1 Kultura i dzieje Żydów w Polsce.Autor: Julia Grzesiak

2 Spis treści: Wstęp Kiedy Żydzi pojawili się na ziemiach polskich?Jak wyglądała sytuacja Żydów w następnych latach? Sytuacja Żydów na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Dynastia Sasów. Żydzi podczas zaborów ( ). Życie Żydów. XVIII – XIX wiek. Rozwój judaizmu w Polsce. Kultura Żydowska w Polsce do końca XVIII w. * literatura * nauki świeckie * mistycyzm. kabała. ruchy mesjanistyczne.

3 sztuka. szkolnictwo. obyczajowość i życie rodzinne. Stroje* sztuka * szkolnictwo * obyczajowość i życie rodzinne. Stroje * Żydzi a sprawa polska 10. Sytuacja Żydów w czasie wojen 11. Żydowskie partie polityczne. 12. Umacnianie się antysemityzmu. 13. II wojna światowa. Zagłada polskich Żydów * okupacja radziecka * okupacja niemiecka. Holokaust. 14. Obozy zagłady i obozy koncentracyjne. 15. Lata powojenne. Sytuacja Żydów. 16. Polscy Żydzi w latach 17. Zarys dziejów Żydów polskich w XIX i XX wieku.

4 Od powstania Królestwa Polskiego w XI w* Od powstania Królestwa Polskiego w XI w. Do roku 1569, kiedy istniała Rzeczpospolita Obojga Narodów Polska jednym z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie. * Dzięki dobrej sytuacji obcokrajowców w Polsce, nasz kraj stał się domem dla jednej z największych i najdynamiczniej rozwijających się społeczności żydowskich. * Współcześni nazywali ówczesną Polskę: „ Rajem dla Żydów” (łac. paradisus Iudaeorum ) „ Jeśliby Bóg nie dał Żydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia.” XVI w., rabin krakowski Mojżesz ben Israel Isserles

5 * Gdy słabnąć zaczęła unia polsko-litewska, to samo działo się z Polska tolerancją wobec żydostwa.*Sytuacja szybko zaczęła zrównywać się z położeniem Żydów w innych krajach Europy. * Od czasu zerwania uni polsko-litewskiej, losy Żydów w Polsce, zmieniały się co kilka lat. Było to wynikiem wielu ważnych wydarzeń mających miejsce, w tym czasie, w naszym kraju.

6 Kiedy Żydzi pojawili się na ziemiach polskich?

7 III-IV w. - Istnienie skupisk żydowskich w rzymskiej prowincji Panonia (tereny obecnych Węgier).X-XI w. - Historycy podają, że początek obecności Żydów na ziemiach polskich miał miejsce właśnie wtedy. Niewykluczone jest, że miało to miejsce dużo wcześniej. Dowody: * Prawdopodobnie Żydzi z Panonii utrzymywali się z handlu (szlak bursztynowy, który łączył Imperium Rzymskie z wybrzeżem Morza Bałtyckiego)  kupcy żydowscy już wtedy wędrowali przez polskie ziemie (dzisiejszy Wrocław, Kalisz, Bydgoszcz i Zatoka Gdańska).  później w IX-X w. - najważniejszy szlak handlowy w Europie wiódł z Hiszpanii, poprzez Niemcy do Czech (Praga) lub Dolnego Śląska (Wrocław), aby następnie przez Małopolskę (Kraków) dojść na Ruś oraz do państwa Chazarów. * Mniej pewnym dowodem są odnajdywane na naszych ziemiach monety arabskie.

8 * Pierwszymi, historycznie poświadczonymi Żydami na ziemiach polskich są handlarze niewolników słowiańskich z X wieku. Dostarczali oni ich do Europy Zachodniej i krajów arabskich. * Pierwsza wzmianka o Żydach w polskiej kronice pochodzi z XI wieku. (prawdopodobnie Żydzi zamieszkiwali wtedy Gniezno, ówczesną stolicę piastowskiego państwa polskiego). * Początkowa, stała żydowska wspólnota (Przemyśl), została wspomniana w 1085 przez żydowskiego nauczyciela Jehudę ha-Kohena * 1098 rok - Masowa migracja Żydów do Polski z Zachodniej Europy.

9 Jak wyglądała sytuacja Żydów w następnych latach?

10 W kolejnych latach zaufanie i sympatia Polskich władców wobec Żydów znacznie wzrosły.Świadczyć mogą o tym m.in.: Polski książe dbał o wspólnotę żydowską. Rozumiał jej korzystny wpływ na gospodarkę państwa polskiego. Duża tolerancja Polski dla mniejszości narodowych Rok 1264 „Statut Kaliski” - przywileje, które zostały zawarte w akcie prawnym nadane Żydom w Wielkopolsce 1334 rok - król Polski rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polski. 1388 rok - następny król rozszerzył postanowienia na całe Wielkie Księstwo Litewskie.

