1 MANIPULACJA – POJĘCIE, ATRYBUTY, TYPY.Dr hab. Jacek Ziółkowski Instytut Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski

2 Historia manipulacji Wielkie historyczne manipulacje:Ideologie polityczne Indoktrynacja religijna Polityka stereotypów rasowych Krzewienie ducha narodowego Eskalacja wrogości w celu pozyskiwania rekruta Sztuka wojenna Działania mediów masowych itp. Działania totalitaryzmów Zimna wojna

3 Etymologia terminu Słowo manipulacja najprawdopodobniej pochodzi z języka łacińskiego. Etym. - fr. manipulation – manipulacja, od manipule - dawn. garść (miara apteczna), z łac. manipulus naręcze, wiązka, kompania wojska; od manus - ręka. Słowo powstało być może z połączenia słów manus (ręka) i plere (napełniać). Manus pellere może oznaczać mieć kogoś w ręku. Łacińskie manipulatio - to manewr, fortel, podstęp. Już na poziomie źródła językowego manipulacja jest sposobem kontrolowania rzeczywistości: bądź to sfery technicznej, fizycznej, lecz także kontroli zachowania innych. Podobnie jak w przypadku innych terminów związanych z socjotechniką: ewolucja rozumienia pojęcia manipulacji przebiegała od sfery zjawisk technicznych do mechanizmów związanych z wymiarem oddziaływania na człowieka. Manipulować czymśmanipulować kimś

4 Potoczne a naukowe definicje manipulacjimanipulacja Ujęcie potoczne Ujęcie naukowe

5 Manipulacja w ujęciu potocznymZawsze negatywna etycznie Stosowana przez profesjonalistów Stosowana w polityce, mediach, biznesie Skuteczna forma wpływu Oparta na kłamstwie Zawsze podstępna i ukryta Tajemnicza i niepoznawalna Nie sposób się przed nią obronić Bezwzględna w skutkach

6 Ujęcia naukowe manipulacjiDuże zróżnicowanie ujęć Różny zakres zjawiska Definiowana przez psychologów, socjotechników, politologów, marketingców Niekoniecznie etycznie jednoznaczna Demistyfikacja manipulacji Najczęściej omawiane mechanizmy manipulacji i przykłady Wskazanie na powszechność jej stosowania

7 Definicje słownikowe W encyklopedii PWN możemy przeczytać, iż: „MANIPULACJA: 1) jedna z technik sprawowania władzy; skłanianie lub prowokowanie jednostki (grupy) do podjęcia w dobrej wierze określonych działań, aby następnie dezawuując je, skompromitować jednostkę (grupę) w oczach opinii publicznej i wykorzystać to do osiągnięcia własnych korzyści politycznej; 2) wyzyskanie zaufania, lojalności lub niewiedzy jednostki (grupy) do zdobycia w niezauważalny dla niej sposób pełnej nad nią kontroli i osiągnięcia własnych celów.” Por. [ ].

8 Gniazdo semantyczne W. Kopaliński podaje następujące asocjacje związane z badanym tu terminem: „manipulacja: precyzyjna, skomplikowana praca ręczna; (zazw. w l.mn.) porządek a. sposób załatwienia, prowadzenia jakich spraw; czynności urzędowe, procedura; kształtowanie a. przekształcanie poglądów a. postaw osób a. środowisk dokonywane poza ich świadomością… Manipulować (ludźmi) kierować nimi bez ich wiedzy, często z ich szkodą.” Warte podkreślenia są tu dwa elementy: manipulacja ogranicza kontrolę kognitywną sytuacji u manipulowanego, oraz przynosi negatywne (najczęściej niezasłużone) szkody u niego. Por. [ ].

