pełnią funkcje menedżerskie i ich pracownicy.
16 Branża zbożowa: Polskie Zakłady Zbożowe "PZZ" w Krakowie S.A.
17 Branża cukiernicza Zakłady Przemysłu Cukierniczego Wawel S.A. w Krakowie
18 Branża mleczarska Okręgowa Spółdzielnia w Nowym Sączu
19 Zakłady Tymbark SA Branża owocowo - warzywna
20 Branża mięsna Zakłady Mięsne Żywiec
21 W badaniu wykorzystano także: Model Portera - wpływu lokalizacji na konkurencję. Porter przedstawił w nim cztery wzajemnie powiązane czynniki graficznie w postaci rombu, które wpływają na motywację do: inwestowania i ciągłego podnoszenia poziomu produkcji na danym terenie. Jako źródła przewagi konkurencyjnej lokalizacji Porter wymienia: 1. kontekst strategii i rywalizacji, 2. warunki czynników produkcji (nakładów), 3. warunki popytu, 4. sektory pokrewne i wspomagające firmy.
22 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Porter 2001].3 ! 4 Badane źródła przewagi konkurencyjnej lokalizacji przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w województwie małopolskim w 2007 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Porter 2001].
23 Wyniki przeprowadzonych badań:Zauważono istotny związek poziomu konkurencji z miejscem prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy w ponad 90% uznali, że występuje bardzo duży i duży związek poziomu konkurencji z miejscem prowadzenia działalności gospodarczej, chociaż wystąpiły rozbieżności co do jego oceny w poszczególnych branżach. Pozytywnie oceniono klimat lokalny dla prowadzenia działalności gospodarczej, chociaż jako bardzo dobry oceniło go tylko 5,04% firm, a dobry 54,59%. Poziom konkurencji występującej na rynkach zbytu uznano za bardzo duży (50.09%) i duży (44,23%). Za najważniejsze czynniki zwiększające konkurencyjność respondenci uznali wprowadzenie nowoczesnych technik pracy (25,96) oraz obniżenie kosztów pracy (25,72%). Istotną okazało się zwiększenie powierzchni produkcyjnej (16,83%). Realizację przyjętej strategii oceniano jako bardzo dobrą (28,10%) i dobrą (63,22%), co świadczy o właściwym podejściu firm do prowadzonej działalności pod względem organizacji pracy i zarządzania strategicznego.
24 7. Respondenci za priorytetowe uznali uwarunkowania organizacyjne funkcjonowania firm, sposób ich zarządzania oraz stopień znajomości wizji przedsiębiorstwa. 8. W kwestii planów firm związanych z modernizacją parku maszynowego okazało się, że planuje ją 43,44% firm, natomiast nie planuje 56,66%, chociaż w większości jest nią zainteresowana. 9. Respondenci bardzo wysoko ocenili jakość kapitału ludzkiego, gdyż kwalifikacje i umiejętności zatrudnionych pracowników uznali za bardzo dobre w 17,73%, a za dobre w 69,92%. 10. Respondenci podkreślają, że wysoka jakość zatrudnionej kadry jest skutkiem prawidłowo prowadzonej i skutecznej rekrutacji pracowników. 11. Respondenci wysoko ocenili możliwości poszerzania rynków zbytu, co bezpośrednio było związane z pozytywną oceną gospodarowania w strukturze państw unijnych. Jedynie 6,97% respondentów przystąpienie Polski do UE oceniło jako czynnik negatywnie wpływający na funkcjonowanie ich firmy, natomiast za w pełni pozytywny 27,58%.
25 12. Podzielone były opinie na temat zamiarów firm związanych z wprowadzaniem na rynek nowych produktów lub usług Tylko 33,5% respondentów potwierdziła ich wprowadzenie w ostatnim roku, natomiast reszta nie była nimi zainteresowana, co świadczy o braku chęci podjęcia tego rodzaju działań. 13. W pytaniu o kształtowanie się zależności rentowności przedsiębiorstw od stanu funkcjonowania pozostałych działów agrobiznesu, w kolejności jako największy wpływ respondenci wymienili stan funkcjonowania rolnictwa (46,38%), obrót surowcami rolnymi (23,34%), przemysłu środków produkcji dla rolnictwa (12,45%), przemysłu spożywczego (11,41%). 14. W niewielkim stopniu dostrzeżono występowanie zależności świadczenia usług materialnych na rzecz rolnictwa (3,70%), rybołówstwa (2,06%) i leśnictwa (0,60%).
26 Wnioski z przeprowadzonych badań:Reasumując przeprowadzone badania należy podkreślić, że: większość z badanych zakładów była zlokalizowana pod wpływem czynnika personalnego, 2. w wielu przypadkach miejsce urodzenia lub zamieszkania właściciela decydowało o założeniu firmy na danym terenie, 3. funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłu rolno – spożywczego w warunkach rynkowych pozytywnie wpłynęło na przyjęte strategie i zwiększenie lokalnej rywalizacji, 4. konkurencyjność badanych firm nie jest związana z naśladownictwem, lecz w wielu przypadkach wiąże się z wdrażaniem szeregu rozwiązań o charakterze innowacyjnym, przeznaczaniem części środków na badania i rozwój oraz systematycznym zwiększaniem poziomu inwestowania w unowocześnianie (w zasoby materialne, umiejętności i technologie).
27 Wnioski z przeprowadzonych badań (cd.):5. Należy również wziąć pod uwagę, że często wybór miejsca działalności gospodarczej ograniczył skalę ryzyka oraz dawał przewagę informacji o możliwości zakresu inwestycji w stosunku co do ich ilości i jakości. 6. Respondenci za jedne z najważniejszych uznali możliwości finansowania inwestycji z kapitałów obcych i wzajemnie wysoki stopień zaufania Pomiędzy nimi i rynkiem finansowym. 7. Znalezienie się Polski w grupie państw członkowskich Unii Europejskiej pozytywnie wpłynęło na coraz wyższy poziom rywalizacji lokalnej tych przedsiębiorstw, co wyraziło się w obniżeniu kosztów produkcji, podwyższeniu sprawności produkcji i zróżnicowaniu produktów. 8. Pozytywnie należy ocenić, że menedżerowie badanych firm przystosowali się do funkcjonowania w nowych warunkach politycznych i prawnych, które umiejętnie wykorzystali do ustabilizowania swej sytuacji gospodarczej na rynku lokalnym.
28 Dziękuję za uwagę