11 Dobry czas dla mniejszości narodowych w Polsce jednak szybko się skończył, a następne lata były dla Żydów raz lepsze, a raz gorsze. M.in. Z powodu: Napływu uchodźców z zachodu (pogrom ze względu na rozprzestrzenianie się dżumy).  (W Polsce podobne pogromy w Krakowie, Kaliszu i Głogowie. Zabito wtedy ok. 10tys Żydów) Wzrostu liczby gmin żydowskich, a ich mieszkańcy, którzy zajmowali się handlem i rzemiosłem, wypierali polskich mieszczan Oskarżeń o profanację hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych przez Żydów Brak sprzeciwu władz polskich wobec prześladowań Kolejny z władców pod naciskiem szlachty zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom Wypędzenia Żydów z Litwy.

12 Wiek XV-XVI w Polsce stał się znów dla Żydów czasem dość spokojnym i dobrym.do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech XVI w. - na ziemiach polskich żyło już około 80% światowego żydostwa Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich  Polska stała się centrum świata żydowskiego pierwszy Żyd uszlachetniony przez króla - zniesienie prawa dotyczącego noszenia przez Żydów wyróżniającego się ubrania - Polskę przez tolerancyjną politykę określano jako: „niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów.”

13 Rzeczpospolita Obojga Narodów

14 Izolowanie się Żydów od chrześcijan (uniemożliwienie asymilacji i głębszego wzajemnego poznanie między wspólnotami) -Żydzi byli wówczas postrzegani jako 5-ty stan Rzeczypospolitej (obok duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów). -XVII w. - Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność szacuje się na około 0,5 miliona Propaganda kleru katolickiego oskarżała Żydów o bezczeszczenie hostii, mordy rytualne i wytaczanie krwi z dzieci chrześcijańskich. (zyskało to szeroki odbiór przede wszystkim wśród pospólstwa miejskiego jak i innych warstw, miało to jednak charakter wyłącznie antyjudaistyczny, a nie antysemicki). -Królowie polscy i magnaci otaczali Żydów szczególną protekcją prawną.

15 Dynastia Sasów... dla Żydów czas gorszy.

16 Utracenie przez Żydów wsparcia ze strony władcówUtracenie przez Żydów wsparcia ze strony władców Nasilenie się przemocy wobec nich ze strony szlachty i mieszczaństwa. Tolerancja religijna zanikła W tym okresie mieszkańcy Rzeczypospolitej osiągnęli "standardy" nietolerancji europejskiej Żydzi uważali, że zostali zdradzeni przez państwo, które było dla nich "rajem" W miastach, takich jak Poznań czy Kraków, bardzo często występowały konflikty chrześcijańsko-żydowskie. -Ataki na Żydów ze strony uczniów i studentów, nazywane Schüler-Gelauf stały się codziennością Odpowiedzialni za utrzymanie porządku nie reagowali. 1750 rok - populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności.

17 Żydzi podczas zaborów. (1795-1846)

18 I rozbiór: - W jego wyniku najwięcej Żydów polskich trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego i Austrii ustanowienie nienaruszalności osobistej i prawa własności, a także tolerancji religijnej postulowano też: * żeby Żydzi z miast byli oddzieleni od chrześcijan * ci bez stałego zawodu - wydalenie z państwa * Żydzi, którzy zajęli się rolnictwem – brak ziemi na własność Część szlachty i intelektualistów proponowała wprowadzenie pełnego równouprawnienia Żydów Sejm Czteroletni pracował nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów. -zapewniono im nietykalność osobistą.

19 U schyłku XVIII w. :. 2/3 polskich Żydów żyło w miastachU schyłku XVIII w. : * 2/3 polskich Żydów żyło w miastach * 1/3 zajmowała się handlem * 1/3 rzemiosłem mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend (stanowili 80% arendarzy wiejskich). - Żydzi zmuszeni byli do płacenia podatku za zwolnienie poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa. II rozbiór: - powstał projekt, w którym ustawy uzyskane przez mieszczan warszawskich, nakazujące usunięcie ludności żydowskiej z Warszawy zostały uznane za bezprawne. - Żydzi brali udział w zbrojnym oporze przeciwko działaniom zaborców. - w obronie Pragi zginęło wiele żydowskich mieszkańców tego przedmieścia Warszawy. III rozbiór: - większość Żydów znalazła się pod panowaniem rosyjskim.

20 Życie Żydów w ostatnich latach XVIII w. i początkach XIX w.