9 Terminy bliskoznaczneOkreślając gniazdo semantyczne terminu można znaleźć następujące wyrazy bliskoznaczne: „…intryga, oszustwo, machinacje, kombinacje, gierki, konszachty, knowania, machlojki, knucie, matactwo, intryganctwo, nabieranie, ogłupianie, otumanianie, krętactwo, dezorientacja, oszukaństwo, kuglarstwo, oszwabianie, granda, rozbój w biały dzień.” To wszystko pojęcia o negatywnym naddatku znaczeniowym. W takim „otoczeniu” trudno doszukiwać się możliwych pozytywnych skutków działań manipulacyjnych. Por. A. Dąbrówka, E. Geller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 1995, str. 36.

10 Naukowe definicje manipulacjiUjęcia naukowe nie zawsze są odległe od potocznych wyobrażeń. W gruncie rzeczy podział naukowe-potoczne ma charakter czysto umowny. Dla klasyka polskiej myśli socjotechnicznej A. Podgóreckiego: „Manipulacja ma miejsce tam, gdzie, zdaniem sprawcy, nastąpiłby rozdźwięk między przyjmowanym i akceptowanym wzorem zachowania wykonawcy, a podsuwanym mu wzorem zachowania, gdyby wykonawcy w jakiś sposób nie ograniczyć w możliwościach decyzji.” Manipulacja jest tu traktowana jako technika uzyskiwania kontroli nad rzeczywistością. A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Warszawa 1966, str.139.

11 Ograniczenie możliwości zachowaniaJednocześnie manipulacja jest działaniem zawężającym pole alternatyw zachowawczych podmiotu sterowanego lub wręcz pozostawienie tylko jednej ścieżki postępowania, zgodnej z intencją podmiotu sterującego. „To ograniczenie może być wielorakie… ukrycie rzeczywistego sprawcy, budzącego repulsję, za plecami sprawcy domniemanego. podsunięcie racjonalizacji atrakcyjnej, choć nieprawdziwej, zamiast prawdziwej, która nie pobudza motywacji skłaniających do działania. ukrycie skutków rzeczywistych, do których dane działanie prowadzi, lub ukazywanie skutków, które z danego działania nie wynikają, jako skutków z niego wynikających. depersonifikację sprawcy w sytuacji pozornie przypadkowej. Przy tego rodzaju manipulacji sprawca stwarza pozory, celowo reżyseruje sytuację, iż nie on sam - sprawca tej sytuacji, lecz splot obiektywnych okoliczności domaga się od wykonawcy jakiegoś zachowania.” A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Warszawa 1966, str.139.

12 Fałszywa świadomość Charakterystyczne jest tu także wprowadzanie manipulowanego: w stan fałszywej świadomości, złudne poczucie kontroli nad sytuacją i sobą błędnych interpretacji, „wirtualnych bytów” „Ogólnie - manipulacja to wszelkie takie oddziaływanie na wykonawcę, w którym ten mylnie sądzi, że jest sprawcą, nie zdając sobie sprawy z tego, że jest środkiem w rękach rzeczywistego sprawcy.” A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Warszawa 1966, str.139.

13 Manipulacja w oddziaływaniu propagandowymJanina Fras opisuje manipulację jako: „…niejawny, podstępny, nierzetelny dobór informacji, środków językowych, który ma na celu wywarcie wpływu na nastroje, poglądy, opinie innych ludzi, uzyskanie możliwości kierowania zachowaniem, aby osiągnąć własne zamierzone cele i korzyści.” W takim ujęciu manipulacja jest specyficznym sposobem zarządzania procesami komunikacyjnymi. Przekaz informacji jest manipulowany na poziomie doboru treści, słownictwa, środków ekspresji, emocjonalnych naddatków, form stylistycznych itp. Podobnie jak w poprzednich ujęciach akcentowane są elementy podstępu i ukrycia różnych wymiarów procesu. B. Dobek-Ostrowska, J. Fras i B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997, str. 97. Tamże, str. 98.