21 władze państw zaborczych przeciwne były uprzywilejowanej pozycji Żydów na terenie Polski (wypędzenie Żydów na określone tereny Polski, zmniejszenie ich liczby, asymilacja z resztą społeczeństwa oraz odebranie przywilejów) w Rosji rozpoczęła się realizacja planu ograniczenia osadnictwa Żydów (osiedlanie się jedynie w miastach), komisja poprawy losu Żydów, asymilacja  zupełna realizacja planu jednak nigdy nie nastąpiła. Żydzi nadal byli dyskryminowani, a ich prawa ograniczano. - w Galicji Żydów objęto państwowym systemem oświaty i służby wojskowej. Wprowadzono równouprawnienie, ale Żydów nadal dyskryminowano np. podatkami od praktyk religijnych - W Księstwie Warszawskim nadano Żydom te same prawa co obywatelom. Pozbawieni byli jednak prawa wyborczego ze względu na inną kulturę i obyczaje. Zakaz nabywania dóbr ziemskich i nieruchomości, rejony z zakazem osadnictwa żydowskiego

22 Eksplozja demograficznaspołeczność żydowską cechował wysoki przyrost naturalny (prowadził do pauperyzacji) - Między r. liczba członków społeczności w strefie osiedlenia wzrosła o 500% (około 4 mln). - W XIX wieku założono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt żydowskich kolonii rolniczych. według urzędowych danych: 1848 rok Królestwo Polskie, ludność żydowska zajmująca się uprawą roli osób rok 56 kolonii żydowskich, ogólna liczba ok.570 gospodarstw rolnych rok spis ludności, w Polsce żyło z pracy na roli 135 tys. Żydów, ok. 75% z tych osób było zawodowo czynnych. W następnych latach liczba kolonii gwałtownie rosła i większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej.

23 Rozwój judaizmu w Polsce.

24 - Dobre warunki dla rozwoju intelektualnego i kulturowego dla Żydów w Polsce, przyczyniły się do rozwoju judaizmu. -Żydowscy historycy uważają, że samo słowo "Polska", w języku hebrajskim, wymawiane: Polania lub Polin było dla Żydów „dobrym omenem”. - Działo się tak, ponieważ Polania można było rozbić na 3 słowa hebrajskie: po (tutaj), lan (mieszka), ya (Bóg; początek tetragramu JHWH), słowo Polin na 2: Po (tutaj), lin (odpocznij). Wierzyli więc, że Polska jest dobrym miejscem dla Żydów Od czasu panowania Zygmunta I Starego, aż do czasu holokaustu, Polska była centrum żydowskiego życia religijnego.

25 Kultura Żydowska w Polsce do końca XVIII w.

26 Literatura Najważniejszą rolę w piśmiennictwie Żydów polskich odgrywała tzw. Literatura rabiniczna (studiowanie Talmudu (komentarz do biblijnej Tory). Składającego się z dwóch działów: * Miszna – kodeks praw ze wszystkich dziedzin życia * Gemara – objaśnienia artykułów Miszny Obok dzieł ściśle religijnych powstał szereg opracowań z dziedziny filozofii, religii, etyki, dydaktyki, itd., które również zalicza się do literatury rabinicznej.

27 Nauki świeckie Obok prac talmudycznych powstawały traktaty poświęcone różnym gałęziom wiedzy świeckiej: * dzieła rabinów * nawiązywali w rozprawach do Majmonidesa (przedst. Arystotelizmu żydowskiego, dążącego do racjonalistycznego uzasadnienia zasad judaizmu) * potrzeba pogodzenia zasad wiary z rozumem opartym na znajomości nauk świeckich * traktaty o matematyce i mechanice Rozwój żydowskiego kronikarstwa - Najstarsza i najczęściej uprawiana przez Żydów gałąź wiedzy to medycyna. - Dalszy rozwój nauk świeckich związany jest z oświeceniem żydowskim zwanym Haskalą. (hasła emancypacji i asymilacji w kulturze i obyczajach, nie odrzucał dawnej tradycji i nie potępiał religii)

28 Mistycyzm. Kabała. Ruchy Mesjanistyczne.-ruchy mesjanistyczne i mistyczne pojawiały się wśród Żydów w okresach szczególnego zagrożenia ich bytu z filozofii żydowskiej wyłoniła się specjalna nauka o chrakterze mistycznoapologetycznym zwana kabałą szerzenie się w Polsce ruchu mistyczno-mesjanistycznego zwanego sabataizmem. -ruch religijno-mistyczny zwany frankizmem. -ruch mistyczny o nazwie chasydyzm.

29 Sztuka -żydowska plastyka (kult religijny) tj. malowidła na ścianach bożnic, pomniki cmentarne, iluminowane rękopisy hebrajskie, rzeźbione ołtarze, ozdoby metalowe dla zwojów Tort.  wyznawcy mozaizmu -dzieła przeznaczone do użytku domowego tj. lichtarze, żyrandole, kinkiety, tace metalowe, puszki na rajskie jabłka, kielichy itp.  Żydzi, jak i nie Żydzi. -architekci bożnic  Żydzi, ich budowa  muratorzy chrześcijańscy -ornamentyka sztuki żydowskiej powstałej w Polsce przeplatały się motywy używane w starożytności, z motywami dzieł tworzonych dla chrześcijan. -religia nie pozwalała Żydom odtwarzać postaci ludzkich. (nie działach sztuki i wyrobach rzemiosła artystycznego widnieją zwierzęta mające znaczenie symboliczne jak i motywy roślin lub siedmioramienne świeczniki)

30 Megilat ester – Księga Estery, pergamin, Wenecja XVIII w.

31 Okładka do modlitewnika, srebro, XVIII w.

32 Zamość. Wnętrze synagogi, XVIII w.

33 Najdawniejszym pomnikiem architektury żydowskiej w Polsce jest Stara Bożnica w Kazimierzu pod Krakowem zbudowana w końcu XIV w W Polsce rozwijało się również budownictwo drewniane. * wzorowane na architekturze dworków szlacheckich i kościołów katolickich. * skromne za zewnątrz * z bogatym wystrojem wnętrza z malowidłami ściennymi o motywach symbolicznych -liczne polichromie zdobiły bożnice drewniane oraz wnętrza wielu synagog w Polsce -rzeźba synagonalna charakteryzowała się płaskim reliefem najczęściej w ozdobach szaf ołtarzowych -wysokie walory artystyczne wyróżniały również ozdobne kamienne nagrobki (najwspanialsze zabytki sztuki cmentarnej w Krakowie, Lwowie, Lublinie, Wilnie i Tarnopolu)

34 Kraków. Stara Synagoga.

35 Kraków. Stara Synagoga.

36 Warszawa. Grób wg projektu Henryka Stifelmana.Szydłowiec, Grób kapłana.

37 Płaskorzeźba zdobiąca sarkofag. Ilustruje motyw z Psalmu 137Płaskorzeźba zdobiąca sarkofag. Ilustruje motyw z Psalmu Dzieło Dawida Friedlandera. Grobowiec pisarzy. Wg projektu Abahama Ostrzegi.

38 W żydowskim rzemiośle artystycznym do XVIII wW żydowskim rzemiośle artystycznym do XVIII w. przeważały przedmioty sakralne (ozdoby na Torę, świeczniki, lichtarze) - w XVII i XVIII-wiecznych wyrobach żydowskich obok tradycyjnej symboliki i ornamentyki, występują elementy nawiązujące do ogólnopolskich i lokalnych wzorów. Orzeł polski pojawił się na: * lamberkinach ( haftowano na nich rozwinięte sztandary polskie oraz zbroje używane przez wojsko polskie) * rzeźbach ołtarzowych * koronach * lampkach, świecznikach, żyrandolach - tradycyjny rodzaj żydowskiego rzemiosła  introligatorstwo (skórzane oprawy ksiąg liturgicznych z drogimi kamieniami, kością słoniową lub masą perłową)

39  Korona na Torę, srebro. Motyw orła polskiego.

40 Świecznik chanukowy, mosiądz.Motyw orła polskiego.

41 Szkolnictwo Jeszyboty  były to akademie talmudyczne.  np. w Poznaniu, Lwowie, Krakowie  na ich czele rabini zwani rektorami.  sofistyczny system nauczania (poszukiwanie istotnych lub pozornych sprzeczności w Biblii lub Talmudzie i usuwanie ich przy pomocy przesłanek z literatury talmudycznej) - W XVI i XVII w. Polskie jeszyboty (szkoły, akademie talmudyczne) cieszyły się wśród Żydów całego świata dużym autorytetem. „Nigdzie wśród rozproszenia Izraelitów nie było tyle nauki, ile w Polsce. W każdej gminie utrzymywano jesziwę i coraz to większą płacę dawano rektorowi tejże jesziwy, by mógł pracować bez trosk i aby nauczanie było jego zawodem. (...) Każda gmina utrzymywała młodzieńców i wyznaczała im tygodniowe zapomogi, aby mogli pobierać nauki u rektora jesziwy.” Natan Hanower z Zasławia.