14 Manipulacja a dominacjaJ. Fras pisze również, iż: „Manipulacja jest formą dominacji nadawcy nad odbiorcą”. Asymetryczność relacji podmiot sterujący- podmiot sterowany bardzo często jest podkreślana jako cecha gatunkowa manipulacji. Manipulacja to przewaga wiedzy, taktyki i zdecydowania w działaniach

15 Manipulowanie wg. A. GrzywyCzłowiek mylnie sądzi iż decyduje o podejmowanych przez siebie działaniach, nie zdając sobie sprawy z tego, że jest jedynie narzędziem w rękach rzeczywistego sprawcy. Chodzi o ograniczenie swobody decyzji wykonawcy w sytuacji, kiedy manipulator przewiduje, że zachowanie jakie wybrałby sam wykonawca byłoby niezgodne z podsuwanym mu, pożądanym działaniem. Manipulator tak reżyseruje sytuację, aby wykonawcy wydawało się, że splot obiektywnych okoliczności wymaga właśnie takiego a nie innego zachowania.

16 Manipulacja wg. A. GrzywyManipulowanie jest to świadome, zamierzone ukrywanie rzeczywistych celów działań, świadome maskowanie faktu oddziaływania intencjonalnego na poszczególnych ludzi lub na ich grupy. Manipulacja, polega na tym, że nadawca wykorzystując swoją wiedzę o regułach zachowania się ludzi, stara się wywrzeć pożądany i korzystny dla siebie wpływ na inną osobę lub grupę ludzi w taki sposób, aby nie zdawali sobie sprawy z tego, iż podlegają celowemu oddziaływaniu. Manipulacja jest takim kontaktem, w którym jedna osoba próbuje sterować uczuciami, zachowaniem, myśleniem drugiej osoby bez jej przyzwolenia.

17 Manipulacja wg. koncepcji M. KarwataNajszersze znaczenie słowa: W najszerszym zakresowo znaczeniu mówiąc, że Piotr manipulu­je Janem, stwierdzamy, że: Piotr oddziałuje na Jana w taki sposób, by Jan zachowywał się; i / lub miał postawę taka, jak Piotr tego chce. Piotr działa bez użycia przemocy Wykorzystując jakieś słabości Jana lub sytuacje zewnętrzne utrudniające mu swobodne przeciwstawienie się oddziaływaniom Piotra. Manipulacja jest wykorzystywaniem przewagi: Nie siłowej (jak w walce zbrojnej) czy prawnej (jak w przypadku przymusu administracyjnego albo sądowego), Ale taktycznej, uzależnionej od chytrych i daleko­wzrocznych manewrów w prowadzonej grze. Podaję poniższe cechy manipulacji za: M. Karwat, Sztuka manipulacji politycznej, różne wydania.

18 Wąskie rozumienie manipulacjiZnaczenie węższe – (wyznaczniki na linii dwóch osób) Piotr działa w ten sposób, aby Jan nie spostrzegł się, jaki jest właściwy cel działania Piotra – działanie skryte Piotr traktuje Jana jako narzędzie do osiągnięcia ja­ kichś swoich celów – uprzedmiotowienie Piotr traktuje Jana jako narzędzie do osiągnięcia ego­ istycznych celów swoich lub swojej grupy – partykularyzm Gotowość narażania innych na straty i działania na ich szkodę dla własnej wygody i korzyści – cel uświęca środki Podaję za: M. Karwat, Sztuka manipulacji politycznej, różne wydania. Także w: M. Karwat „MANIPULACJA JAKO METODA MENTALNEGO UZALEŻNIENIA”.

19 Praktyczne wyróżniki manipulacji:wykorzystywanie cudzych słabości Biologicznych np.: zdrowie, wiek, zmęczenie merytorycznych, np.: brak kompetencji Fizycznych np.: pogoda, temperatura etycznych, ideologicznych, czasowych, stresogennych itp. W myśl zasady „nie ludzi odpornych są tylko źle trafieni”

20 Praktyczne wyróżniki manipulacjiWykorzystywanie własnej przewagi taktycznej (w wiedzy, pomyśle, inicjatywie): Przewaga „inicjatywy strategicznej” – „kto pierwszy ten lepszy” Manipulacja jest dominacją w wymiarze planowania, organizowania, zdolności taktycznych i strategicznych. wykorzystywanie sprzyjającej sytuacji dla uprzedzenia w czymś drugiej strony lub narzucenia jej swojej woli;

21 Zakamuflowanie manipulacjiUkrywanie celów działania- manipulacja jako działanie ukryte – „sztuką jest ukryć sztukę” przed otoczeniem, adresatem, partnerem mediami opinią publiczną wyborcami itp.

22 Ukrycie i zakamuflowanieodwracanie uwagi lub sugerowanie celów pozornych, przedstawianie pretekstów jako celów właściwych, intencji i zadań drugorzędnych i ubocznych jako głów­nych itd.;   ukrywanie lub kamuflowanie (maskowanie) samego działania, jego rzeczywistego charakteru i jego środków; a także własnego sprawstwa: Takie zakamuflowanie jest podstawowym elementem warunkującym skuteczność manipulacji. Zdekonspirowane działanie manipulujące jest negatywnie oceniane przez manipulowanego.

23 Wybieg i pułapka Podmiot manipulowany jest uwikłany w sytuację przymusową, niewynikającą jednak z umocowania legalnego, lecz ze zręcznej aranżacji, poprzez np.: odwołanie się do emocji (lub ich wywoływanie), posłużenie się naciskiem aksjologicznym/ideologicznym, wykorzystanie nacisku społecznego np.: obawy przez negatywnymi ocenami, ostracyzmem itp., manipulatorskiej budowie wizerunku (podstępna akredytacja, ingracjacja, dyskredytacji rywali, konkurentów itp.

24 Manipulacja świadomościąCzęsto tworzy iluzję kontroli sytuacji przez manipulowanego. Podmiot taki jest szczególnie podatny na niecne działania podmiotu sterującego. Jednocześnie manipulowany może dojść od wniosku, że jego zachowania nie są efektem wpływów zewnętrznych, lecz wynikają z motywacji wewnętrznych. To manipulacja typu „Ty tu rządzisz”, „Klient nasz Pan” Ma to także na celu dowartościowanie manipulowanego – ingracjacja, przymilanie

25 Manipulowani jako narzędziaPartykularyzm - manipulujący realizuje tu swe własne, partykularne cele. Cel uświęca środki - koszty po stronie manipulowanego są „wpisane w cenę” jako skutek uboczny, a nieraz wręcz jako cel Przedmiotowe traktowanie ludzi – „narzędzia”, „pionki” Nieuznawanie potrzeb i interesów manipulowanych za ważne

26 Potrzeby i wartości społeczneManipulator wykorzystuje siłę konwenansów społecznych, kulturowych, stereotypów i schematów reakcji. Zręczne odczytanie takich dyspozycji behawioralnych jest kluczowym do skutecznej manipulacji (także manipulatorskiej sugestii). Znajomość uznawanych wartości społecznych jest uznane za punkt wyjścia do ataku na manipulowanych Konieczność rozpracowania potrzeb manipulowanego – to jego słabe punkty

27 TYPY I FORMY MANIPULACJIkryterium otwartości i jawności wpływu: manipulacja skryta: ukrycie samej manipulacji ukrycie podmiotów sprawczych ukrycie celów działania ukrycie mechanizmów wpływu Ukrycie skutków i konsekwencji manipulacji manipulacja oparta na automatyzmach: wykorzystywanie przyzwyczajeń bazuje na automatyzmach, konformizmach, wykorzystuje stereotypy korzysta z pułapek mechanizmów ludzkich zachowań.