42 - Radykalna zmiana sytuacji w okresie wojen w XVII wieku: wiele jeszybotów zamknięto szkoły i szkółki kahalne, pozbawione kwalifikowanych nauczycieli podupadały. wyższy poziom utrzymywały nadal tylko szkoły prywatne finansowane przez bogaczy. w okresie Haskali (ruch oświeceniowy wśród Żydów)  pierwsza próba zeświecczenia szkolnictwa żydowskiego - zabór austriacki  rząd w dążeniu do „dejudaizacji, asymilacji i germanizacji” społeczeństwa żydowskiego przy pomocy drastycznych metod wprowadzał radykalną reformę szkolnictwa w ciągu kilku lat otwarto wiele szkół męskich i żeńskich  szkoły te z niemieckim językiem nauczania prowadzone w duchu obrażającym żydowskie tradycje nie cieszyły się zaufaniem kilka lat później nowo otwarte szkoły, zamknięto.

43 Obyczajowość i życie rodzinne. Stroje.* W średniowieczu (XIII-XV w.) ilość Żydów w Polsce była niewielka. Nie wyróżniali się oni zbytnio sposobem bycia od swych sąsiadów (często wydawano uchwały synodów prowincjonalnych, które musiały przypominać ludności katolickiej o zakazie biesiad z Żydami, wspólnych zabaw itp.) * W Królestwie Polskim (do XV w.) i na Litwie Żydzi nie wyróżniali się zbytnio swym strojem od otoczenia (zachowane średniowieczne witraże okien kościelnych z postaciami Żydów w strojach mieszczańskich). - Tradycyjny strój Żydów polskich (czarne bakiety i chałaty) i odmienne uczesanie (długie brody i pejsy) pojawiły się w Polsce dopiero ok. XV w W dzielnicach i miasteczkach Żydowskich ośrodkiem życia społeczno- religijnego były bożnice (miejsce modłów, zebrań mężczyzn, izba posiedzeń zarządu i sądu kahalnego). - W większych miastach ratusze żydowskie (więzienie dla skazanych, złodziei, awanturników itp.)

44 Przy bożnicy budynek szkolny, szpital, łaźnia, mikwa (basen dla kobiet) -Ulice w mieście żydowskim  wąskie, ciasno zabudowane, bez chodników i ścieków kanalizacyjnych (częste, szybko rozprzestrzeniające się śmiertelne choroby, pożary z powodu drewnianej zabudowy) - kamienice murowane dopiero w XVI w. - ciasnota mieszkaniowa Elementy wyróżniające mieszkanie żydowskie od pozostałych: * przybita na drzwiach mezuza (pergamin z wersetami Pisma Świętego i imieniem Bożym, przybijana po prawej stronie drzwi) * naczynia liturgiczne * dzieła rabiniczne oprawione w skórę * więcej naczyń ( każde używane do czegoś innego ) chrześcijańskiej opinii publicznej okresu oświecenia przeważało mniemanie, że życie rodzinne Żydów było wzorowe.

45 Żydzi a sprawa polska.

46 - Żydzi brali udział w manifestacjach patriotycznych i konspiracji, która poprzedzała wybuch powstania styczniowego r. -Kupcy i liweranci żydowscy  zaopatrywanie w broń i żywność oddziałów powstańczych. (sprowadzili z Belgii słynne sztucery - podstawową broń palną jednostek polskich) Duże znaczenie działalności nadrabina Dow Bera Meiselsa, wspierającego Polaków w ich walkach narodowowyzwoleńczych (prześladowany z tego powodu przez władze carskie). Oświadczył też Andrzejowi Zamoyskiemu, w czasie pogrzebu poległych że : „ I my czujemy, że jesteśmy Polakami, i my polską ziemię kochamy jak panowie. „ Symbolem akulturacji społeczeństwa żydowskiego w Królestwie Polskim  postać Michała Landego (zginął niosąc krzyż w czasie demonstracji patriotycznej w Warszawie (1861 r.), krwawo stłumionej przez wojsko rosyjskie) Jednak większość polskich Żydów w czasie powstania styczniowego przyjęła postawę raczej obojętną, wyczekując na przechylenie się szali walk na którąś ze stron

47 Pogromy Żydów. ( ) ( )

48 Śmierć cara w Rosji spowodowała wielką falę antyżydowskich zamieszek, nazywanych pogromami Nowy car, Aleksander III, o zajścia obwinił Żydów. (Pogromy kontynuowano do 1884 r. za nieoficjalnym poparciem władz carskich. ) -Prześladowania  jednen z głównych powodów masowej emigracji do USA, a także narodzin syjonizmu. (Pomimo tego, w 1897 r. w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów (14% populacji) ). -Kolejna fala pogromów (ich część została zorganizowana i wspierana przez carską tajną policję - Ochranę.) - W wyniku zajść 1906 w Białymstoku (pogromy miały też miejsce na ziemiach polskich,mieszkała tu większość rosyjskich Żydów) było ok. 70 ofiar śmiertelnych wśród Żydów oraz 6 wśród chrześcijan, a także co najmniej 90 poważnie rannych.