28 TYPY I FORMY MANIPULACJImanipulacja mistyfikacyjna: oparta na dezinformacji wywoływanie fałszywej świadomości u odbiorców sugerowanie fałszywych sprawców, celów, intencji itp. Tworzenie bytów wirtualnych Manipulacja bezczelna – prowokacyjna Pełna otwartość działań Ostentacyjność wpływu Uwikłanie w sytuację bez wyjścia Manipulacja jako pułapka – sidła

29 Typy manipulacji ze względu na sposób uzyskania kontroli nad sytuacjąPoznawcza: Tu podstawą sukcesu jest kontrola przepływu informacji („gate keeper”): na poziomie selekcji danych (nierzetelność), doboru sposobu opisu, narzucenia interpretacji, monopolizacji procesów komunikacji itp. Liczy się także zdolność do tworzenia stereotypów poznawczych lub wykorzystywanie istniejących. Wykorzystuje się mity i symbole, traktowane jako „mapy poznawcze”. Często narzędziem sprawczym jest: dezinformacja, tworzenie bytów wirtualnych, „faktoidów” oraz interpretacje lub nadinterpretacje, napastliwe lub sugestywne oceny. Por. V. Volkoff, Psychosocjotechnika, dezinformacja, oręż wojny, Komorów 1999. Por. M. Mrozowski Między manipulacją a poznaniem. Człowiek w świecie mass mediów. Warszawa 1992.

30 Manipulacja poznawczaManipulacja może także posługiwać się niedopowiedzeniami, półprawdami, kłamstwem ze wszystkimi poziomami fałszu. Cechą gatunkową staje się ukrywanie rzeczywistego źródła danych (czarna propaganda), jego intencji, celów. Wykorzystuje i podtrzymuje się nieświadomość lub ograni­czoną i fałszywą świadomość adresatów oddziaływań. Odwołuje się do fałszywego poczucia racjonalności odbiorców.

31 Typy manipulacji ze względu na sposób uzyskania kontroli nad sytuacjąEmocjonalna: Bazowanie na emocjach jest traktowane jako element pozbawienia manipulowanego kontroli nad sytuacji. Emocjonalizm utrudnia lub uniemożliwia racjonalną kontrolę nad sytuacją, wywołuje reakcje nieprzemyślane, schematyczne, automatyczne. Oddziaływanie na emocje pozwala na dotarcie z zuniformizowanych przekazem do masowego odbiorcy. Szerzej na temat wykorzystywania emocji w działaniach socjotechnicznych w: Por. M. K. Mlicki, dz., cyt., str. 29 i nast. Por. S. Kwiatkowski, Słowo i emocje w propagandzie. Warszawa 1974.

32 Manipulacja emocjonalnaPodmiot sterujący kontroluje (włącznie z aktorską grą) także własne emocje - twardy gracz, „pokerzysta”- osobowość makiaweliczna. Manipulacja to także umiejętność wyczucia (i wykorzystania, kontroli) emocji innych - manipulatorska empatyczność. Na poziomie manipulacji językowych to wykorzystywanie (wywoływanie, kontrolowanie) emocji u manipulowanego- emocjonalność treści i formy przekazu, a także korzystanie z emocjotwórczej funkcji języka.

33 Typy manipulacji ze względu na sposób uzyskania kontroli nad sytuacjąTaktyczna: Manipulacja to przede wszystkim przewaga wiedzy, woli, mentalności, przebiegłości, szybkości i sprawności. To skuteczne diagnozowanie sytuacji, specyfiki (np.: słabości) manipulowanego. Manipulacja to zaplanowanie i rozmyśle działania („koronkowa robota”), a także zorganizowanie (często wielopodmiotowych) działań. Liczy się także uprzedzenie w działaniach - przewaga inicjatywy strategicznej - „kto pierwszy ten lepszy”.