49 Sytuacja Żydów w czasie wojen trwających w latach 1918-1920.

50 Żydzi odegrali ważną rolę w walce o niepodległość Polski w 1918 rŻydzi odegrali ważną rolę w walce o niepodległość Polski w 1918 r. - Prześladowania ludności Żydowskiej w czasie: * wojny domowej w Rosji * wojny polsko-ukraińskiej * polsko-sowieckiej. - Zaraz po zakończeniu I-wszej wojny światowej, pojawiły się pogłoski o masowych pogromach antyżydowskich w Polsce. * zareagował na nie amerykański prezydent Woodrow Wilson ( wysłał oficjalną komisję, która miała zbadać tę sprawę. Wyniki pracy komisji opublikowano w roku w tzw. raporcie Morgenthau'a.) * raport stwierdził, że od XI.1918 do VIII.1919, na terenach polskich miało miejsce 8 większych ekscesów antyżydowskich * za najkrwawsze epizody uzanano: rozruchy antyżydowskie we Lwowie (zabito 72 Żydów) rozruchy w Wilnie (żołnierze polscy rozstrzelali 43 lub 65 Żydów) * w sumie śmierć poniosło w nich ok. 280 osób. (wg raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze rosyjskim antysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy – głównych sprawców ekscesów.) * raport podkreślił, że władze polskie nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały się je poskromić.

51 Żydowskie partie polityczne.

52 Mniejszość żydowska w II Rzeczpospolitej podzielona pod względem politycznym. - Przed odzyskaniem niepodległości powstał szereg stronnictw o charakterze ponadpaństwowym, których działacze spotykali się na międzynarodowych kongresach. np. Organizacja Syjonistyczna. Wśród partii żydowskich możemy znaleźć m.in. partie takie jak: * Związek Izraela * Organizację Syjonistów Ortodoksów "Mizrachi„ * Syjonistyczną Partię Pracy Hitachdut * Niezależną Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą „Robotnicy Syjonu” * Związek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich * Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Wszystkie stronnictwa żydowskie prowadziły także szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, wydawały liczną prasę w znacznej części w języku polskim.

53 Umacnianie się antysemityzmu.

54 Prześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w latach istnienia II RPPrześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w latach istnienia II RP Już przed wybuchem I-wszej wojny światowej endecja (ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej)+główny przywódca – R. Dmowski  uważali, iż wszelkie mniejszości narodowe stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia(nie wykazują one polskiej świadomości narodowej) - Po odzyskaniu niepodległości Dmowski głosił: narody  nie poddanie się asymilacji  doprowadzenie do upadku państwa Sytuację pogarszało: * życie Żydów w dużych skupiskach (uniemożliwiało to asymilację) * ok. 85% Żydów określało hebrajski lub jidysz jako swój język ojczysty Sytuacja polepszyła się w czasie rządów autorytarnych marszałka J.Piłsudskiego (sprzeciwiał się antysemityzmowi)

55 Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka  * dyskryminacja akademicka * antyżydowskie zajścia * półoficjalne lub nawet oficjalne antysemickie wypowiedzi przedstawicieli władz państwowych * lekarze i prawnicy wprowadzili przepis w swoich statutach, że przyjmowani będą jedynie chrześcijanie (1937 r.) - W latach zabitych zostało 97 Żydów, a ok. 500 odniosło obrażenia w zajściach antysemickich. - Celem przemocy były wielokrotnie żydowskie sklepy. (bojkot ekonomiczny, który w połączeniu z wielkim kryzysem spowodował obniżenie poziomu życia Żydów w Polsce (który był jednym z najniższych spośród wspólnot żydowskich na świecie) )

56 II wojna światowa. Zagłada polskich Żydów. (1939-1945)

57

58 -W czasie tzw. kampanii wrześniowej (1939 r. ) ok. 120 tys-W czasie tzw. kampanii wrześniowej (1939 r.) ok. 120 tys. Polskich Żydów wzięło udział w walkach z Niemcami i Sowietami (będąc żołnierzami polskiej armii) Ustalono, że w czasie całej II wojny światowej, żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego zginęło Ok. 61 tys. zostało wziętych do niewoli przez nazistów (większość z nich nie przeżyła). Ci, którzy zostali zwolnieni, bardzo szybko znaleźli się w gettach i obozach pracy,podzielili tam los swoich żydowskich współobywateli.

59 Okupacja radziecka - W podbitej i podzielonej Polsce, zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow, 61,2% polskich Żydów znalazło się pod okupacją niemiecką, podczas gdy 38,8% – pod okupacją sowiecką Pośród polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w Katyniu (1940 r.) było ok. 450 Żydów. W latach ok, tys. polskich Żydów zostało deportowanych z ziem polskich okupowanych przez Sowietów. -Aresztowano działaczy i ludzi cieszących się autorytetem (część stawała się więźniami obozów pracy lub kierowano ich jako robotników do sowchozów, kołchozów lub odległych miast) Niewielkiej grupie (ok. 6 tys.) udało się opuścić ZSRR w 1942, będąc częścią armii gen. W. Andersa Mimo wszystko Żydom pod okupacją radziecką było o wiele łatwiej niż pod okupacją niemiecką.

60 Okupacja niemiecka – holokaust.Wydano wiele zarządzeń antyżydowskich poniżających ich ludność po opanowaniu Polski przez Niemców np.: * zarządzenie Franka nakazujące Żydom noszenie na prawym ramieniu białej opaski z niebieską gwiazdą (by łatwiej było odróżnić ich od reszty społeczeństwa. W innych miastach zdarzały się inne oznaczenia – żółte gwiazdy na piersiach i plecach z napisem „Jude”) * zdejmowanie nakrycia głowy przed umundurowanymi Niemcami * zakazy uczęszczania do większości miejsc publicznych, poruszana się po bardziej reprezentacyjnych ulicach, jazdy w środkach transportu miejskiego. * wydłużona godzina policyjna Potem również: - wykluczanie Żydów z życia gospodarczego - grabież mienia - rezerwuar taniej lub bezpłatnej siły roboczej - ciężka praca, w złych warunkach, rygory, znęcanie się psychiczne i fizyczne

61 Jeśli pracy nie było na miejscu, Żydów kierowano do obozów pracyJeśli pracy nie było na miejscu, Żydów kierowano do obozów pracy. (obozów na terenie GG zorganizowano dla Żydów ok. 440. - Obozy pracy były organizowane również dla Polaków. Obozy mieszane znajdowały się m.in. W Gorlicach, Janikowie, Kazimierzu dolnym i innych Tragiczne statystyki w obozach wynikały m.in. Z powodu wycieńczania więźniów ponad granice ich sił, rozprzestrzeniających się chorób i braku żywności. ( Chorych i niezdolnych do pracy rozstrzeliwano, mordowano biciem lub umierali sami z wycieńczenia. ) - Założenie gett (ok. 400 na ziemiach polskich) były to skupiska Żydów oddzielanych od ludności polskiej. (Znajdowały się m.in. W Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Krakowie, Kielcach) - Getta odizolowane były od dzielnic polskich np. Wysokim murem i drutem kolczastym, punktów wylotowych strzegła policja niemiecka i Służby Porządkowe lub oddzielano je parkanami, w gettach otwartych zaznaczano tylko granice Stworzone w gettach warunki sprawiły, że zmarło w nich lub zginęło ok. 750 tys. Żydów. ( tj. 25% ogółu zamordowanych polskich Żydów ).

62 Obozy zagłady i obozy koncentracyjne.

63 - Obóz zagłady to ośrodki, w których więźniów kierowano po przyjeździe wprost do komór gazowych. - Obóz koncentracyjny to ośrodek, gdzie byli wykorzystywani do ciężkich prac dając im niewielkie szanse przeżycia. - W 1942 rozpoczęła się masowa deportacja, w czasie 52 dni, około 300 tys. osób zostało przewiezionych pociągami do obozu zagłady w Treblince. (był to 4-ty największy obóz zagłady, służący eksterminacji Żydów w ramach akcji Endlösung (niem. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej) ) * Najwcześniej (XI.1941 r.) powstał obóz w Chełmnie nad Nerem. (zginęło tu ok. 310 tys. osób) * Uruchomiono w 1942 r. Pozostałe 3 obozy zagłady – Bełżec, Sobibór i Treblinka. ( w Treblince padało od tys. osób dziennie, ogólnie 870 tys. , w Bełżcu- 4 tys., wszystkich 600 tys., w Sobiborze – 3 tys., ogółem 250 tys. ) * Obozy koncentracyjne w Oświęcimiu, Majdanku, Stutthofie i Płaszowie.

64 - Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemcy w czasie II wojny światowej, w którym formalnie wprowadzono karę śmierci dla każdego, kto ukrywa lub pomaga w inny sposób Żydom. - Reakcją na rozpoczęcie eksterminacji ludności żydowskiej, było utworzenie we wrześniu 1942 przez Zofię Kossak Szczucką i Wandę Krahelską Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w Radę Pomocy Żydom "Żegota„ Polski Rząd na Uchodźstwie był pierwszym, który donosił o istnieniu nazistowskich obozów śmierci i systematycznej eksterminacji Żydów.