34 Manipulacja taktycznaPrzewaga taktyczna powoduje wymuszenie reakcji (czasami wystarczy też brak reakcji) np.: przez nacisk emocjonalny lub moralny i wmanewrowanie w sytuację bez (dobrego) wyjścia - każda reakcja pogrąża ofiarę. Siłą sprawczą może być wykorzystywanie zaskoczenia manipulowanego, obezwładnienie - uniemożliwiające reakcję adekwatną i skuteczny opór. Element taktycznej lub wręcz strategicznej kontroli nad sytuacją jest cechą konstytutywną samej manipulacji. Kontrola wymiarów: poznawczego i emocjonalnego choć dla manipulacji ważne nie są cechami specyficznymi tej formy działania, gdyż wykorzystują ja zarówno czysto gatunkowa perswazja jak i sugestia.

35 Determinanty przewagi taktycznej wg. M. Karwatauprzedzenie kogoś do czegoś lub do kogoś: wywołanie lub wykorzystanie uprzedzeń pozytywnych albo negatywnych; uprzedzenie (ubiegnięcie) kogoś w czymś: zapewnienie sobie pierwszeństwa, które ogranicza swobodę działania innych, zawęża im możliwość wyboru lub udaremnia ich posunięcia zaskoczenie, oszołomienie zmylenie: przesadne lub wręcz fałszywe zasugerowanie czymś, zdezorientowanie, wprowadzenie w błąd niedopowiedzenie, przemilczenie, dezinformacja, kłamstwo, oszustwo)

36 Determinanty przewagi taktycznej wg. M. KarwataZwodzenie: gra na zwłokę, opóźnianie, jednostronne przyśpieszanie biegu wydarzeń lub własnych działań, przekazywanych informacji itd. skrępowanie sytuacyjne lub psychiczno-moralne – wzbudzenie poczucia zakłopotania, niepewności, wątpliwości, zahamowań, dylematów wprowadzenie w błąd nęcenie, wabienie, kuszenie zastawianie pułapki : pułapki z przynętą lub zasadzki jako pułapki całkowicie albo częściowo nieprzewidywalnej uzależnianie od siebie : pod względem poznawczym, informacyjnym, emocjonalnym, formalno-proceduralnym, materialnym itd.

37 Formy manipulacji ze względu na zakres stosowaniaManipulacja jako psychotechnika: Zastosowanie na poziomie więzi osobistych (stosunków interpersonalnych), w tym intymnych; Korzysta z dobrodziejstw specyfiki psychicznej konkretnych osób Wykorzystuje specyficzne słabości drugiej strony, unikalne cechy Wymaga dokładnej znajomości i „rozpracowania” drugiej strony Liczy się unikalność manipulowanego wg zasady „na każdego jest jakiś sposób”

38 Formy manipulacji ze względu na zakres stosowaniaManipulacja mikrosocjotechniczna: na poziomie kameralnych więzi osobowych i służbowych w małym zespole : korzysta ze specyfiki zachowań grupowych np.: syndrom myślenia grupowego, typy relacji międzygrupowych Wykorzystuje się nacisk grupy na jednostki np.: eksperyment S. Asha przykłady: negocjacje, rozmowy biznesowe, mowy sądowe i polityczne, dydaktyka, kaznodziejstwo, sterowanie tłumem.

39 Eksperyment S. Asha

40 Formy manipulacji ze względu na zakres stosowaniaManipulacja jako makrosocjotechnika – „makromanipulacja”: Zastosowanie podstępu w życiu publicznym marketing np.: reklama, show business, propaganda, sterowanie konsumpcją zbiorową, styk religii i polityki; sztuka wojenna itd. Wykorzystuje się szeroko rozpowszechnione zasady i mechanizmy społeczne: konformizm, owczy pęd, wpływ opinii publicznej, automatyzm zachowań w pewnych sytuacjach Kluczem jest tu identyfikacja szeroko rozpowszechnionych mechanizmów – to oddziaływanie na skale makro- na odbiorcę masowego

41 Typy manipulacja wg. A. LepyManipulacja wielka i mała- zakres Manipulacja sobą i drugim człowiekiem - podmiot Manipulacja skuteczna, daremna i z efektem bumerangowym - skutek Manipulacja wizualna, audialna, audiowizualnej, manipulacja w oddziaływaniu pozazmysłowym – środki Manipulacja polityczna, ideologiczna i handlowa - wymiar

42 Środki manipulacji Stereotyp, Mit, Plotka Kamuflaż Teorie spiskoweOddziaływanie na podświadomość

43 Manipulacja medialna i językowaŹródło: katalogi.pl

44 Manipulacja językowa [J. Bralczyk]Manipulacją jest: schlebianie odbiorcy, uzurpacyjne identyfikacje z nim, przemycanie informacji, tendencyjne zmienianie nazw i opisywanie zdarzeń, odwoływanie się do wartości po to, by wywołać np. pożądane mniemania u odbiorcy, który nie zdaje sobie sprawy z intencjonalności tych chwytów, Manipulację można uznać za nieetyczną w tym sensie, że zawiera pierwiastek oszustwa,

45 Manipulacja językowa selekcjonowanie i porządkowanie zdarzeń w informacji, pomijanie niektórych argumentów przy eksponowaniu innych w komentarzu, stosowanie wybranych kryteriów oceny w recenzjach, nieuwzględnianie wszystkich punktów widzenia w reportażu stosowanie uatrakcyjniających zabiegów w tytułach publikacji.

46 Manipulacje informacyjne wg. A. GolkiSelekcja informacji Fragmentaryzacja Uproszczenia Fałszywa interpretacja Jawne przekłamania Czysta kreacja

47 Techniki manipulacji wg. W. ChudegoIndoktrynacja Perswazja Kłamstwo Operowanie prawdą pożądaną Manipulowanie wartościami Plotki i pogłoski jako prawda Kłamstwo przez niedomiar informacji Sprzedaż wiązana – prawda i nieprawda w pakiecie

48 Manipulacja wg. J-C. BertrandaTendencyjna selekcja informacji Mieszanie informacji i rozrywki Pseudoinformacje Powierzchowność i uproszczenia Zawężenie pola widzenia np.: do tylko do spraw krajowych, lokalnych

49 Manipulacje medialne –mity medialneMit indywidualizmu i wolnego wyboru Mit neutralności i obiektywizmu Mit pluralizmu Mit końca historii Mit wolnego rynku Mit braku konfliktu społecznego

50 Manipulacja językowa celowe używanie formuł uniemożliwiających falsyfikację sądów, tendencyjne stosowanie nieostrych pojęć, zestawianie informacji w celu uzyskania efektu podobieństwa lub kontrastu, wyolbrzymianie lub pomniejszanie skali zjawisk, zacieranie granic między rzetelnym obiektywnym opisem i subiektywną oceną, jak np. przy tak często postrzeganym jako naruszenie zasad, mieszaniu dziennikarskiej informacji z komentarzem.

51 Apele niejawnie perswazyjnemanipulacja za pomocą sugestii językowych Dobór słów: Rola słów o asocjacjach pozytywnych i negatywnych Np.: demokracja, racja stanu, patriotyzm Np.: afera, prywatyzacja, gender, terrorysta Naddatki znaczeniowe Nacechowanie emocjonalne Presupozycje (ukryte sugestie)

52 formy manipulacyjnej przemocy językowejTypowe formy przemocy językowej w polityce: Obelga - negatywne sądy wartościujące; Zniewaga – uchybienie godności adresata; Zniesławienie - moralne potępienie adresata; Inwektywy - przypisanie obrażającego zarzutu; Wykorzystywanie sfery sacrum: np.: poprawność polityczna, świętość niepodlegająca dyskusji, wartości chrześcijańskie itp. Tabu jako elementy wyjęte poza dyskurs - o tym się nie rozmawia wiadomo …”, „wszyscy (prawdziwi) Polacy…”, „każdy katolik…” itp.