65 Lata powojenne. Sytuacja Żydów.

66 tys. polskich Żydów przetrwało holokaust, ukrywając się lub przyłączając do polskiej lub radzieckiej partyzantki tys. zostało repatriowanych z ZSRR, tys. z Niemiec i innych krajów Tuż po wojnie w Polsce było ok tys. Żydów, w większości zamieszkujących Warszawę (ok. 8 tys.), Łódź (ok. 30 tys.), Szczecin (20-31 tys.), Kraków (ok. 13 tys.) i Wrocław (ok. 90 tys. na Dolnym Śląsku). Po wojnie Żydzi masowo opuszczali Polskę (ok. 140 tys osób) m.in. z powodu: * obawa o swoje życie * niechęć Polaków do ludności Żydowskiej (pogrom kielecki 1946 r. w wyniku tego i podobnych wydarzeń, w latach zginęło w Polsce ocalałych z Holokaustu Żydów) * obojętny lub niechętny stosunek do tragedii Żydów ze strony państwa i Kościoła. * komunistyczne władze odmówiły restytucji mienia żydowskiego, zagrabionego podczas wojny.

67 - chęć zbudowania własnego państwa w Palestynie- chęć zbudowania własnego państwa w Palestynie Druga fala masowych wyjazdów z Polski nastąpiła w okresie względnej liberalizacji reżimu komunistycznego w latach Ci, którzy pozostali, zajmowali się odbudową żydowskiego życia w Polsce, działając m.in. w: * Centralnym Komitecie Żydów Polskich(organizacja edukacji, pomocy społecznej, życia kulturalnego) * Żydowskiej Wspólnocie Wyznaniowej ( kwestie religijne ) niezależnych żydowskich partii politycznych istniało w Polsce do roku. powstał również szereg żydowskich instytucji kulturowych i oświatowych m.in.: * Państwowy Teatr Żydowski (1950), * Żydowski Instytut Historyczny - specjalizujący się w prowadzeniu badań nad historią i kulturą Żydów w Polsce. zaczęto także wydawać kilkadziesiąt czasopism.

68 Polscy Żydzi w latach

69 w 1967 poparcie przez Związek Radziecki krajów arabskich w wojnie sześciodniowej  PRL zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem Do 1968 ok. 40 tys. Żydów polskich w kraju, było zasymilowanych z polskim społeczeństwem (w ciągu roku stali się obiektem zorganizowanej przez władze państwowe akcji, zrównującej żydowskie pochodzenie z syjonizmem, co władze określały jako nielojalność względem Polski.) - W marcu 1968 studencka demonstracja w Warszawie dała pretekst rządowi Gomułki do rozpoczęcia antysemickiej nagonki. ( Szef służb bezpieczeństwa oficjalnie używał retoryki antysyjonistycznej, jednak jego działania miały dotyczyć wszystkich Żydów.) - Sponsorowana przez państwo kampania "antysyjonistyczna" zaowocowała usunięciem ich z PZPR, ze stanowisk kierowniczych w zakładach pracy oraz posad w szkołach i uniwersytetach Ze względów politycznych, ale również i ekonomicznych, 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do emigracji w latach (kampania dotknęła wszystkich Żydów, nie tylko tych ustawionych na wysokich stanowiskach.).

70 przyczyniło się to do zniszczenia wizerunku Polski na Zachodzie, zwłaszcza w USA W latach 70. szereg osób o żydowskim pochodzeniu zaangażowało się w działalność nielegalnych grup opozycyjnych –W momencie upadku komunizmu w Polsce w 1989, w kraju mieszkało tylko 5-10 tys. Żydów.

71 Zarys dziejów Żydów polskich w XIX i XX w. I Ich kultura.

72 Drukarze, wydawcy, księgarze.Żydowscy kupcy, a nawet kramarze jako jedni z pierwszych prowadzili na ziemiach polskich handel książką (było to prapoczątkiem księgarstwa, drukarstwa i edytorstwa) np. kalendarze, senniki, poradniki i modlitewniki. Przemycali również arcydzieła przez granice(było to prapoczątkiem księgarstwa, drukarstwa i edytorstwa) jak napisał A. Mickiewicz: „ Stąd, mimo carskich gróźb, na złość strażnikom ceł, Przemyca na Litwę Żyd tomiki moich dzieł.” - w 1814 roku H.Nahasanowicz i J. Labensohn założyli pierwszą w Warszawie żydowską drukarnię. (na terytorium Królestwa Polskiego Żydzi byli właścicielami ok.. 40% drukarni, a w niektórych miastach ok. 60% drukarni należało do nich) - powstały nawet rody drukarzy-wydawców Żydów. (należą do nich najwybitniejsi pionierzy polskiego edytorstwa – Glücksbergowie i Orgelbrandowie wydali m.in. „Encyklopedia Powszechna i Historia Polski” i „Encyklopedię Powszechną” )

73 Literatura.