53 formy manipulacyjnej przemocy językowejTendencyjne etykietowanie: zamiast patrioty jest nacjonalista; zamiast dysydenta jest wichrzyciel; zamiast innowiercy jest heretyk lub poganin. Zamiast manifestanta jest bandyta, wandal (por. Ukraina) wykorzystywanie mocnego i wulgarnego języka który obezwładnia opór, posługiwanie się destrukcyjną plotką, propaganda szeptana; napastliwa i zajadła a przy tym destrukcyjna krytyka, która ma na celu pogrążenie ofiary, zniszczenie osoby. Powołanie się na powszechność sądu np.: „wszyscy wiedzą…”, „jak powszechnie

54 Wymiary stosowania manipulacjiWbrew potocznym wyobrażeniom manipulacja nie pojawia się tylko w niecnych działaniach praktyków wpływu społecznego: polityków, dziennikarzy, specjalistów od marketingu, reklamy, PR itp. Realnie wszyscy stosujemy taktyki manipulacyjne w rozlicznych sytuacjach społecznych, choć nie zawsze planowo, świadomie i z rozmysłem.

55 Zastosowania manipulacjiDo głównych pól „zastosowania” manipulacji możemy zaliczyć: Politykę (np.: jako grę między politykami i jako grę o „rząd dusz”: uznanie, poparcie, itp.). Przekaz medialny (np.: jako sposób kreacji odbioru, interpretacji rzeczywistości i sprzedaży produktu). Sferę biznesową (np.: w negocjacjach, wywiadzie gospodarczym, reklama, PR, manipulowanie potrzebami, popytem, konsumpcją itp.). Sztukę wojenną (np.: propaganda, wywiad, dezinformacja). Socjalizację i resocjalizację (jako nieuświadomiony przez sterowanych wpływ). Dydaktykę (np.: podstępne nauczanie). Religię (jako nacisk lub wręcz szantaż moralny, emocjonalny). Związki emocjonalne (np.: kokieteria, zaloty, afektywne uzależnienie). Sytuacje społeczne wymagające autoprezentacji, ingracjacji (teatralizacja E. Goffmana: ubiór, makijaż, rekwizyty itp.) i szeregu innych.

56 Powody atrakcyjności manipulacji politycznej wg. M. Karwatapozwala ona zdobywać poparcie również u tych ludzi, którzy nie rozumieją, pozwala ona ukryć, przesłonić lub zatrzeć brak poparcia społecznego przez grę pozorów, stwarzanie fasad, pozwala ona tym samym uniknąć jawnego i frontalnego przeciwstawienia podmiotu umożliwia zmniejszenie kosztów energetycznych własnego działania ułatwia zmniejszenie energetycznych kosztów pokonywania oporu innych

57 Atrakcyjność manipulacji – M. Karwatumożliwia zmniejszenie moralnych kosztów wpływu umożliwia minimalizacje ryzyka umożliwia maksymalną asekuracje umożliwia elastyczną modyfikację planu i przebiegu działania w jego toku jest „uniwersalnie poręczna";

58 Skutki manipulacji Zakłócenia procesów poznawczych – dezorientacja, dezinformacja Fasada orientacji, zrozumienia zjawisk społecznych, politycznych Poczucie chaosu, odczucie zamieszania Utrwalania stereotypów i mitów społecznych Utrwalanie półprawd i kłamstw Odwracanie uwagi od spraw ważnych Skłanianie odbiorców do myślenia automatycznego, emocjonalnego

59 Skutki manipulacji Polaryzacja społeczna, wrogośćUtrwalanie negatywnych postaw Nieufność społeczna np.: do polityki, mediów Obojętność i bierność Traktowanie manipulacji jako jedynej formy wpływu Procesy automanipulacji